Epitafium Wierzbięty z Branic – przykład XV wiecznego malarstwa tablicowego na terenie Małopolski.

Malarstwo tablicowe w Małopolsce

      Wiek XIV to czas utrwalenia się pozycji Krakowa jako stolicy i głównego środka kulturalnego. Wawel był siedzibą królewskiego dworu wokół którego skupiała się elita polityczna. Prężnie działający Uniwersytet przyczynił się do tego, że Kraków stał się głównym ośrodkiem myśli naukowej. W XV wieku miasto przeżywało okres rozkwitu. Sytuacja społeczna ostatniego stulecia średniowiecza sprzyjała rozwojowi rzemiosł artystycznych, w tym malarstwa tablicowego. Po roku 1450 krakowskie środowisko społeczne stało się najsilniejszym w kraju ośrodkiem malarstwa. Dzieła które powstawały w tym czasie wiązały się z kwestią religijną i prestiżową oraz środkami finansowymi indywidualnych lub zbiorowych fundatorów.

Fundatorzy

      Fundatorami dzieł malarskich byli głównie opiekunowie budowli sakralnych (do nich należał obowiązek wyposażenia obiektu) oraz osoby prywatne, które najczęściej chciały podnieść swój prestiż. Fundatorami byli jednak przede wszystkim duchowni.

      Pierwsze świadectwa o artystach wykonujących malarstwo tablicowe w Polsce pochodzą z XIII wieku. Przypomne, że wykonywane jest na desce, która stanowi podobrazie, na nią nakłada się kredowy podkład nadający powierzchni gładkość. Do malowania stosowano farby na bazie żółtek. Technika charakterystyczna jest dla sztuki średniowiecza, zwłaszcza w XII wieku, później zastąpiono je malarstwem olejnym na płótnie. Wcześniejsze przekazy odnoszą się raczej do wyrobów z metalu stosowanych do zdobienia ścian ołtarzowego stipesu (jest to ta cześć na której opiera się mensa – czyli płyta, zasadniczą część ołtarza). W czasie gdy powstawały pierwsze dzieła małopolskiego malarstwa tablicowego w latach 1420 – 1460 w Europie widoczne były jeszcze wpływy rozwijającego się stylu międzynarodowego czy też miękkiego. Wpłynął on na formę krakowskiego malarstwa tablicowego, widoczny jest zwłaszcza w interpretacji czeskiej. O stylu danego obrazu w dużym stopniu decydowało również pochodzenie malarzy i środowisk artystycznych do których należeli. Jednym z przykładów omawianej sztuki plastycznej jest Epitafium Wierzbięty z Branic (stolnika[1] krakowskiego i starosty[2] sanockiego).

      Epitafium – jest to ozdobna tablica ku czci zmarłego, zawierająca poświęcony mu napis, czasem portret lub scenę figuralną, symbole i postacie alegoryczne, zawieszona lub wmurowana w ściany i filary kościołów lub klasztorów. Od nagrobka różni się skromniejszą dekoracją. Z kolei jeszcze prostszą formą jest tablica nagrobna. Epitafium wykonywano z kamienia, metalu lub drewna, rzeźbiono ryto lub malowano.

      Epitafium Wierzbięty przeznaczone było dla kościoła parafialnego w Ruszczy pod wezwaniem św. Grzegorza Wielkiego ufundowanego przez tegoż Wierzbiętę. Obecnie obraz znajduje się w Muzeum Narodowym w Krakowie. Ruszcz jest to miejscowość oddalona o 15 km na płn. wsch. od centrum Krakowa. Epitafium zostało wmurowane w ścianę, znajduje się po lewej stronie ołtarza głównego.

Analiza obrazu

      Epitafium wykonane jest w technice temperowej na drewnie, o wymiarach 90 x 73 cm. Przedstawia Madonnę z Dzieciątkiem, św. Grzegorza i stolnika krakowskiego, Wierzbięte z Branic. Starosta ten przedstawiony jest w pozie modlitewnej u stóp Madonny z Dzieciątkiem, a św. Grzegorz poleca go jej opiece. Kompozycja jest asymetryczna, składają się na nią postacie tronującej Matki Boskiej z Dzieciątkiem z jednej strony i św. Grzegorza z małą figurką klęczącego adoranta z drugiej. Z mało wyrazistą twarzą Marii, żeby nie powiedzieć banalną kontrastuje szlachetna twarz św. Grzegorza wyrażająca emocje. Jest to rzadki przykład, jak na ten czas psychologicznego studium twarzy. Na pograniczu realnych kształtów widzimy uproszczoną formę tronu. Symboliczna jest gładka płaszczyzna złoconego tła i dwie płasko przyklejone tarcze herbowe, obok modlącego się Wierzbięty. Na ramie znajduje się inskrypcja z datą śmierci stolnika.

      Kwestia czasu powstania dzieła nie jest ostatecznie określona. Epitafium datuje się na około 1425 rok, ale próba sprecyzowania tej daty była powodem licznych dyskusji i polemik wśród badaczy. Na ramie obrazu umieszona jest data 1425 i jak wspomniałam oznacza rok śmierci Wierzbięty, ale nie wiadomo czy w tym samym roku powstał obraz. Do ostrożności w datowaniu skłaniają zmiany jakie dokonano na ramie obrazu. Pierwotnie namalowano na niej ornament, który został zasłonięty przez inskrypcję, a dokładnie słowa Dapifer Cracoviensis. Ten fakt, skłania do przypuszczenia, że obraz wraz z ramą przygotowano wcześniej, za życia stolnika ok. 1420-1425 roku. Napis zaś wymieniający datę śmierci Wierzbięty dodano w roku 1425, dlatego wykracza poza pierwotny zasięg ornamentu. Kwestii datacji dzieła wiele miejsca poświęcił Wojciech Mischke w publikacji pt. Sztuka ok. 1400 roku. Aby rozwiązać ten problem porównuje trzy dzieła gotyckie kościoła w Ruszczy : obraz tablicowy, rytowaną, kamienną płytę nagrobną, oraz kompozycję witrażową powtarzającą scenę figuralną z obrazu. Kompozycja witrażowa pochodzi z 1906 roku i nie jest dla nas istotna. Autor przeanalizował przedstawienie białej zbroi na epitafium i płycie nagrobnej. Okazało się, że przedstawiają tą samą zbroję, z niewielkimi różnicami w ukazaniu herbu. Jednak czas pojawienia się białej zbroi w Polsce też nie jest dokładnie określony, więc to ścieżka nie wprowadziła nic nowego do stanu badań. Przeanalizowano również herby. Jest to Gryf – herb rodowy Wierzbięty i Leliwa. Wystąpienie pierwszego nie budzi wątpliwości natomiast geneza pojawienia się Leliwy jest niejasna. Powstała teoria, że jest to herb matki stolnika, ale nie ma na to, żadnych dowodów, a fakt, że na płycie nagrobnej ten herb już nie występuje, i że jest umieszczony przy piętach stolnika zdają się przeczyć tej teorii. Być może fakt obecności i takiego umiejscowienia herbu Leliwy wyjaśniła by rekonstrukcji pierwotnej kompozycji dzieła. O tym, że dokonano zmian w kompozycji obrazu świadczy zasłonięcie fragmentów obrazu poprzez ramę. Są to : fałdy szat Marii, obramienie tronu i jego dolny stopień, fragment tarcz herbowych, zakończenie miecza Wierzbięty i dolny skraj płaszcza św. Grzegorza. Nie wiadomo, czy na przesłoniętych częściach zachowały się brakujące szczegóły. Powstała teoria, że być może herb Leliwa nie występował za stolnikiem, lecz przed jego małżonką Dorotą, którą patronka polecała opiece Maryi i Chrystusa. W tym wypadku część obrazowa przedstawiałaby oboje małżonków, a epitafium przekształciłoby się w obraz wotywny, który dotyczy osoby wotywnej, ukazuje oczekiwany przyszły status przedstawionej osoby, a nie jak epitafium, zmarłego, które jest świadectwem jego zbawienia. W każdym razie sprawa datacji nadal pozostawała niejasna. Inna koncepcja wskazuje dwa wydarzenia jako prawdopodobny czas powstania epitafium. Pierwsze z nich to ślub Wierzbięty z Dorotą ok. 1405 roku. Ten fakt, podaje się za zbliżony do czasu z którego pochodzi dzieło ponieważ na obrazie nie ma przedstawionego potomstwa. Drugim wydarzeniem jest dokonane w 1417 roku przez małżonków uposażenie mansjonarzy w Ruszczy. Ponieważ obrazy pełniły także rolę świadectwa dokonania donacji może chcieli oni upamiętnić ten fakt poprzez obraz. Zdaniem autora obraz wotywny powstał nie później niż w 1417 roku. Co do ramy z inskrypcją, nie jest ona trwale połączona z polem obrazowym. Inskrypcje na obu dziełach (epitafium i płycie) są podobne. Występuje tu jednak niezgodność określenia daty. Zgodnie z napisem Wierzbięta zmarł 15 czerwca w dzień św. Wita 1425 roku, ale przedstawiona data jest prawidłowa dla roku 1426. Oznacza to, że albo Wierzbięta zmarł w roku 1426 a pisarz pomylił się w zapisie, albo inskrypcja została wykonana kilka lat po śmierci stolnika, kiedy ustalenie daty sprawiało trudności.

Proweniencja

      Dzieło powstało prawdopodobnie w środowisku krakowskim i widoczne są w nim tradycję stylu miękkiego. Można je zaobserwować w typie głowy, wyszukanym kształcie dłoni i bogatym układzie fałd płaszcza. O związkach epitafium Wierzbięty z miejscowym środowiskiem świadczą cechy stylowe powtarzające się w dwóch innych dziełach z kościoła w Ruszczy. Jest to obraz : Św. Grzegorz – o podobnych rysach twarzy i modelunku jak w epitafium oraz postać Wierzbięty na płycie nagrobnej, która przypomina tą z obrazu krakowskiego. Epitafium nawiązuje do malarstwa Włoch połowy XIV wieku, prawdopodobnie wywodzi się z północnowłoskich przedstawień wotywnych. takich jak epitafium Ulryka Reicheneckera. Pojedyncze elementy takie jak : twarze, dłonie, fragmenty stroju, sposób ukształtowania draperii nawiązują do sztuki Czech.

Do grupy dzieł, które przedstawiają podobne tendencje zaliczyć można obrazy takie jak : Trzy św. Dziewice z Sandomierza, św. Katarzynę z Biecza, oraz epitafium Jana Z Ujazdu. Poza Marii znajduje liczne odpowiedniki w malarstwie Włoch, Austrii, Czech i górnych Niemiec min. w epitafium Jana z Jereni. Asymetryczny typ kompozycji obrazu z Tronującą Matką Boską z Dzieciątkiem po jednej stronie i adorantem poświęcanym przez świętego patrona po drugiej i tarczą herbową występuje w dwóch reliefach w katedrze w Magdeburgu. Grupa nagrobków i reliefów ołtarzowych tego rodzaju powstała w XIV stuleciu w Lombardii zwłaszcza w Mediolanie.  Epitafium Wierzbięty z Branic to pierwszy obraz na terenie Małopolski zaopatrzony w datę najstarszy przykład malowanego na desce przedstawienia epitafijnego

2