STRES
Psychologiczne badania nad stresem mają blisko 50-letnią historię. Okres ten zaobfitował w wiele koncepcji dotyczących zachowania się człowieka w sytuacjach zagrożenia. Wciąż powstają autorskie propozycje oryginalnych ujęć tego obszaru badań psychologicznych. Uwaga badaczy koncentruje się nie tyle na tak czy inaczej rozumianym stresie, ile na człowieku w sytuacji stresowej, podejmowanej przez niego aktywności i jej wynikach.
Termin stres pochodzi z fizyki, gdzie odnosi się on do różnego typu napięć, nacisków lub sił, które działają na system. Termin ten do nauk o zdrowiu wprowadził w 1926 roku Hans Selye. Jako student drugiego roku medycyny na uniwersytecie w Pradze, zwrócił on uwagę na fakt, że u wszystkich pacjentów cierpiących z powodu różnych niedomagań somatycznych, występuje wiele wspólnych symptomów. Zaliczyć do nich możemy utratę apetytu, osłabienie mięśni, podwyższone ciśnienie krwi, utratę motywacji do osiągnięć. Zastanawiając się dlaczego symptomy te wydają się być niezależne od rodzaju choroby somatycznej, Selye doszedł do wniosku, że można je nazwać „po prostu syndromem choroby”. Współczesna definicja stresu podana przez Selye’go głosi, że „stres jest niespecyficzną reakcją organizmu na wszelkie niedomagania”.
Kluczowe pojęcia
1. Stres jest reakcją na pewien bodziec.
2. Reakcja stresowa jest reakcją psychofizjologiczną. Oznacza to, że wchodzą tu w grę złożone związki między ciałem a psychiką.
3. Reakcja stresowa obejmuje potencjalnie szeroki zbiór reakcji, które prowadzą do pobudzenia psychofizjologicznego. Mimo iż większość reakcji stresowych manifestuje się stanem pobudzenia, reakcje takie mogą powodować także ekstremalne formy pobudzenia, które w rzeczywistości powodują zwolnienie, zahamowanie, czy też całkowite zatrzymanie funkcji systemu dotkniętego stresem.
4. Bodziec wywołujący reakcję stresową nazywa się stresorem. Staje się on stresorem w wyniku interpretacji poznawczej, czyli poprzez znaczenie, jakie nadaje mu człowiek, albo też w wyniku oddziaływania na jednostkę za pośrednictwem jakiegoś procesu sensorycznego czy też metabolicznego, który jest stresogenny ze swej natury. Na przykład jeśli jednostka interpretuje jakiś bodziec zewnętrzny jako groźny, to najprawdopodobniej pojawi się reakcja stresowa. Z drugiej zaś strony, pewne bodźce, zwane czasem sympatykomimetycznymi, same zdolne są do wywołania reakcji stresowej, po prostu w wyniku długotrwałego oddziaływania na człowieka. Bodźce te wywołują reakcję stresową nie angażując przy tym wyższych interpretacyjnych mechanizmów mózgu. Oddziałują one na człowieka za pośrednictwem niższych sensorycznych mechanizmów mózgowych (w przypadku ekstremalnego gorąca, zimna, hałasu o intensywności przekraczającej 85 decybeli), poprzez mechanizmy trawienne i metaboliczne (spożycie kofeiny, teobrominy, teofiliny, nikotyny i amfetaminy), poprzez intensywną aktywność ruchową (ciężka praca lub ćwiczenia fizyczne).
Ważne jest aby zrozumieć, że znaczna część nadmiernego stresu w życiu człowieka jest inicjowana i produkowana przez niego samego. Dzieje się tak ponieważ właśnie człowiek przypisuje neutralnemu w innych okolicznościach bodźcowi posiadanie właściwości wywołujących stres.
Jak stwierdza Hans Selye: „Istotne jest nie to, co się z nami dzieje, ale to, jak to obieramy”.
5. U wielu osób chroniczne występowanie reakcji stresowej może doprowadzić do dysfunkcji lub uszkodzeń narządu końcowego (narząd, w którym uwidaczniają się kliniczne objawy stresu). Kiedy zmiany te pojawiają się w następstwie stresu, chorobę taką określa się ogólnie jako chorobę psychosomatyczną albo psychofizjologiczną.
6. Chociaż akcentuje się głownie niekorzystne cechy stresu, aktywacja stresowa posiada również aspekty pozytywne. Selye odróżnia stres konstruktywny od destruktywnego, wyraźnie stwierdzając, ze nie każdy stres jest szkodliwy. Uważa on, że aktywacja pod wpływem stresu może być pozytywną siłą motywującą, poprawiającą subiektywną jakość życia. Określa on taki pozytywny stres mianem eustresu, a osłabiający, nadmierny stres nazywa distresem. Wraz ze wzrostem stresu ulega poprawie samopoczucie ogólne oraz stan zdrowia, jednak jeśli stres nadal rośnie, to osiąga swój punkt maksymalny ze względu na korzyści. Punkt ten możemy nazwać optymalnym poziomem stresu – po jego przekroczeniu stres staje się szkodliwy dla organizmu.
STRES, STRESOR, ODPORNOŚĆ NA STRES I ODPORNOŚĆ NA STRESOR początek
*Stres możemy zdefiniować jako niespecyficzną reakcję fizjologiczną i psychologiczną jednostki na wszelkie wymagania środowiskowe lub zagrożenie jej integralności.
*Stresorem zaś będzie każdy czynnik potencjalnie szkodliwy dla organizmu (fizycznie lub psychicznie) wystawiający na próbę jego zdolności adaptacyjne.
*Odporność na stres jest to zdolność do zorganizowanego funkcjonowania mimo podniecenia emocjonalnego. Jednostka działa „przytomnie”, kontroluje swoje zachowanie, zmierza do realizacji obranego celu pomimo doznawanego lęku, strachu, gniewu czyli emocji o silnym natężeniu.
*Odporność na stresor to mała reaktywność emocjonalna na zagrożenie, przeszkody i inne czynniki właściwe sytuacjom trudnym. Słaby odczyn emocjonalny - strachu, lęku, gniewu - mimo, że sytuacja jest spostrzegana jako trudna.
Uwarunkowania odporności psychicznej
1. Właściwości układu nerwowego, od których zależy siła i trwałość emocji
2. Schematy poznawcze
- destrukcyjne schematy poznawcze
- konstruktywne schematy poznawcze
3. Typ reagowania emocjonalnego
- nastawienie lękowe
- nastawienie na pokonywanie trudności
4. Treść i siła motywacyjna dominującego dążenia
5. Samoocena
6. Poziom aspiracji a potrzeba osiągnięć
7. Rodzaj regulacji osobowości
- egocentryczny
- prospołeczny
8. Hierarchia potrzeb
9. Dojrzałość osobowości
10.Nawyki reagowania na trudności
1. Właściwości układu nerwowego
Koncepcje dotyczące typów i właściwości układu nerwowego oraz jego
wpływ na odporność psychiczną.
Pawłow
Jako pierwszą zajmiemy się teorią Pawłowa. W swojej koncepcji wyróżnił on dwa podstawowe typy układu nerwowego : typ silny i typ słaby.
typ słaby :
Melancholik - charakteryzuje się niską wydolnością i dużą wrażliwością. Komórki nerwowe są słabe, więc już zwyczajna siła bodźców wykracza poza granice jego optimum i doprowadza prędko do stanu przeciążenia. Szybkie i częste zmiany warunków życia wpływają na niego dezorganizująco. Typ ten jest nieprzystosowany do życia - wymaga atmosfery cieplarnianej.
typ silny :
Sangwinik - usposobienie zmienne, żywe, duża ruchliwość, łatwość powstawania i szybkie przemijanie emocji. Odporny na stres, daje sobie radę w trudnych sytuacjach
Choleryk - usposobienie wybuchowe, gwałtowne, silne reakcje emocjonalne, trudność opanowania. Odporny psychicznie, jedynie sytuacje, które wymagają kontroli emocji stwarzają mu pewne problemy.
Flegmatyk - usposobienie powolne, spokojne, słabe reakcje emocjonalne i trudności ich powstawania. Jest odporny psychicznie, choć przejawia trudności w przystosowaniu się do szybko zmieniających się warunków
Strelau
Jego koncepcja wynika z zagadnienia różnic indywidualnych oraz badań nad temperamentem, który określa cechy formalne każdego zachowania i leży u podstaw odporności emocjonalnej.
Tą koncepcją zajmiemy się trochę szerzej.
*Zdaniem Strelau’a stan stresu spowodowany jest brakiem równowagi (wystąpieniem rozbieżności) pomiędzy wymaganiami a możliwościami jednostki co do radzenia sobie z nimi. Wymagania traktuje jako stresory lub sytuacje wywołujące stres.
Za wymagania można uważać takie czynniki jak np.:
nieprzewidziane i niekontrolowane wydarzenia życiowe, codzienne kłopoty, znaczące wydarzenia życiowe, sytuacje o ekstremalnie silnej lub słabej stymulacji, zinternalizowane wartości oraz standardy zachowania.
Wymagania podzielić można na obiektywne i subiektywne - będące czynnikiem jednostkowej oceny.
Możliwości jednostki w zakresie radzenia sobie z wymaganiami są zależne od:
inteligencji, uzdolnień specjalnych, umiejętności, wiedzy, cech osobowościowych i temperamentalnych, cech wyglądu fizycznego, doświadczenia w sytuacjach wywołujących stres, strategie radzenia sobie z nimi oraz aktualny fizyczny i psychiczny stan jednostki.
Wszystkie wydarzenia życiowe ( interpretowane w kategoriach intensywności stymulacji, a w konsekwencji w kategoriach efektów poziomu aktywacji czyli pobudzenia) można traktować jako czynniki, które mogą być moderowane przez różne cechy temperamentu.
Listę cech skupionych wokół aktywacji, związanych z różnymi charakterystykami zachowania przedstawia tabelka:
Aktywowalność a cechy temperamentu początek
Wysoka Aktywowalność
Niska Aktywowalność
Introwersja
Neurotyczność
Wysoka emocjonalność
Unikanie doznań
Słaby typ UN
Wysoka reaktywność
Wysoki poziom lęku
Niska impulsywność
Temperament zahamowany
Wycofywanie się
Ekstrawersja
Stałość emocjonalna
Niska emocjonalność
Poszukiwanie doznań
Silny typ UN
Niska reaktywność
Niski poziom lęku
Wysoka impulsywność
Temperament niezahamowany
Zbliżanie się
Mogą one zarówno podnosić, jak i obniżać odporność psychiczną na stres. Od schematów bowiem zależy, w jaki sposób spostrzegamy sytuacje oraz nasze w nich położenie. Ułatwiają orientację w złożonej rzeczywistości, wpływają na jej spostrzeganie, ocenianie siebie, działania własnego i innych ludzi.
LDestrukcyjne schematy poznawcze - obniżają odporność psychiczną np.:
ryzyko zmiany – „każda zmiana jest trudna i nie pewna”
upośledzenie manualne- „nic mi się nie udaje, gdy majsterkuję-taki już jestem”
neurasteniczne fatum – „niektórych ludzi wszystko męczy i denerwuje, a natury się nie zmieni”
niekorzystna inność – „jestem brzydki, więc trzymam się na uboczu”
„emerytura jest kresem życia”
„starość to choroba i pesymizm”
„stres i frustracja to choroba XX wieku (nie można ich uniknąć)”
JKonstruktywne schematy poznawcze - kształtują i podnoszą odporność psychiczną, mobilizują do działania w sytuacjach trudnych np.,:
„każda sytuacja stresowa ma choć jedną cechę pozytywną”
„trudności są po to, by je pokonywać”
„człowiek ma zdolności przystosowawcze”
Istotne jest ułatwianie internalizacji schematów konstruktywnych w dzieciństwie.
LNastawienie lękowe i rezygnacyjne - jest skutkiem doświadczanych niepowodzeń, wpływa na obniżenie odporności psychicznej. Dominuje lęk i tendencja do wycofywania się, spowodowane używaniem destrukcyjnych schematów. Przyczyną takiego typu reagowania są niekorzystne nawyki ukształtowane w dzieciństwie (hamowanie dążenia do podejmowania działań) lub niezgodność będąca wyrazem niespójnego ukształtowania osobowości (potrzeba akceptacji, osiągnięć a niska ocena swoich możliwości).
JNastawienie na pokonywanie trudności i rozważny optymizm - oparty na znajomości sytuacji, motywacji, zdolności, kontroli emocji, umiejętności itp.
4. Treść i siła motywacyjna dominującego dążenia (wiodąca idea)
LBrak idei dominującej - bezideowe środowisko. Człowiek niedojrzały o rozproszonym kierunku działania, którego decyzje zależą od wpływów zewnętrznych oraz nasilenia potrzeb i możliwości ich zaspokojenia.
LSkrajna idea - przytłaczająca dominacja jednego dążenia, co wiąże się z krytycyzmem, nieharmonijnym funkcjonowaniem osobowości, czy fanatyzmem. Wpływa na obniżenie odporności psychicznej.
JIdea dominująca - związana z celem. Wiąże się to z pokonywaniem przeszkód, niedomagań fizycznych itp. - kształtuje odporność psychiczną.
JWysoka samoocena sprzyja dużej odporności na stres. Osoba taka wierzy we własne siły i ufa, że poradzi sobie z każdym problemem.
LNiska samoocena sprawia, iż człowiek obiektywnie będący w stanie podołać danemu wyzwaniu, nie dostrzega w sobie takich możliwości i poddaje się.
6. Poziom aspiracji a potrzeba osiągnięć początek
LOsoba z wygórowanymi aspiracjami i dużą potrzebą osiągnięć często chce osiągnąć nierealne cele. Brak powodzenia w ich realizacji odbiera, jako dotkliwą porażkę.
LZ kolei bardzo niski poziom aspiracji prowadzi do braku motywacji do prób rozwiązywania problemu.
JOptymalny poziom potrzeby osiągnięć i poziom aspiracji sprawia, iż jesteśmy z siebie zadowoleni, mamy motywację do dalszych działań. Niepowodzenia i przeszkody nie dezorganizują nas.
LPrzewaga regulacji egocentrycznej - wiąże się to z silnym utożsamianiem się z wynikami własnej działalności. Niepowodzenia są więc traktowane jako zagrożenie własnej osoby. Powoduje to pobudzenie emocjonalne, które często dezorganizuje działanie (nie dotyczy to osób ze zwartą osobowością, które zdolne są do wysiłku i kontroli emocji).
JPrzewaga regulacji prospołecznej - spostrzeganie sytuacji trudnej w kategoriach zadania. Więź z innymi ludźmi wzmacnia odporność psychiczną, podobnie jak gotowość do dodawania odwagi innym.
LInne czynniki powodujące obniżenie odporności psychicznej
Niedobór snu
Choroby - spadek sił, ogólne osłabienie odporności ustroju
Działania astenizujące wywołane np.ciążą, porodem, stanem napięcia przedmiesiączkowego
Długotrwałe działanie czynników stresujących
TYP OSOBOWOŚCI A STRES
LTyp A - żyje pod presją czasu, jest bardzo ambitny, agresywny - wykazuje wrogość gdy sprawy nie układają się po jego myśli; jest niecierpliwy, chce wszystko od razu osiągnąć, rozwiązać; nie lubi krytyki, zawsze chce się pokazać z dobrej strony; chce mieć kontrolę nad zdarzeniami - jej brak powoduje u niego lęk, agresję oraz desperackie próby zapanowania nad biegiem wydarzeń, gdy jednak nie udaje mu się to poddaje się i staje się bezradny, nie umie się zrelaksować; ludzie ci często rywalizują oraz często znajdują się w sytuacjach frustrujących.
JTyp B - przeciwieństwo typu A, potrafi się zrelaksować, pogodny, nie żyje pod presją czasu.
LTyp C - w sytuacjach silnego stresu tłumi w sobie wszelkie emocje, co w konsekwencji może prowadzić do powstania chorób nowotworowych.
MODEL SALUTOGENEZY ANTONOVSKY’EGO
*Podstawowym założeniem tego modelu jest fakt, iż przy nieuchronności i wszechobecności stresu to, co decyduje o zdrowiu człowieka, to jego zasoby - podmiotowe i środowiskowe cechy, które w interakcji ze stresorem pełnią pozytywną funkcję obronną.
*Kluczowym elementem modelu salutogenetycznego jest poczucie koherencji (spoistości) - jest to globalna, złożona orientacja człowieka, która powoduje, że ma on poczucie, iż świat zewnętrzny jest przewidywalny i istnieje prawdopodobieństwo, że zdarzenia i procesy będą przebiegały zgodnie z przewidywaniami.
Osoby o wysokim poczuciu koherencji lepiej uruchamiają potencjalne zasoby odpornościowe. Im spójniejszy jest obraz sytuacji stworzony przez jednostkę, tym lepiej potrafi ona oddziaływać na otoczenie.
Gdy nie potrafi jasno określić otocznia - jest to dlań sytuacja stresowa.
*3 komponenty wchodzące w skład poczucia koherencji :
zrozumiałość - człowiek potrafi zrozumieć poznawczo aktualnie działające na niego otoczenie. Przy czym nie chodzi wcale o to, aby otoczenie spostrzegane było jako proste, jasne i nieskomplikowane, ale aby dało się poznawczo opisać, opracować i zrozumieć,
sterowalność - poczucie kompetencji (przekonanie o posiadaniu możliwości) do radzenia sobie z otoczeniem,
sensowność - jest komponentem emocjonalno – motywacyjnym, oznaczającym głębokie poczucie wartości życia, wolę życia oraz przekonanie, że warto się angażować i kreować swoje życie.
JJJ
Człowiek współczesny narażony jest na coraz to nowe czynniki wpływające negatywnie na równowagę psychiczną. W obecnym świecie sytuacje stresowe są wszechobecne i należy nauczyć się nie jak ich unikać, ale jak sobie z nimi radzić. Nasuwa się pytanie, jak zachować dystans i wewnętrzną równowagę skoro czyha na każdego z nas tak wiele potencjalnych zagrożeń.
Każdy człowiek ma własne, różniący się od innych poziom tolerancji na stres. Łatwość ulegania stresom zależy od niektórych, względnie trwałych cech człowieka. Ważne jest aby rozumieć, że znaczna część nadmiernego stresu w życiu jest tworzona przez nas samych. Dzieje się tak dlatego, że przypisujemy neutralnym bodźcom posiadanie właściwości stresujących. Duże znaczenie w tym ma nasze podejście do życia i siebie samego. Niektóre czynniki podwyższające odporność psychiczną możemy sami kształtować, by móc lepiej funkcjonować w sytuacjach stresowych.
...
marzip2