socjologia polityki_1 wiatr.doc

Część I. Zagadnienia Ogólne.

Przedmiot i zakres socjologii polityki.

Socjologia polityki wyjaśnia zjawiska walki o władzę i sprawowania władzy. Rozróżnienie socjologii politycznej i socjologii stosunków polityki. Przez socjologię polityczną rozumiemy socjologiczne objaśnienie zjawisk władzy oraz taką interpretację ogólnej teorii socjologicznej, która problemom władzy nadaje uprzywilejowane miejsce. Socjologia polityczna to pewien sposób rozumienia polityki i społeczeństwa w ich wzajemnym związku, ale nie redukcja całej interpretacji polityki do uwarunkowań społecznych, kosztem uwarunkowań geopolitycznych, biologicznych czy czysto politycznych. Nauka o polityce wychodzi od państwa i bada, jak wpływa ono na społeczeństwo, podczas gdy socjologia polityczna wychodzi od społeczeństwa i bada, jak wpływa ono na państwo to jest na formalne instytucje służące podziałowi i wykonywaniu władzy.

Redukcjonizm w filozofii tendencja do sprowadzania zjawisk i procesów złożonych bądź skomplikowanych do prostszych, schematycznych, a nawet elementarnych.

Zarys historii socjologii polityki.

Panuje dość powszechna zgoda, że pierwszy rozwinięty i całościowy system teoretyczny socjologii polityki stworzył Karol Marks. Chociaż trudno mówić o istnieniu socjologii polityki przed Marksem to jej elementy tkwią w wielu teoriach społecznych i politycznych minionych stuleci. Pierwsze pomysły pochodzą ze starożytnej Grecji. Platon jego „Państwo” utopia idealnego społeczeństwa. Platon wskazuje na związek istniejący między różnicowaniem się ludzkich potrzeb i podziałem pracy a powstawaniem społeczeństwa, nazywanego przez niego państwem. Platon pierwszy sugerował, iż istnieje związek między prowadzeniem wojen a ustrojem wewnętrznym państwa, wojny, bowiem nie można prowadzić bez ludzi do tego przygotowanych, musi, więc powstać wyodrębniona klasa żołnierska. W „Prawach” ujmuje przemiany historyczne jako rezultat długotrwałych zmian w sposobie życia ludów, zwłaszcza migracji i zmiany sposobów zdobywania środków utrzymania (przejście od pasterstwa do rolnictwa), powstanie monarchii czy łączenie się plemion tłumaczy Platon przemianami w sposobie życia. Postuluje zniesienie nierówności wynikającej z dziedziczenia a osiągnięcie tego za pomocą odebrania rodzinom wychowywania dzieci. Arystoteles zastosował metodę empiryczną : obserwację i indukcję. W „Polityce” wychodzi Arystoteles od analizy powstania i funkcji państwa. Wywodzi je z wcześniejszych związków społecznych : związku płci, konieczny dla istnienia gatunku i związku między panem i niewolnikiem. Na tych 2 podstawowych związkach opiera się dom, czyli „rodzina”. Na rodzinach opiera się wspólnota gminna, na niej zaś z kolei państwo. Państwo zawdzięcza swe istnienie ludziom, zarazem jednak ono zapewnia pełny rozkwit osoby ludzkiej, gdyż ze swej nadiru człowiek jest istota społeczną. Arystoteles wyprowadzał wniosek, iż społeczeństwo jest wcześniejsze od jednostki. U Arystotelesa  znajdujemy także  organicystyczną teorię społeczeństwa (zalążki w Indiach), analogia między klasami społecznymi i poszczególnymi systemami. Koncepcja ta zakłada, iż demokracja może wtedy dobrze funkcjonować, gdy opiera się na sile społecznie środkowej : w wypadku świata greckiego na średniozamożnych ludziach wolnych. Ibn Chaldun, nauka o społeczeństwie ma szukać praw społecznych w drodze obserwacji i logicznych rozważań. Szukają różnicy między człowiekiem a innymi istotami żywymi, Chaldun uważa, iż jedną z nich jest to, że człowiek odczuwa potrzebę władzy. Więź społeczna w postaci niemal idealnej występuje u koczowników, więź ta stanowi warunek powstania życia politycznego. Chaldun daje socjologiczne wyjaśnienie władzy politycznej wyprowadzając te zjawiska z więzi społecznej, a więź społeczna  z warunków bytowania ludzi. Odwołując  się do więzi tłumaczy także ewolucje władzy politycznej. U plemion źródło władzy tradycyjnego wodza może się powiększać przez stosowanie siły. Kontakty i konflikty z innymi plemionami prowadzą bądź do równowagi sił, bądź do podboju i rozszerzania państwa. W rozszerzających się granicach powstają coraz większe plemiona, które są w końcu w stanie obalić panującą dynastię, po czym historia cyklicznie się powtarza. Niccolo Machiavelli, pojęcia podstawowe Machiavellego mają swe źródła w pojęciu sytuacji. Pojęcie sytuacji jest pojęciem dynamicznym w przeciwieństwie do statyki Średniowiecza. Konsekwencją jest relatywizacja oceny ustrojów państwowych i relatywizacja oceny charakterów ludzkich i relatywizacja oceny działań władców.

Relatywizm pogląd filozoficzny w/g, którego prawdziwość wypowiedzi można oceniać wyłącznie w kontekście systemu, w którym są one wypowiadane. Relatywizm stwierdza, że nie istnieją zdania niosące absolutną treść, których ocena byłaby identyczna i niezależna od jej kontekstu. Prawdziwość dowolnego sądu zależy od przyjętych założeń, poglądów czy podstaw kulturowych. Relatywizm moralny pogląd, że istnieje wiele systemów wartości i żaden z nich nie jest systemem absolutnie najlepszym, więc różne kultury są uprawnione do stosowania różnych systemów. Przeciwieństwem relatywizmu moralnego jest absolutyzm moralny, który dopuszcza istnienie tylko jednej moralności.

Nie ma ustroju idealnego dla każdego czasu i miejsca, są tylko ustroje adekwatne do sytuacji. Wierzyła, że historia powtarza się i że rozumiejąc dobrze dzieje minione, zdobywamy wiedzę o teraźniejszości i przyszłości. Działalność polityczną wyprowadzał z egoistycznych dążeń ludzkich do uzyskania korzyści materialnych i bezpieczeństwa.

Jean Bodin, w jego „Sześciu Księgach o Rzeczypospolitej” teoria, w myśl, której państwo zawdzięcza swe powstanie podbojowi jednej grupy przez inną. 

Thomas Hobbes, w „Lewiatanie” uzasadnił powstanie władzy politycznej w kategoriach psychologii społecznej, odwołując się do powszechnego strachu, jaki ludzie nie zorganizowani w państwo żywią w stosunku do innych, a który wynika ze złych, agresywnych cech natury ludzkiej. Hobbes rozumiał również związek istniejący między własnością prywatna a powstaniem państwa.

U John’a Lock’a najgłośniejszego oponenta Hobbesa zdecydowana obrona własności, jak i polityczny liberalizm. Przyjął Arystotelesowski pogląd, że człowiek jest z natury istotą społeczną, utrzymywał, że społeczności ludzkie nie są społeczeństwami politycznymi, jeśli nie spełniają pewnych warunków.

Warunki to : zjednoczenie terytorialne, wspólne prawo i istnienie władzy zdolnej do rozstrzygania sporów i karania przestępców.

Pojawienie się takiej społeczności politycznej jest rezultatem umowy, ale umowa ta ogranicza wolność jednostek. Musi, więc istnieć dostateczna przyczyna, dla której ludzie akceptują powstanie władzy politycznej i gotowi są jej się poddać. Przyczyna tą jest chęć utrzymania własności. Socjologiczną podstawą powstania państwa jest własność prywatna, ta zaś rozwinęła się wraz z powstaniem pieniądza. Następnym ważnym stwierdzeniem Lock’a jest odróżnienie państwa od rządu. Stąd dwa rodzaje umowy : umowa społeczna, która ustanawia państwo i umowa rządowa, która ustanawia rząd. Rewolucja obala rząd, ale nie państwo, gdyż pogwałcenie przez rząd umowy rządowej daje ludowi prawo rewolucji.

David Hume odrzuca koncepcje umowy społecznej na rzecz tezy, iż u podstaw każdego państwa leży siła wyrażająca się w zagarnięciu władzy lub podboju. Rozbudował on tym samym koncepcję Bodina, iż pochodzenie władzy państwowej jest z podboju.

Montesquieu przeciwstawił się poglądowi, wg, którego istnieją absolutnie najlepsze czy też absolutnie złe systemy prawne i polityczne. Każdy system ocenić należy z punktu widzenia warunków, które go stworzyły. Instytucje polityczne i prawne dostosowane być muszą do charakteru ludów, których życie mają regulować, a charakter ten jest produktem warunków geograficznych, zwłaszcza klimatu. Podkreśla także znaczenie współdziałania instytucji politycznych dla zapewnienia potrzebnej społeczeństwu kontroli nad nim.

Herder podkreślał wpływ wrodzonych cech człowieka. Rola czynników wrodzonych została później zakwestionowana. Podkreślał także, że warunki geograficzne wpływają na instytucje polityczne nie, wprost, lecz poprzez obyczaje.

Edward Burke zdecydowany krytyk Wielkiej rewolucji Francuskiej, wystąpił z krytyką racjonalizmu XVIII filozofii politycznej. Ustrój polityczny nie może być tworzony wg apriorycznie przyjmowanych zasad, lecz stanowić rezultat długotrwałego rozwoju historycznego.

Aprioryzm - pogląd, wg, którego poznanie może nastąpić przed doświadczeniem.

Ferguson przyjmował dynamiczną wizję historii jako podstawę rozumienia przemian politycznych, był historycystą. Wprowadził do analizy życia politycznego myśl, nie harmonia, lecz konflikt i walka grup społecznych są podstawa rozwoju.

Charles Alexis Henri de Tocqueville widział jasno, że rewolucja francuska stanowiła rezultat sprzeczności społecznych nagromadzonych w okresie przedrewolucyjnym. Sformułował myśl, że rewolucje wybuchają nie wtedy, gdy masom żyje się najgorzej, lecz wtedy, gdy zapoczątkowana poprawa rozbudza ich pragnienia i oczekiwania, stopień zaś zaspokojenia tych oczekiwań jest niewystarczający. Tocqueville był, po Machiavelim, pierwszym wielkim komparatystą : uczonym świadomie porównującym odmienne systemy polityczne (USA-Francja) dla wyciągnięcia teoretycznych wniosków.

Komparatystyka -  dziedzina nauki prowadząca badania porównawcze, ustalająca zależności, pokrewieństwa lub analogie, gł. językowe lub literackie.

August Comte podkreślał, iż państwo musi opierać się na jakimś terytorium. Samo państwo traktował jako organ kierowania działalnością materialną społeczeństwa. Podstawę materialną państwa widział w podziale pracy i we właściwym człowiekowi poczuciu uspołeczniania.

Spencer wyznawał pogląd, że państwo jest w swej istocie spółka akcyjną dla ochrony interesów jednostek. Funkcje państwa określone są przez interesy społeczne i ekonomiczne. Sformułował teorię, w myśl, której  ewolucja ustrojów politycznych i społecznych zależy od prowadzenia wojny lub tez od długotrwałego stanu pokoju. Tam gdzie społeczeństwo prowadzić musi wojny lub się do nich przygotowuje, powstaje ustrój nazywany przez Spencera „wojowniczym”, jego cechy scentralizowany i zmilitaryzowany, podporządkowanie jednostki interesom państwa. Stan pokoju sprzyja powstawaniu „społeczeństwa industrialnego”, w którym rząd nastawiony jest na chronienie praw jednostki, a główna działalność społeczna to bogacenie się.

Georg Hegel wyróżnia 4 podstawowe twierdzenia : 1. nowoczesne państwowo monarchia konstytucyjna posiadająca silna biurokratyczna władzę wykonawczą, zrównoważona przez udział obywateli w zarządzaniu i przez zachowanie sfer autonomii indywidualnej, społecznej i lokalnej; 2. prawna i instytucjonalna struktura państwa ulega nieustannym przemianom wywołanym przez przemyślne stosowanie założeń teoretycznych od warunków tradycyjnych; 3. Zycie polityczne każdej epoki kształtowane jest przez dominujące siły duchowe i materialne tej epoki, jej całościową kulturę i cywilizację; 4. ostatecznego wytłumaczenia charakteru każdej epoki i przejścia od jednej do drugiej trzeba szukać w naturze bytu metafizycznego zwanego duchem, Umysłem czy Rozumem. Heglowskie rozróżnienie między „społeczeństwem obywatelskim” i państwem. „Społeczeństwo obywatelskie” to pewien aspekt państwa, czyli system instytucji politycznych i ciał autonomicznych działających dla ochrony prywatnych interesów jednostek i grup, a także system spontanicznie nawiązywanych stosunków prawnych między jednostkami. Tak rozumiane „społeczeństwo obywatelskie” stanowi punkt wyjścia dla koncepcji pluralizmu politycznego Hegla. Jest to koncepcja zorganizowanych grup pośredniczących między jednostką a państwem. Grupy te dają jednostce możność wyrażania interesów i realizują reprezentację tych interesów wobec państwa. Kładąc nacisk na ochronę interesów jednostkowych i grupowych w ramach „społeczeństwa obywatelskiego”, Hegel zrobił wielki krok w kierunku zrozumienia społecznych podstaw władzy politycznej. Występuje to szczególnie silnie w Konstytucji niemieckiej, gdzie przedstawia on model racjonalnie zorganizowanego państwa. O ile „społeczeństwo obywatelskie” jest oparte na mozaice różnorodnych interesów indywidualnych i grupowych, o tyle państwo oparte jest na jedności etnicznej, jaką jest naród. Jedność taką jednak można zrealizować jedynie przez uzgodnienie interesów rozbieżnych.

Andrzej Frycz Modrzewski zwolennik teorii społeczeństwa jako organizmu. Jeśli społeczeństwo jest organizmem, to wszystkie jego członki muszą mieć się dobrze. Wprowadzał program ulżenia doli chłopom i klas upośledzonych w ogólności, mówiąc ponadto, że wolność jest dla możnych i bogatych. Analizując głębokie przeciwieństwa klasowe w Polsce, dochodził do sformułowania tezy, iż te dwa rodzaje ludzi, tworzą jakby dwa państwa. Była to wczesna myśl, występująca później w marksizmie, myśl o „dwóch ojczyznach” czy „dwóch narodach” w ramach każdego narodu.

Kołłątaj przyjmuje za punkt wyjścia  koncepcje prawa naturalnego i umowy społecznej, której wynikiem jest państwo. Państwo winno wcielać w życie zasady prawa natury. Państwo powstaje wtedy, gdy rodzi się własność ziemi. Ujmuje też trafnie rolę konfliktów społecznych jako ważnego czynnika w powstawaniu państwa.

Staszic przeprowadził pierwszą w Polsce klasyfikacje ustrojów. Wyróżniał arystokrację (władza w ręku części obywateli), monarchię (władza należy do jednego człowieka), demokrację (rządy sprawują wszyscy obywatele). Uważał, że demokracja musi się wspierać na niewielkiej własności ziemskiej uprawianej przez właścicieli. Ujmował życie polityczne jako będące w procesie przemian, a więc dynamicznie. Wyłożył teorię rozwoju społecznego : wyprowadzenie genezy feudalizmu z podboju i wskazanie na zmiany, jakie w życiu społecznym i politycznym pociągnęło za sobą powstanie prywatnej własności; trafnie rozpatruje genezę władcy jako „samodzierżcy” wywodzącego się z klasy uprzywilejowanej, ale dążącego do podporządkowania sobie  w sposób absolutny pozostałych członków tej klasy; dostrzega, że władca absolutny dążyć może do pewnego zniwelowania różnic i poprawy sytuacji mas uciskanych, dla uniezależnienia się od klasy uprzywilejowanej; sprawa narodu i charakteru narodowego w koncepcji, to zbudowanie „jednego narodu” z młodzieży szlacheckiej i mieszczańskiej, czyli program przebudowy ustroju politycznego; odróżnia trafnie zmienne i stałe cechy narodu; rozróżnienie to służy wyłączeniu z niezmiennych cech narodowych form rządu, instytucji politycznych i prawnych, obyczajów itp.; są to jego zdaniem cechy wspólne różnym narodom i zmienne ulegające ewolucji.

Karol Marks i kontynuatorzy.

Okres Pomarksowski

Przełom XIX i XX stulecia to rozwój teorii darwinizmu społecznego, którego aspektem była socjologiczna teoria podboju, teorii elit i związanej z nią teorii oligarchizacji partii politycznych oraz Maxa webera teorii panowania. Już w okresie przedmarksistowskim wielu myślicieli dowodziło, że u podstaw instytucji państwa leży podbój słabszych przez silniejszych i że z tego powodu zjawiska polityki mają swe korzenie w konflikcie zewnętrznym : między plemionami, narodami czy rasami. Ta teoria konfliktu zyskała ogromne powodzenie pod koniec XIX wieku z uwagi na 3 okoliczności. 1. stanowiła polemiczną odpowiedź na marksistowską teorię pochodzenia i charakteru władzy państwowej jako wyniku wewnętrznych konfliktów społecznych, przede wszystkim klasowych. Przeciwstawiając konfliktom wewnętrznym zewnętrzne, darwinizm społeczny i teoria konfliktu usiłowały tą drogą zwalczać polityczne i ideologiczne wnioski, które z teorii marksistowskiej wyprowadzał ruch socjalistyczny. 2. Powodzenie teorii konfliktu i darwinizmu społecznego wiązało się także z bujnym rozkwitem ruchów nacjonalistycznych w Europie. Ruchom tym, te teorie dawały intelektualne uzasadnienie. 3. Wielki autorytet odkryć przyrodniczych Karol Darwin i jego teoria ewolucji i walki o byt, stała się argumentem na rzecz przyjmowania i propagowania na terenie nauk społecznych koncepcji teoretycznych stanowiących adaptację cieszących się popularnością twierdzeń przyrodniczych.

Walter Bagehot pierwszy darwinista, rozważał zastosowania założeń biologicznej walki o byt do polityki. Był przekonany, że historia polityczna ludzkości (przechodząca przez 3 stadia : tworzenia się zwyczajów, podbojów tworzących narody i państwa oraz cywilizacji) była historią eliminacji grup o gorszych zwyczajach przez grupy o zwyczajach lepszych, co dzieje się w drodze walki o byt i urzeczywistniania w podboju słabszych przez silniejszych.

Ludwik Gumplowicz sądził, że po pierwsze ludziom wrodzona jest nienawiść wzajemna, określająca stosunki istniejące między grupami, ludami, plemionami i rasami. Zdecydowany przeciwnik biologicznego rasizmu. Drugim jego założeniem, (z którego wycofał się pod koniec życia) było twierdzenie, iż poszczególne plemiona wyłaniały się w procesie ewolucyjnym niezależnie od siebie (tzw. poligenetyczna teoria pochodzenia ludzkości), a więc że z odrębnymi plemionami mamy do czynienia od początków dziejów gatunku ludzkiego. Kontakty odrębnych grup prowadziły, zgodnie z tymi założeniami do nieuchronnych konfliktów i walk, których rezultatem musiał być podbój słabszych przez silniejszych. W miarę, bowiem rozwoju ekonomicznego dawniejszą rzeź pokonanych zastępować zaczęło niewolnictwo i wyzysk, co dało początek panowaniu klasowemu i państwu. Późniejszą historie, Gumplowicz tłumaczy faktem konfliktu międzyplemiennego, który przybiera 2 postacie : 1. konfliktu klasowego, w którym klasa panująca i klasa podporządkowana są potomkami zdobywców i podbitych. 2. konfliktu między państwami. Naturalną tendencją ewolucji państwa jest jego terytorialny rozwój, co prowadzić musi do konfliktu z innymi państwami i do walki, z której zwycięsko wychodzi lepszy, silniejszy.

Gustaw Ratzenhofer wychodził z monogenetycznej teorii pochodzenia ludzkości. Tłumaczył on powstanie różnych plemion procesem rozdzielania się ludzi w wyniku walki o byt. Podział na plemiona i rasy jest konsekwencją biologicznej walki o byt. Odrzucił zarówno teorię poligenetycznego charakteru procesu powstawania ludzkości, jak i twierdzenie o wrodzonych ludziom nienawiści i skłonności do wzajemnej walki. Za zalążek każdej grupy plemiennej uważał pojedynczą parę ludzką wraz z jej potomstwem. Twierdził, że ewolucja prowadzi stopniowo do powstawania rodów, a następnie ras. Gdy ewolucja doprowadziła do utworzenia się pierwszych hord ludzkich i te zaczęły wchodzić ze sobą w kontakty, wybuchać zaczęły wojny, prowadzące do podboju i panowania silniejszego. To właśnie podbój i walka o byt stały się przyczyną powstania państwa i w ogóle postępu społecznego.

Franz Oppenheimer zarysował teorię, która łączyć miała podstawową tezę zwolenników tłumaczenia genezy państwa podbojami ze społeczno-ekonomicznycm objaśnieniem dziejów politycznych. Osiągnął to przez założenie, że nie każdy podbój, lecz tylko ten dokonany przez ludy pasterskie (a nie myśliwskie) miał cechy państwotwórcze.

Z punktu widzenia socjologii stosunków politycznych poniższe punkty SA istotne :

1. ideologiczne postulaty biologicznej walki o byt, selekcji naturalnej, wrodzonej nienawiści między rasami i narodami odrzucone zostały przez postępowe kierunki w nauce.

2. w warstwie poznawczej wiele twierdzeń socjaldarwinizmu i teorii podboju nie zdołało się utrzymać. Wiedza biologiczna nie dostarcza argumentów na rzecz twierdzenia, iż wrodzone są człowiekowi instynkty czy skłonności do nienawiści, wrogości czy agresji w stosunku do innych ludzi, ani też, że walka o byt i dobór naturalny w biologicznym znaczeniu prowadzą do postępowych zmian w społeczeństwach ludzkich. Krytycy wojen podnoszą raczej, że wojny powodują biologiczne pogarszanie się gatunku ludzkiego z uwagi na gorsze warunki życia w czasie wojen, jak i to, że naturalny dobór w warunkach wojennych zabiera szczególnie wiele wartościowych jednostek. Nie zmienia to natomiast faktu, że teoria podboju zwróciła uwagę na rolę, jaką podbój odgrywał w uformowaniu się wielu państw.

Teorie elit.

Thomas Carlyle wyłożył pogląd, że wszystko, co stało się w historii, było dziełem wielkich, wyjątkowych jednostek, masy zaś stanowiły bierny, hamujący pierwiastek historii.

Gustav Le Bon głosił, iż psychika tłumu różni się od psychiki wchodzących w jego skład jednostek. Tłum jest irracjonalny, kieruje się emocjami, jest dogmatyczny i nietolerancyjny. Zachowania zbiorowe przybierają brutalne formy, a czynności intelektualne w tłumie ulegają zredukowaniu do najbardziej mechanicznych i elementarnych.

Gaetano Mosca twierdzi, że władza zawsze znajdowała się i musi znajdować w ręku mniejszości. Gdy przechodzi ona z jednych rąk w drugie, przechodzi od jednej mniejszości do innej, ale nigdy od mniejszości do większości. Tę rządzącą mniejszość nazywa Mosca : „klasą panującą”, elitą. Każda elita rządzi przez upowszechnienie w społeczeństwie ideologicznych założeń swej władzy. Istnieją wg Mosci, 2 podstawowe tendencje w historii : arystokratyczna i demokratyczna. Żadna z nich jednak nie polega na tym, by rządziły masy, gdyż jest to niemożliwe. Różnica polega w tych tendencja na tym, że w tendencji arystokratycznej elita jest zamknięta i nie odnawia się przez rekrutację ludzi spoza niej, podczas gdy w tendencji demokratycznej rządząca mniejszość rekrutowana jest z szerszych mas przez wyławianie jednostek o cechach psychicznych korzystnych z punktu widzenia sprawowania władzy.

Vilfredo Pareto sformułował 2 teorie : teorię nieracjonalnego działania oraz teorię elit. Punkt wyjścia teorii nieracjonalnego działania jest podobny do punktu wyjścia Marksowskiej teorii świadomości społecznej. Ludzie działają subiektywnie w sposób racjonalny, to znaczy stawiają sobie określone cele i dążą do ich realizacji, ale za tą subiektywną racjonalnością ludzkich działań kryje się ich obiektywna nieracjonalność. To, do czego ludzie naprawdę dążą, nie jest identyczne z tym, czego chcą, ani z tym, o czym sądzą, że do tego dążą. Dla Pareto nieracjonalność ludzkich działań wynika z natury ludzkiej, z tego, że jest ona właściwa człowiekowi zawsze i wszędzie. Wychodząc z założenia o nieracjonalności ludzkich działań, Pareto sformułował tezę, w myśl, której u podstaw wszelkich teorii leżą tak zwane „rezydua”, to jest świadomościowe wyrazy ukrytych popędów. Rezydua jednak, stanowiąc rzeczywiste motywy ludzkich działań, ukryte są za osłoną tak zwanych „derywacji” – to jest właśnie teorii, które usiłują nadać ludzkim działaniom pozory racjonalności. W ten sposób Pareto spopularyzował myśl, by ideologie badać z punktu widzenia nie tylko ich zewnętrznych treści, lecz także ich ukrytych. Koncepcja derywacji i rezyduów powiązana jest z Paretowską teorią elit przez twierdzenie, że jakość wrodzonych predyspozycji u poszczególnych jednostek jest niejednakowa, skoro u podstaw całego ludzkiego zachowania leżą ukryte rezydua, jakość tych rezyduów ma podstawowe znaczenie dla działań zbiorowych. Ponieważ Pareto sądził, że mniejszość jest wyposażona w rezydua szczególnie cenne, ona to stanowi z natury rzeczy elitę kierowniczą. Należenie do elity zależy, więc przede wszystkim od wrodzonych cech psychicznych. Jednakże warunki społeczne powodują, że nie wszyscy ludzie obdarzeni cechami kwalifikującymi ich do elity rzeczywiście uzyskują pozycje kierownicze. Ci, którzy z racji swych cech psychicznych należą do elity, ale z racji położenia społecznego nie mogą wejść do grupy kierowniczej, stanowią tzw. kontrelitę. Równowaga społeczna wymaga, by do elity panującej sprawnie kooptowane były jednostki o „elitarnych cechach”, które urodziły się poza nią i by eliminowane były z niej jednostki o cechach pospolitych nieelitarnych. Tak się jednak nie dzieje z uwagi na to, że elity panujące chronią swe własne przywileje i starają się przekazywać je potomstwu. Tym samym dokonuje się pogorszenie składu elity i wzrost ilościowy kontrelity. Gdy procesy te są zbyt zaawansowane, kontrelita przy poparciu mas obala władzę dawnej elity, sama ustanawiając własne panowanie. Proces zamykania się elity zaczyna się jednak na nowo, prowadząc z czasem do powtórzenia całego cyklu.

W ocenie elit Mosci i Pareto, wyróżnić trzeba 3 warstwy : pierwsza warstwa czysto ideologiczna teoria, w myśl, której światem zawsze rządziły i rządzić powinny elity – wybrane, obdarzone szczególnymi cechami mniejszości. Teorie Eli były odrzucane przez prądy demokratyczne, zaś gorąco pochwalane przez polityków skrajnej prawicy (Benito Mussolini); druga warstwa psychologiczno-socjologiczne tłumaczenie zjawisk podziału władzy w społeczeństwie, Mosca i Pareto wyolbrzymili rolę czynników psychologicznych, słabiej podkreślając wagę podziałów ekonomicznych, klasowych; trzecia warstwa to empiryczna analiza ekip kierowniczych w różnych systemach politycznych.

Ostrogórski poddał naukowej analizie działanie partii jako wielkiej organizacji. Wnioski wyprowadzone z tej analizy były pesymistyczne. Ostrogórski utożsamiał demokrację z bezpośrednimi rządami mas członkowskich i ponieważ doszedł do wniosku, że w każdej masowej partii władza znajduje się w ręku aparatu partyjnego, to partie niezależnie od głoszonej ideologii muszą mieć niedemokratyczny charakter. Proponował, więc zastąpienie stale działających partii luźnymi stowarzyszeniami podejmującymi działania na rzecz jakiegoś, jednego określonego celu.

Robert Michels wysunął twierdzenie, iż każda organizacja nieuchronnie podlega oligarchizacji. Początkowi Michel ujmował oligarchizację jako zjawisko negatywne, zagrażające demokracji. Później jednak zaczął głosić pogląd, że oligarchizacja jest w istocie zaletą partii i wynika z żelaznego prawa historycznego, zgodnie, z którym wodzowie nigdy nie oddają władzy masom, tylko innym wodzom. Michel ma na myśli przede wszystkim to, że władza w partii skupia się w ręku przywódców, wspartych przez zawodowy, płatny...