W czym przejawiało się nowatorstwo Klemensa Janickiego – człowieka humanisty?

Według słownika języka polskiego humanizm to

1. 1. uczony, filozof lub artysta, który jest reprezentantem odrodzeniowego humanizmu: Polscy humaniści to m.in.: filozofowie – Grzegorz z Sanoka i Sebastian Petrycy, autorzy rozpraw o polityce i obyczajach – Andrzej Frycz Modrzewski i Łukasz Górnicki, pisarze –Jan Kochanowski i Mikołaj Rej oraz wielki astronom – Mikołaj Kopernik.
   2. człowiek, którego postawa życiowa jest zgodna z humanizmem – uznaniem człowieka za najwyższą wartość: Jako polityk był humanistą, przeciwnym poświęcaniu dobra ludzkiego dla wydumanych doktryn i tzw. "wyższych celów".
   3. osoba o wykształceniu w dziedzinie nauk humanistycznych, zwłaszcza osoba o wszechstronnej i głębokiej wiedzy w zakresie tych nauk: Profesor surowo oceniał błędy językowe w pracach studentów historii, uznając, że humanista powinien umieć się poprawnie wysławiać. Z upodobaniem słuchali gawęd Jana Parandowskiego, znawcy antyku i wielkiego humanisty.

Humanizm (od łac. humanus 'ludzki') był początkowo ruchem umysłowym, który przez studia nad językami i literaturą antyczną, zmierzał ku rekonstrukcji przesłania starożytnej kultury. Następie mianem humanizmu określano światopogląd renesansu, stawiający w centrum człowieka, jego potrzeby duchowe oraz materialne. Dla ludzi tej epoki charakterystyczne jest zafascynowanie sobą, zachwyt nad samym sobą. Zwracano również ogromną uwagę na własne bogactwo. Święcie wierzono we własne możliwości. Istniał ideał humanisty. Taki człowiek powinien być dobrze wykształcony, znać dobrze trzy najważniejsze języki starożytne, czyli hebrajski, grecki oraz łacinę. Prawdziwy humanista powinien również odwoływać się w swojej twórczości do antyku. Pierwsi polscy humaniści pisali po łacinie. Korzystali w ten sposób z wzorców literackich, których dostarczała im starożytność. Język polski uznawano wówczas za zbyt niedoskonały, aby móc nim wyrażać subtelne humanistyczne idee. Utwory, które pisano po polsku były, więc z założenia przeznaczone dla odbiorcy niewykształconego. Łacina była nadal podstawa edukacji w różnych szkołach oraz na uniwersytetach, tak więc ludzie uczeni musieli umieć się nim biegle posługiwać. Jednym z pierwszych polskich humanistów był Klemens Janicki.

Klemens Janicki, Janicjusz, łac.Ianicius (ur. 17 listopada 1516 w Januszkowie pod Żninem - zm. 1543 roku w Krakowie), polski poeta piszący w języku łacińskim, humanista okresu odrodzenia.

Zwany Klemensem z Januszkowa, od 1573 roku używał – na wzór humanistów – zlatynizowanej formy nazwiska: Ianicius, Ianitius, później zrepolonizowanej – prawdopodobnie błędnie – jako Janicki;

Urodził się 17 listopada 1516 roku we wsi „od Januszka zwanej” Januszkowo, w okolicach Żnina pod Gnieznem, jako syn chłopa, = pochodził z rodziny chłopskiej.

Pobierał nauki w szkole elementarnej w Żninie. Uczęszczał do szkół gnieźnieńskich i poznańskich. Wykształcony w Akademii Lubrańskiego w Poznaniu, zyskał następnie opiekę od osób takich jak Jan Dantyszek, biskup Stanisław Hozjusz, arcybiskup Andrzej Krzycki.

W 1536 został sekretarzem arcybiskupa gnieźnieńskiego Andrzeja Krzyckiego. , humanisty i poety; poświęcił mu wiele wierszy pełnych wdzięczności i szczerego uczucia przywiązania

Z tego okresu pochodzą elegie okolicznościowe: Ad Andream Cricium, De Cricio Cracovia eunte, oraz dzieło pisane na życzenie prymasa Vitae archaepiscoporum Gnesnensium.

(Żywoty arcybiskupów gnieźnieńskich), cykl epigramatów poświęconych zasługom arcybiskupów polskich

Po śmierci Krzyckiego mecenasem Janickiego został Wojewoda krakowski Piotr Kmita który przyjął go na swój dwór. na jego dworze zajmował się urzędową korespondencją; z inicjatywy nowego protektora powstał kolejny zbiór: Vitae Regum Polonorum elegiaco carmine descriptae (Żywoty królów polskich wierszem elegijnym opisane)

Z tego okresu pochodzą utwory polityczne Janickiego: Querella Reipublicae Regni Poloniae i Ad Polonos proceras. Jego mecenas ułatwił też wyjazd na studia do Padwy (1538-1540). Tam zetknął się z przebywającymi we Włoszech Polakami: Piotrem Myszkowskim, Filipem Padniewskim, Andrzejem Zebrzydowskim.

Studiował na wydziale filozoficznym, 22 lipca 1540 został wyróżniony przez papieża Pawła III laurem poetyckim, co stanowiło dowód międzynarodowego uznania dla jego twórczości; w tym samym roku otrzymał dyplom doktora nauk wyzwolonych i filozofii uniwersytetu padewskiego, od papieża Pawła III zaś - laur poetycki jako poeta laureatus. P              Pobyt we Włoszech i poznawanie przez niego kultury antycznej skróciła Janickiemu puchlina wodna. ; pogorszyły się jego stosunki z protektorem, Piotrem Kmitą – być może z powodu niedotrzymania przez poetę obietnicy sławienia jego rodu; po ich zerwaniu pogorszyła się sytuacja materialna poety Po powrocie do kraju żył w obliczu nadciągającej śmierci, o której wspominał w tomie elegii Tristium liber, zwłaszcza w elegii O sobie samym do potomności (De se ipso ad posteritatem). Został proboszczem w Gołaczewach. powiat olkuski

Napisał satyrę polityczną na upadek cnót rycerskich In Polonici vestitus varietatem et inconstantiam Dialogus (Dialog o pstrokaciźnie i zmienności polskich strojów).

Oprócz tego jest autorem cyklu elegii Variae elegiae, epigramów ujętych w Epigrammata i wielokrotnie przedrukowywanych żywotów królów polskich Vitae regnum Polonorum (wyd. pośmiertne 1563).

W 1542 – w Krakowie ukazał się zbiór jego elegii i epigramatów Clementis Ianitii, Poetae Laureati, Tristium liber I. Variarum elegiarum liber I. Epigrammatum liber I – zawierający Księgę żalów, Księgę różnych elegii oraz Księgę epigramatów – Janicki pisał po łacinie; doskonale znał metrum łacińskie; w swojej poezji zawarł wiele nawiązań – w postaci przejętych zwrotów i wyrażeń oraz aluzji – do poezji antycznej, której twórców uznawał za swoich mistrzów

Zmarł w styczniu lub w lutym 1543 roku

Do współczesnych tłumaczy poezji Janickiego na język polski należy Jacek Kowalski.

Klemens Janicki to jeden z najświetniejszych, jak nie najświetniejszy, polski poeta języka łacińskiego doby wczesnego humanizmu. Wzorował się przede wszystkim na poetach rzymskich. Do perfekcji opanował technikę poetycką. By przede wszystkim lirykiem, ale tworzył również liczne epigramy. Miał świadomość, że jako poeta jest rozdawcą sławy. Nowością okazał się silnie zaznaczający się w jego twórczości ton osobisty. Nikt wcześniej nie pisał tyle o sobie, swoim otoczeniu, nikt nie poświęcił tyle miejsca dumie i godności poety. Niewątpliwie zasługą Janickiego jest wprowadzenie do literatury polskiej elegii.

Wielu zarzucało temu poecie wtórność i epigonizm wobec dokonań liryki zarówno antycznej, jak i ówczesnej literatury europejskiej. Jednak Janickiego łączy z tym kręgiem kulturowym po prostu wykształcenie i podobne zainteresowania, potrafił bowiem wnieść wiele nowego w niektóre skostniałe formy łacińskie.

Pierwsze swoje literackie próby poeta stawiał w wierszach wydanych dopiero po jego śmierci, w latach siedemdziesiątych pod tytułem "Żywoty arcybiskupów gnieźnieńskich". Powstały one zapewne wtedy, gdy młody poeta, pierwszy i na długie lata jedyny pochodzący z chłopstwa, znalazł się jako pomocnik bibliotekarza, na dworze biskupa Krzyckiego. Warto przypomnieć ze arcybiskup był znanym w tamtych czasach autorem pamfletów poetyckich, a także swawolnych i rubasznych erotyków.

Warto zaznaczyć, że Janicki, mimo iż były to jego młodzieńcze dopiero dokonania poetyckiej, nie wpadł w pustosłowie, jakie przydarzało siew wielu poetom łacińskim, którzy chcąc zaimponować swoją znajomością języka klasycznego, często tworzyli wręcz potworne porównania, rozbudowane i zapełnione mnóstwem dawno przebrzmiałych i nikogo nie obchodzących mitologicznych postaci i wydarzeń.

Kolejnym dziełem Janickiego, były "Żywoty królów", pełniących swoista funkcje wierszowanej historii Polski. Pojawia się tez w tym dziele wierszowana rozmowa Króla (najprawdopodobniej Władysława Jagiełły) ze Stańczykiem, legendarnym prawie błaznem dworskim. Ważna jest w tym utworze funkcja poety, który przybiera dla siebie rolę chwalcy minionych czasów.

Podobna wybierał dla siebie później Jan Kochanowski wskazujący na doskonałość dawnych, minionych wartości, wyborów ludzkich i wydarzeń. Dla Janicjusza, tak był bowiem nazywany przez mu współczesnych, "Wiekiem złotym" były lata panowania pierwszych Jagiellonów, dla Kochanowskiego czasy Janicjusza, dla poetów baroku czasy Zygmunta Augusta i tak aż po czasy nam współczesne zawsze pojawiali się Ci chwalący "niegdysiejsze śniegi".

Nie można nie wspomnieć o niezwykle ważnym dla początków poezji humanistycznej tomie Janickiego noszącym skromny tytuł "Żale, Elegie, Epigramy", który ukazał się w Krakowie w roku 1542. Znajdują się tutaj najróżniejsze tematycznie wiersze, warto wspomnieć na marginesie o tych pisanych dla zapewnienia chwały mecenasom, im bowiem poeta zawdzięczał bardzo dużo, jeżeli idzie o umożliwienie warunków do pisania i rozwijania swojego talentu poetyckiego, tak wiec wspomina on później z wdzięcznością o Krzyckim, oraz o drugim swoim wspomożycielu, po śmierci tego pierwszego, zajął się nim bowiem Piotr Kmita.

Ten ostatni finansował między innymi wyjazdy zagraniczne młodego poety.

Ukoronowaniem niewielkiego ilościowo ale znaczeniowo doniosłego dorobku poety była słynna "Elegia o sobie samym do potomności". Jest to szczere i autentyczne wyznanie, napisane w obliczu zbliżającej się i przeczuwanej przez poetę własnej śmierci. Na zawsze upamiętnił on w nim swoja mała wioskę z której pochodził, Januszkowo leżące w ziemi kujawskiej:

"Wysoko leży wieś nad żnińskim bagnem,

Od niejakiego Januszka nazwana...".

Można patrzeć na ten wiersz jak na przedśmiertna spowiedź, ale także jako na dumne pokazanie swojego życia przez spełnionego poetę. Ciekawa i przejmująca jest nawet relacja z jego choroby, umierał bowiem na nieuleczalna wówczas puchlinę wodną. Ogólnie można w tym utworze znaleźć wiele pięknych, poetyckich obrazów mówiących o cykliczności natury, o rodzeniu się i umieraniu, które komponują się z innymi mniej znanymi wierszami poety jak na przykład z zatytułowanym "Do dzieci bawiących się obręczą":

"Jak szybko toczy się ta obręcz, dzieci!

Tak samo pędzi czas i wasze życie.

Upadła obręcz! I znów się podrywa!

A pory, kiedy miną, już nie wrócą".

Jak już wspomniałam jest to tez wyznanie wiary we własne dzieło i rodzaj zaprezentowania po raz ostatni swoich doskonałych umiejętności poetyckich. poeta w żadnym razie nie wpada jednak w pustą i próżną dumę, zaciemniającą mu rzeczywisty obraz swoich dokonań:

"Szczęśliwie wejdziesz w świat, a wielkie imię

Sprawi, że będą cię kochać Polacy.

Lecz dokądkolwiek losy cię powiodą,

Bacz, byś się sobie nie wydała wielka

I nie uniosła się pychą".

Należy wyraźnie stwierdzić uczciwie ze Janicki okazał się mistrzem poezji łacińskiej, któremu nawet w jej materii z trudem starał się dorównać Jan Kochanowski. Stał się tez ten młodo zmarły poeta, inspiracja dla Mistrza Jana z Czarnolasu, pokazując mu tematykę swoich wierszy i sposób ujęcia wielu zagadnień. Stał się też Janicki mimowolnym sprawca upadku dalszej poezji łacińskiej.

W sposób doskonały wykorzystał bowiem jej wzorce i każdy następny poeta chcący pisać po nim, stałby się tylko mimowolnym jego epigonem. Można wiec i Janickiego nazwać jeśli nie ojcem to wujem języka polskiego, gdyż paradoksalnie to właśnie dzięki swemu mistrzostwu w łacinie otworzył drzwi dla języka ojczystego.

Z chwilą jego śmierci, zaczyna się w poezji naszego kraju etap poetów używających już dwóch języków na równych prawach, co w przeciągu wieku doprowadzi do wyparcia łaciny z twórczości poetyckiej i zastąpienia jej w całości językiem ojczystym.

nowator człowiek wprowadzający nowe idee, pojęcia, zwyczaje, normy do jakiejś dziedziny; innowator; reformator.  

nowatorstwo.   Etym. - łac. novator 'odnowiciel' od novus 'nowy; świeży'; por. innowacja; nowela; nowicjat; supernova.

Poezja nowołacińska - nurt dworski

Najbujniej nurt ten rozwinął się w Krakowie wśród bogatej szlachty, na dworach magnatów i duchownych. W miastach zamożni patrycjusze również aktywnie uczestniczyli w tworzeniu dworskiego humanizmu. Literatura w tym kręgu charakteryzowała się erudycyjnością – zwłaszcza nawiązaniami do Antyku i popisem ogólnej oraz szczegółowej wiedzy, zdobytej na zagranicznych studiach. Było to pisarstwo głównie łacińskie, o tematyce świeckiej. Uprawiali je Mikołaj Hussowski, Paweł z Krosna, Andrzej Krzycki, Jan Dantyszek, Klemens Janicki.

W początkowym okresie Renesansu w Polsce poeci ci tworzyli po łacinie. Włączali się przez to w europejski nurt renesansowy, humanistyczny, nawiązując do wzorów starożytnych. Język polski uważany był za zbyt mało precyzyjny, by wyrazić nim poezję. Najwybitniejszym przedstawicielem tego nurtu był Klemens Janicki. Poeta, opisując swoje życie w jednym z utworów, w elegii O sobie samym do potomności, zawarł swoją drogę do poezji, historię śmiertelnej choroby, sympatie i antypatie. W jego wierszach widoczny jest smutek, ale nie ma w nich rozpaczy. Poeta do końca sławi uroki i piękno życia. Jego poezja jest szczera i bezpośrednia, opisująca krótkie, ale zarazem niezwykłe życie. Poezja tego typu jest typowym przejawem tendencji renesansowych.

Bibliografia

Klemens Janicki Carmina. Dzieła wszystkie, Wrocław-Warszawa-Kraków 1966.
Klemens Janicki Utwory łacińskie, Lwów 1933.
Jerzy Ziomek Literatura odrodzenia, Warszawa 1987.
Antologia poezji polski-łacińskiej 1470-1543, wstęp i oprac. Antonina Jelcz, Szczecin 1985.
Julian Maślanka Literatura a dzieje bajeczne, Warszawa 1984.
Herodot Dzieje, Warszawa 2002.
Mała encyklopedia kultury antycznej, Warszawa 1973.

Ćwikliński Ludwik:   Klemens Janicki poeta uwieńczony. Kraków 1893