Schizofrenia
Choroby psychiczne są zaburzeniami wyższych czynności nerwowych, składających się na nasze życie psychiczne. Czynności te są funkcjami mózgu. Jednak nie każda czynność mózgu ma charakter zjawiska psychicznego. Zaburzenia psychiczne zawsze odróżniały się swoją niezwykłością i niewspółmiernością z innymi schorzeniami. Dużo czasu upłynęło zanim utrwalił się pogląd na choroby psychiczne jako choroby mózgu.
W dawnych czasach choroby te były uważane raczej za skutek owładnięcia przez złego ducha lub przez demony, za przejaw czarodziejskich i nadprzyrodzonych właściwości chorego lub też jako kara za popełnione grzechy. Takie interpretacje wpływały negatywnie w stosunku do chorych psychicznie.
Klasyfikacji zaburzeń psychicznych próbowano już w starożytności, jednak główne spory o ich kształt toczyły się w wieku XIX. Pierwszą rozbudowaną i popartą o badania kliniczne klasyfikację chorób psychicznych dokonał E. Kraepelin. Kładł on duży nacisk na momenty konstytucyjno-dziedziczne w powstawaniu psychoz.
Klasyfikacja chorób psychicznych wg Kraepelina:
- wewnątrzpochodne (endogenne),
- zewnątrzpochodne (egzogenne).
Jedną z psychoz endogennych wyodrębnioną przez Kraepelina jest dementi praecox, termin ten oznacza psychozę, którą później E. Bleuler nazwał schizofrenią.
Współczesną psychiatrię reprezentują przede wszystkim dwa systemy kwalifikacyjne :
-ICD-10 (WHO 1992, 1994) jest to międzynarodowa klasyfikacja zaburzeń psychicznych,
-DSM-IV (APA 1994, 2000) to amerykańska klasyfikacja zaburzeń psychicznych
Zaburzenia psychiczne najogólniej dzieli się na:
- zaburzenia psychotyczne; utrata poczucia rzeczywistości, omamy i uro- jenia np. schizofrenia,
- zaburzenia nerwicowe; nie występuje utrata poczucia rzeczywistości, przyczyną są konflikty wewnątrzpsychiczne, towarzyszy im lęk,
- zaburzenia czynnościowe, na razie nie są znane ani uszkodzenia, ani czynniki etiologiczne odpowiedzialne za stwierdzane w tej grupie od- chylenia,
- zaburzenia organiczne, ich przyczyną są określone czynniki uszkadzajądzające tkankę mózgową a towarzyszy im upośledzenie funkcji poznawczych.
Zaburzenia psychiczne manifestują się objawami psychopatologicznymi lub odbiegającym od normy zachowaniem, czemu zazwyczaj towarzyszy upośledzenie sprawności funkcjonowania. Wywołane są one zmianami biologicznymi, społecznymi, psychicznymi, genetycznymi, somatycznymi lub biochemicznymi.
Jedną z najczęściej spotykanych we współczesnym świecie chorób psychicznych jest schizofrenia. To choroba dotykająca głównie ludzi młodych, najczęściej występująca między pokwitaniem a pełną dojrzałością, a więc między 15 a 30 rokiem życia. Dotyka zarówno mężczyzn jak i kobiet a obraz chorobowy nie przedstawia istotnych różnic.
Schizofrenia jest poważnym problemem społecznym dotyczącym właśnie ludzi młodych. Mimo wielu badań i poszukiwań nie utworzono jednoznacznej odpowiedzi na pytanie dotyczące przyczyn powstawania schizofrenii. Jest chorobą o nieznanej etiologii. Manifestuje się objawami psychotycznymi, wyraźnie upośledzającym i funkcjonowanie, które obejmują zaburzenia afektu, myślenia i zachowania. Wyróżnia się fazę zwiastunów, fazę ostrą (rzut choroby), w której występują urojenia i/lub omamy, oraz fazę zejściową, w której zaburzenia mogą ulec remisji.
Eugeniusz Bleuler w 1911 r. wprowadził pojęcie schizofrenii od greckiego schizo- rozszczepiam, rozłupuję, rozdzielam i fren- przepona, serce, umysł, wola.
Schizofrenia to choroba tajemnicza, nazywana przez psychiatrów delficką wyrocznią psychiatrii, gdyż koncentrują się w niej najważniejsze zagadnienia psychiki ludzkiej. Psychoza ta dzięki bogactwu przeżyć chorych jest też określana jako choroba królewska.
Schizofrenia to choroba lub raczej grupa chorób o dość zróżnicowanym obrazie i różnorodnym przebiegu klinicznym. Przesłanką jednoczącą tę różnorodność kliniczną w pojęciu schizofrenii stały się pewne podobieństwa symptomatologiczne (dezintegracja psychiczna – rozszczepienie) albo rokowania (długotrwałość przebiegu i ryzyko dezadaptacji) albo jedno i drugie.
Charakterystyczne objawy dezintegracji psychicznej to deficyt w postaci logii, apatii, abulii, jak też dezorganizacji czynności psychicznych tzn. różne dysfunkcje i niedostosowanie czynności poznawczych i uczuciowo – motywacyjnych oraz zniekształcenie oceny rzeczywistości w postaci urojeń, omamów.
Długość przebiegu przejawia się tendencją do nawracania, przewlekania a nawet do utrwalania się zaburzeń, prowadzącą często do defensywnego stylu życia, nacechowanego biernością, wycofaniem, ograniczeniem sposobu wyrażania emocji, zainteresowań i potrzeb. W następstwie powstaje dezadaptacja życiowa, która ma szeroki zasięg obejmujący somatyczne, osobowe oraz społeczne aspekty przystosowania się chorego do subtelnych deficytów w zakresie umiejętności społecznych po całkowitą utratę zdolności odgrywania ról społecznych oraz zależności od innych osób i instytucji.
Przyczyny schizofrenii. Ze względu na różnorodność klinicznego obrazu i przebiegu schizofrenii nie jest możliwe wyróżnienie pojedynczego czynnika wywołującego chorobę. Największą popularność zyskał model stress – predyspozycja, który zakłada biologiczną predyspozycję organizmu. Pojęcie stresu rozumiane jest tu bardzo szeroko, jako niekorzystne oddziaływanie biologiczne, genetyczne, psychospołeczne lub środowiskowe. Są teorie głoszące o istniejącym genie powodującym schizofrenię, choć nie potwierdzono tej teorii.
Z badań wynika, że jeśli chodzi o pokrewieństwo to schizofrenia występuje częściej u krewnych niż w populacji ogólnej np. w populacji ogólnej ryzyko zachorowania 1%, krewni pierwszego stopnia 10-12%, krewni drugiego stopnia 5-6%, dziecko dwojga rodziców chorych na schizofrenię 40%. Współczynniki zgodności zachorowania na schizofrenię u bliźniąt jednojajowych 45-50% są wyższe niż u dwujajowych 12-15%. Schizofrenia nie jest chorobą dziedziczoną w sposób sprzężony z płcią. Ryzyko zachorowania dziecka nie zależy od tego, które z rodziców jest chore. Biochemia ma wiele hipotez wskazujących na powstawanie objawów schizofrenii, jedną z nich jest hipoteza dopaminowa, zakładająca że objawy schizofrenii są w części wynikiem zwiększonej aktywności dopaminergicznej. Hipoteza serotoninowa zakłada nieprawidłowy metabolizm serotoniny u niektórych chorych na przewlekłą schizofrenię. Większość badaczy uważa, że zaburzenia w funkcjonowaniu rodzinnym są następstwem schizofrenii, a nie jej przyczyną. Teoria infekcyjna zachorowalności na schizofrenię, a więc zakażenie wirusem o powolnym działaniu obejmuje zmiany neuropatologiczne wskazujące na przebytą infekcję tj. glikoza, blizny glejowe oraz obecność przeciwciał przeciwwirusowych w surowicy i płynie mózgowo-rdzeniowym u niektórych chorych na schizofrenię. Zwiększona częstość powikłań okołoporodowych u chorych na schizofrenię i sezonowość ich urodzeń mogą stanowić argumenty wspierające teorię infekcyjną. Uszkodzenie centralnego układu nerwowego może być czynnikiem wpływającym na rozwinięcie się choroby.
Konflikty i cierpienia, niepowodzenia życiowe, przeciążenia, trudne stosunki międzyludzkie, niezaspokojenie potrzeb psychicznych są uważane za jedną z głównych przyczyn chorób psychicznych, co w konsekwencji powoduje zwiększanie się liczby dorosłych, znajdujących się w trudnych sytuacjach, a nie przystosowanych do życia.
Schizofrenia nie jest chorobą w pełni uleczalną, ponieważ przyczyny jej powstawania są nieznane, można leczyć jedynie objawy.
Objawy schizofrenii. Istnieją trzy osiowe objawy schizofrenii:
-autyzm, polegający na znacznej przewadze zainteresowania się chorego swoimi przeżyciami wewnętrznymi, i na postępującej utracie istotnego kontaktu ze światem zewnętrznym. Chory żyje własnymi pragnieniami i lękami oraz wyobraźnią, nie dzieli się z otoczeniem treściami swych przeżyć, staje się dla otoczenia niezrozumiały, zamyka się w sobie,
-stępienie uczuciowe, charakteryzuje się utratą związków uczuciowych z innymi ludźmi i uczuciem pustki emocjonalnej w sobie. Chory staje się obojętny w stosunku do poprzednio bliskich mu uczuciowo osób. Każda próba wtargnięcia w treść jego przeżycia, lub próba włączenia w konkretne działania, lub kontakt ze światem zewnętrznym wywołuje opór i czasami drażliwość,
-rozszczepienie osobowości dochodzące w dalszym nasileniu do rozkojarzenia myślenia i do rozpadu osobowości. Rozszczepienie może spowodować zaburzenie toku i treści myślenia. Pojawiają się trudności w dobieraniu słów, konstruowaniu zdań. Chory tworzy neologizmy, powstają dziwaczne sformułowania.
Inny podział schizofrenii:
- ogólne upośledzenie funkcjonowania tj. pogarsza się poziom funkcjonowania w stosunku do osiągniętego poprzednio lub pojawia się niemożność osiągnięcia prawidłowego dla danej osoby poziomu funkcjonowania,
- formalne zaburzenia myślenia; urojenia, nastawienia ksobne, ubóstwo treści myślowych,
- nielogiczna forma myślenia; ześlizgi myślowe, nie kojarzenie, rozkojarzenie myśli, rozwlekłość, pomieszanie wątków, nadmierne rozszerzenie zakresu pojęć, neologizmy, otamowanie myśli, echolalia,
- zaburzenia spostrzegania- tu pojawiają się najczęściej omamy słuchowe, ponadto występują omamy wzrokowe, węchowe oraz dotykowe,
- zaburzenia afektu tj. spłycenie afektu, stępienie afektu, afekt błazeński, zmienność i nieadekwatność afektu,
- upośledzenie poczucia tożsamości to zaburzenie poczucia samego siebie, zaburzone poczucie własnej płci, niezdolność do rozróżnienia światów zewnętrznego i wewnętrznego,
- zaburzenia procesów motywacyjnych charakteryzujące się nienaturalnymi popędami lub motywacjami, występuje znaczna ambiwalencja,
- zaburzenia stosunków z innymi ludźmi; wycofanie się z życia społecznego, izolacja emocjonalna agresywność, zaburzenia życia seksualnego,
- zmiany w sferze ruchowej, którym towarzyszą podniecenie lub zahamowanie, grymasowanie, przybieranie dziwacznych póz, wykonywanie czynności rytualnych, objawy katatoniczne itp.,
- świadomość – prawidłowa orientacja co do czasu, miejsca i własnej osoby, nie zaburzona pamięć, podstawowe poczucie rzeczywistości utrzymane.
Schizofrenię rozpoznaje się na podstawie obserwacji i oceny przeżyć chorego. Przebieg choroby bywa bardzo rozmaity, najczęściej zaczyna się stopniowo wręcz bardzo powoli. Czasem upływa dużo czasu zanim otoczenie zorientuje się, że ma do czynienia z osobą chorą psychicznie a nie przemęczoną czy też zniechęconą.
W innych przypadkach proces chorobowy rozwija się szybciej. Czasem już początek procesu robi wrażenie nagłego, choroba powstaje przy pełnym zdrowiu, manifestując się urojeniami, halucynacjami czy też zmianami świadomości. Inny przebieg może być równomiernie postępujący, a charakteryzuje się tym, że pojawiają się przerwy oraz pewna poprawa zdrowia w czasie ich trwania. Każda jednak z tych przerw stanowi pewien niedobór, pewną różnicę na niekorzyść w porównaniu z przerwą uprzednią. Proces ten zmierza do powstania defektu.
Niekiedy dość rzadko przebieg choroby może rozpocząć się zbyt gwałtownie. Choroba zaczyna się nagle, towarzyszą zaburzenia świadomości, duże podniecenie ruchowe, czasem przeciwne stany osłupienia, gorączka stany majaczeniowe lub splątania. Wyżej wymienione stany mogą doprowadzić do zejścia śmiertelnego i stanowią obraz tzw. ostrej katatonii. Zejściem schizofrenii, w której zawiodło leczenie, bywa defekt wyrażający się w głębokim zubożeniu życia uczuciowego i całej psychiki chorego.
Rodzaje schizofrenii. Jest wiele obrazów klinicznych, w jakich przejawia się proces schizofreniczny. Postacie te różnią się od siebie objawami i różnorodnością przebiegu.
Wyróżnia się cztery rodzaje schizofrenii:
*schizofrenia prosta,
*hebefrenia,
*schizofrenia paranoidalna (urojeniowa),
*katatonia.
Schizofrenia prosta. Początek choroby może sięgać okresu dziecięcego, czasem ujawnia się w okresie dojrzewania płciowego, lecz zwykle nieco później. Postać ta jest objawowo najuboższa, objawy autyzmu, rozszczepienie osobowości i chłodu uczuciowego są długi czas dyskretne. Obniża się zainteresowanie światem zewnętrznym, a reakcje uczuciowe na to, co się dzieje w otoczeniu są nieadekwatne. Pojawia się archaiczny typ myślenia magicznego i skłonność do egocentryzmu. Aktywność się stopniowo obniża, czasem zdarza się, że w ciągu wielu lat funkcje intelektualne mogą być prawie nienaruszone. Niekiedy też przez dłuższy okres utrzymują się szczególne uzdolnienia i talenty, ale twórczość schizofreniczna stopniowo staje się dziwaczna i dereistycznie absurdalna bądź też stereotypowa.
W zasadzie nie ma omamów, ale zdarzają się iluzje. Zauważa się dziwaczne zachowania chorego tj. wykonuje on spontaniczne ruchy, mimika i gesty wykazują brak naturalnej harmonii. Podczas prowadzonej rozmowy z chorym zauważa się brak zainteresowania tokiem rozmowy i dość obojętną reakcję na zmieniającą się treść rozmowy. Uczuciowość wyższa zanika. Seksualnie chorzy ci są mało aktywni, ale czasem bez zahamowań wypowiadają się na temat swoich poglądów na życie seksualne, a niekiedy bez skrępowania uprawiają samogwałt.
„Schizofrenię prostą uważa się za podstawową postać schizofrenii, na którą mogą nawarstwiać się zespoły czynnościowe taki jak paranoidalny, hebefreniczny czy katatoniczny.” W przypadku schizofrenii prostej rzadko zdarzają się znaczne poprawy, choroba postępuje powoli, ale stale, otoczenie przestaje rozumieć chorego, a on przestaje orientować się w świecie.
Konsekwentna rehabilitacja i leczenie mogą w pewnym stopniu korzystnie wpłynąć na los chorego.
Schizofrenia paranoidalna. Ta postać kliniczna schizofrenii jest najczęstsza. Zasadnicze objawy to urojenia i omamy. Wśród nich są to omamy słuchowe, węchowe, smakowe, dotykowe i czucia ustrojowego, dość wyjątkowo wzrokowe.
Schizofrenia paranoidalna nie zawsze od razu objawia się halucynacjami i urojeniami. Bywa, że pojawia się niejasno umotywowany stan lękowy, któremu towarzyszy pobudzenie ruchowe, a czasem przygnębienie i bezruch, a po kilku dniach czy tygodniach pojawiają się przeżycia omamowe i urojenia. Charakterystyczne dla schizofrenii są omamy psychiczne, chory skarży się wówczas, że ktoś zatrzymuje lub odciąga jego myśli, nasyła słowa i całe zdania, czasem w formie nakazów lub zakazów, albo też ktoś hipnotyzuje z daleka. Charakterystyczne są też nagłe napływy natłoku myślowego, a czasem zupełna pustka myślowa.
Rozpoznanie schizofrenii paranoidalnej jest trudne, ponieważ zespół urojeniowy spotyka się również w chorobach psychicznych egzogennych i psychogennych. Do rozpoznania tej schizofrenii trzeba wśród objawów składających się na obraz choroby znaleźć osiowe objawy tzn. autyzm lub stępienie uczuciowe lub rozszczepienie osobowości.
Pod wpływem leczenia stopniowo zanikają omamy i urojenia. Jednak krytycyzm chorego co do przeżyć omamowo-urojeniowych z okresu czynnej psychozy zazwyczaj nie jest dostateczny. Rokowanie w schizofrenii paranoidalnej jest pomyślniejsze niż w schizofrenii prostej i hebefrenicznej.
Schizofrenia hebefreniczna. Postać tej schizofrenii jest dość rzadka. Charakterystyczna jest ruchliwość chorego i nadmiar inicjatyw. Obraz choroby rozwija się dość szybko. Główne objawy to wyraźne rozszczepienie osobowości, dereizm, autyzm, niedostosowanie emocjonalne, pseudobłazeńskie zachowanie brak uczuciowości wyższej. Chory ma często zaskakujące pomysły, najczęściej niby żartobliwe, ale mimo grymasów i głośnego śmiechu nie czuje się w rzeczywistości prawdziwej wesołości. Wypowiedzi chorego są najczęściej rozkojarzone, występują neologizmy, kontakt z hebefrenikiem jest trudny.
Schizofrenia katatoniczna. Katatonia występuje w dwu postaciach, wyrażających się zaburzeniami napędu psychoruchowego. Wyróżnia się postać hipokinetyczną i hiperkinetyczną. Pierwsza z nich charakteryzuje się wzmożonym napięciem mięśniowym, chory porusza się coraz wolniej, nie nadąża w pracy, mówi z trudnością. Świadomość może być zachowana lub zniesiona. Osłupienie z utrzymującą się świadomością nosi nazwę osłupienia efektorycznego, osłupienie zaś z upośledzeniem lub zniesieniem percepcji nosi nazwę receptorycznego. Występuje niekiedy kataleptyczny objaw tak zwanej gibkości woskowej, kiedy to pacjent zachowuje każdą nadaną mu pozycję. Inny objaw katatonii to negatywizm czynny i bierny. Podczas stanu katatonicznego osłupienia mogą pojawiać się objawy echolalii i echopraksji, a wtedy chory jak echo naśladuje słownie wypowiedzi albo gesty zwracającej się do niego osoby.
Autyzm to także objaw pełnego osłupienia, pacjent nie odpowiada na pytania, mowa jest zahamowana. W katatonii zdarza się, że chory nie przyjmuje pokarmów, a kęs włożony do ust trzyma godzinami nie żując i nie połykając. Karmienie odbywa się za pomocą zgłębnika żołądkowego. Często chorzy zanieczyszczają się, a długo trwający stan osłupienia sprawia, że dochodzi do osłabienia i wychudzenia.
Czas trwania choroby może być różny od kilku godzin do kilku lat. Jeśli proces chorobowy rozpoczął się ostro, przy pełnym zdrowiu psychicznym, po ustąpieniu objawów katatonicznych występuje pełna remisja.
Katatonia hiperkinetyczna występuje czasami w postaci ostrej (tzw. katatonia śmiertelna). Objawia się silnym pobudzeniem ruchowym z zaburzoną świadomością i niezbornością myślenia z działaniem. Występuje wysoka temperatura, poty, bardzo silny niepokój ruchowy. Niepokój trwa szereg dni i nocy. Stan chorego jest ciężki, następuje odwodnienie, skaza krwotoczna, stale rosnąca temperatura, niedomoga krążeniowa. Stan taki może doprowadzić do śmierci.
Dzięki stosowaniu ochraniającego leczenia, odpowiednich środków psychotropowych oraz rehabilitacji śmiertelność spadła z 60% do 10%.
Wyróżnia się inne postacie schizofrenii, spośród nich należy wymienić:
Schizofrenię dziecięcą- objawy są skąpe, dziecko przestaje manifestować związek uczuciowy z rodzicami i rodzeństwem, odsuwa się od innych dzieci, nie lubi jak ktoś chce go czymś zainteresować, by przerwać izolację. Reakcje są wówczas agresywne a wręcz wrogie. Występuje autyzm, stereotypie, rozkojarzenie myślenia, a niekiedy omamy i urojenia, W konsekwencji rozwój intelektualny zostaje zahamowany. Leczenie jak w przypadku osób dorosłych, lecz dobiera się odpowiednie dla wieku metody terapii zajęciowej i psychoterapii obok leków psychotropowych.
Schizofrenię somatopsychiczną- zwaną też hipochondryczną, odróżnia się ona od innych tym, że na ogół jest niemal w pełni utrzymana. Rozszczepienie dotyczy tylko spraw stanu własnego organizmu. Urojenia koncentrują się głównie na narządach wewnętrznych, a skargi wyrażają się w lamentach, że „wszystko w środku ulega zanikowi, jest tam pustka, przewód pokarmowy nie trawi itp.” Skargom tym towarzyszy nastrój depresyjny, stan taki może trwać bardzo długo i po latach może rozwinąć się pełne rozszczepienie osobowości.
Choroby psychiczne z reguły wywołują lęk i obawy wynikające z jej niezrozumienia czy też stereotypów myślenia. Komitet Koordynacyjny polskiego Programu "Schizofrenia - Otwórzcie Drzwi" opracował 10 tez o schizofrenii, które mają przybliżyć problemy tej choroby i zaprzeczyć istniejącym uprzedzeniom i mitom:
1. Schizofrenia jest chorobą, wymaga leczenia. Jest wydarzeniem losowym, może spotkać każdego z nas. Nikomu nie można przypisywać winy za zachorowanie, zwłaszcza samemu choremu i jego rodzinie.2. Schizofrenia jest chorobą o wielu wymiarach. Nie jest tylko chorobą mózgu. Przebieg choroby jest bardzo zróżnicowany, pozostają zachowane liczne obszary zdrowia.
3. Schizofrenia jest nie tylko chorobą, jest także doświadczeniem chorej osoby i jej rodziny. Często łatwiej unieść ciężar choroby niż wyzwolonych jej przebiegiem doświadczeń. Doświadczenie choroby miewa własną dynamikę, może prowadzić do rozwoju lub do regresji.4. Schizofrenia nie jest chorobą dziedziczną, stopień pokrewieństwa nie determinuje zachorowania, lecz pozostaje w związku z jego ryzykiem. Przenoszona jest najprawdopodobniej podatność sprzyjająca zachorowaniu, a nie sama choroba.
5. Schizofrenia nie jest chorobą nieuleczalną. Rokowanie jest zróżnicowane. Możliwy jest jeden epizod choroby, późno pojawiające się poprawy i późne wyzdrowienia. Skutecznie można pomóc w uwolnieniu chorego od objawów lub w ich ograniczeniu, a także w ograniczeniu następstw indywidualnych i społecznych. Wymagana jest wszechstronna i ofiarna pomoc.
6. Jest schizofrenia, nie ma "schizofreników", zawsze można dostrzec, obok chorych, również zdrowe aspekty funkcjonowania chorej osoby. Nie ma następstw bezwzględnie trwałych.
7. Chory na schizofrenię nie przestaje być człowiekiem, osobą, obywatelem - jak każdy z nas:
- choroba nie podważa człowieczeństwa chorych,
- choroba nie narusza godności osoby ludzkiej,
- choroba nie ogranicza praw obywatelskich (poza sytuacjami wyjątkowymi),- choroba nie pozbawia ani zdolności, ani talentów, choć może je uwypuklać lub ograniczać.
8. Chorzy na schizofrenię nie zagrażają innym bardziej niż osoby zdrowe. Większości czynów agresywnych i zabronionych przez prawo dopuszczają się zdrowi, nie chorzy. Wielu zagrażającym czynom osób chorych, dokonywanych z lęku można by zapobiec, gdyby problem wcześniej rozpoznano i podjęto odpowiednie postępowanie. Ryzyko samobójstwa znacznie przewyższa ryzyko agresji.
9. Chorzy na schizofrenię oczekują szacunku, zrozumienia i pomocy: zrozumienia od środowisk opiniotwórczych i kulturotwórczych, pomocy od środowisk samarytańskich, szacunku od wszystkich. Oczekują zniesienia stereotypów odnoszących się do chorych psychicznie, a także walki z ich dyskryminacją, odrzuceniem i uprzedmiotowieniem.10. Schizofrenia rzuca światło na pytania egzystencjalne wspólne chorym i zdrowym:- o granice poznawalności świata i własnych przeżyć,
- o różnicę między złudzeniem a rzeczywistością,
- o relacje między wolnością a odpowiedzialnością,
- o sens życia.
Torens79