CYSTERSI

Podstawa cystersów to reguła benedyktyńska, zakon elitarny. Nabożeństwa do Matki Bożej. Nie wolno im było jeść mięsa w zakonie, tylko chleb razowy. Bernard z Clairvaux- nawoływał do tępienia pogaństwa. Idea naśladowania Chrystusa. Życie klasztorne ma dawać przedsmak raju. Piękny jest tylko duch. Poglądy św. Bernarda- purytańskie.

ü       Budowle proste, surowe, przejrzysty układ- estetyka proporcji. Cystersi na odludziach, izolują się. Plan z prosto zamkniętym prezbiterium- prostokątne, przylegające kaplice.

FONTENAY- opactwo w Burgundii. Od wschodu do ramion transeptu aneksy. Surowośc absolutna. Brak okien w nawie głównej. Kolebka ostrołukowa. System przechodzący. Fasada prosta, brak dekoracji. Bezwiezowy transeptowy, prosty kościół.

CLAIRVAUX- plan z obejściowym prezbiterium. 

PONTIGNY – naśladowało Clairvaux, niska, ciężka bryła.

POLSKA

Program ideowo artystyczny gotyku promieniował z Francji na kraje ościenne. Do polski dotarł jednak w kształcie kultywowanym przez cystersów.  Pojawili się w Polsce przed połową XII wieku. W pierwszej połowie XIII rozpoczęli ożywiona działalność budowlaną. Osiedlali się poza skupiskami ludzkimi, w dolinach, w pobliżu rzek. Ich klasztory były samodzielnymi  organizmami gospodarczymi, opartymi na rolnictwie, hodowli i rzemiośle.

Wznoszone klasztory miały z reguły plan czworoboku, którego jeden bok, zwykle północny zajmował kościół, a pozostałe trzy wypełniały pomieszczenia klasztorne, m.in. kapitularz, dormitorium, refektarz, fraternia. Połączone wewnętrznym krużgankiem, otaczającym mały wirydarz- ogród. Architektura najczęściej w kamieniu, nie miała bogatszej dekoracji rzeźbiarskiej, zwłaszcza figuralnej, której stosowanie było zabronione.

Kościół cysterski- bazylika na planie krzyża łacińskiego. zwykle bezwieżowa bazylika trójnawowa, transeptowa, z prosto zamkniętym prezbiterium, z jedna parą bocznych kaplic przy prezbiterium, otwartych do transeptu, zgodnie z formułą św. Bernarda z Clairvaux. Przy prezbiterium znajdowały się kaplice. Wnętrze w całości nakryte sklepieniami krzyżowo- żebrowymi, a przęsła na planie prostokątów, wydzielone romańskimi jeszcze gurtami. Romański charakter okien miały półkoliste wykroje okien i portale, a także dekoracja detalu architektonicznego. Elementy konstrukcji szkieletowej: filary, kolumny, służki, żebra sklepienne- miały dość ciężkie proporcje. Male okna przepruwały grube mury, a opinające budowle pogrubione lizeny stopniowo przekształcały się w skapry.

Cystersi przybyli do Małopolski z Marimond, filii Citeaux, budując swe klasztory w Jędrzejowie, Koprzywnicy, Sulejowie, Wąchocku. Operowanie dwubarwnym wątkiem i analogie detalu architektonicznego łączą ten zespół z włoskimi opactwami w Fossanova, Casamari, Arabone i jednocześnie wskazują na włoską proweniencję.

Do innych dzielnic Polski prowadziła cystersów zwykle pośrednia droga, poprzez filie duńskie lub niemieckie. Na północne tereny dotarli cystersi również z Małopolski- do Koronowa, ale przede wszystkim z duńskiego Esrom do Kołbacza, a stąd między innymi do Oliwy.

Z Lehnin przywędrowali cystersi do Wielkopolski- do Pradyża, a stąd do Wielenia.

Małopolscy cystersi dotarli też na Śląsk do Rud, Jemielnicy. Jednak główny nurt wywodził się z saskiej Pforty, skąd poprzez Lubiąż rozeszli się do Henrykowa, Kamieńca i Krzeszowa. W Trzebnicy pojawili się cystersi z Bambergu.

Budowle Śląskich cystersów różniły się od małopolskich i pomorskich.

Małopolskie dzieła brata Simona reprezentowaly nurt tradycyjny, związany z propagowanym przez św. Bernarda typem kościoła, zrealizowanym w Clairvaux II i Fontenay.

Kościół w Trzebnicy odznaczał się planem konserwatywnym – zastosowanie systemu wiązanego, z drugiej strony zamknięcie trzema apsydami od wschodu, trójnawowa krypta i bogate wyposażenie rzeźbiarskie wykracza poza założenia architektury cysterskiej.

W kościele w Henrykowie wykorzystane zostały doświadczenia z budowy kościoła w Morimond przy rozwiązaniu partii wschodniej: prostokątny chór otoczony został obejściem, do którego otwierały się kaplice. W miejsce gurtów pojawily się żebra, a w nawie północnej sześciodzielne sklepienia. Powiększone okna, smukłe proporcje nadają dziełu wyraźnie gotycki charakter.

Budowle śląskich cystersów wznoszone z cegły, jedynie detal wykonywano w kamieniu.

Wąchock                                                                      Sulejów