ROZDZIAŁ 6 Resocjalizacja w zakładach karnych
6.1. Kara kryminalna i kara pozbawienia wolności
1. Jakie funkcje pełni kara pozbawienia wolności?
Za kary kryminalne uważa się obecnie kary wymierzane za popełnione przestępstwa, czyli czyny, które naruszają określone, istniejące i obowiązujące w danym miejscu i czasie normy prawne. Zachowaniami zagrożonymi karą kryminalną są wszelkie działania, które wchodzą w konflikt z obowiązującymi normami prawnymi, a same cechują się pewnym widocznym stopniem szkodliwości społecznej.
Funkcje kary pozbawienia wolności:
· Odwetowa- jej sens wynika bezpośrednio z teorii odpłaty na przestępstwo
· Eliminacyjna- polega na tym, że uwięzienie uniemożliwia sprawcy popełnienie nowych przestępstw; izolacja i wykluczenie go z normalnego społeczeństwa ma więc jedynie pozbawić okazji do popełniania nowych przestępstw, a tym samym ma ustrzec ludzi wolnych i sprawiedliwych przed zagrożeniem z jego strony; z tą funkcją wiąże się pogląd , że przestępca jest kimś z gruntu złym, niezdolnym do refleksji moralnej i kierowania się zasadami etycznymi; funkcję eliminacyjną pełniła tradycyjnie kara śmierci, a obecnie także długoterminowa izolacja więzienna;
· Odstraszająca- dotyczy zarówno osób już skazanych, jak i tych, którzy nie mieli nigdy żadnego osobistego kontaktu z działalnością aparatu wymiaru sprawiedliwości; wiąże się z nią założenie, że ludzie dokonujący wyboru między zachowaniem społecznie akceptowanym a zachowaniem antyspołecznym ważą aktualne zyski i koszty takiego czy innego postępowania; zakłada się, że w tym procesie człowiek przewiduje przykrości, jakie mogą go spotkać w przypadku uwięzienia i utraty wolności, w ten sposób to przewidywanie określa wybór określonego działania;
· Poprawcza- zwana też wychowawczą, reedukacyjną lub resocjalizacyjną; z tą funkcją łączy się optymistyczne przekonanie, że człowieka można zawsze zmienić na lepsze, jeśli tylko zajdzie taka potrzeba; ideę funkcji poprawczej uwięzienia kształtowały przez pewien czas dwa odmienne poglądy dotyczące predyspozycji człowieka do zachowań prospołecznych:
1. człowiek jest ze swej natury dobry i moralny, popełnione przez niego czyny przestępcze są zawsze wynikiem pomyłki lub niedostatku refleksji moralnej; uwięzienie ma mu jedynie stworzyć okazję do zastanowienia się nad sobą i sowim postępowaniem;
2. przestępczość jest tym samym co psychiczne nieprzystosowanie i jak wszelkie odchylenia od normy psychicznej wymaga specyficznego leczenia; kara pozbawienia wolności ma być właśnie metodą czy długotrwałym sposobem leczenia tych zaburzeń;
Funkcja poprawcza kary pozbawienia wolności jest realizowana zwykle przez więzienny system nagród i kar, kształcenie ogólne i zawodowe skazanych, pracę fizyczną (rzadziej umysłową) oraz działalność kulturalno – oświatową.
6.2. Zakład karny jako instytucja resocjalizacyjna
2. Jakie właściwości charakteryzują zakład karny jako instytucję totalną?
Instytucje totalne lub zamknięte - z powodu obiektywnie istniejących w nich głównie barier fizycznych poważnie ograniczają lub całkowicie przerywają bezpośrednie, a często i pośrednie stosunki osoby z jej dotychczasowym otwartym środowiskiem.
Instytucje, które utrudniały lub uniemożliwiały człowiekowi kontakt ze światem zewnętrznym Goffman nazwał instytucjami totalnymi i odkrył w nich pewne właściwości, które tę totalność miały wyjaśniać np. to, że instytucja jest miejscem, w którym realizują się 3 główne sfery życia, zwykle rozdzielone (sen, zabawa, praca) i w której cała aktywność człowieka jest nie tylko ściśle zaplanowana, ale odbywa się na oczach innych osób, podobnie traktowanych.
Cechy więzienia jako instytucji totalnej (zamkniętej):
- bariera fizyczna (np. wysokie mury, zasieki z drutu kolczastego, otwarta przestrzeń)
- bariera oddzielająca środowisko zamknięte od świata zewnętrznego ma tę właściwość, że utrudnia lub wręcz uniemożliwia zarówno wejście, jak i wyjście z tego środowiska; ogranicza to w mniejszym lub większym stopniu kontakt człowieka ze światem zewnętrznym oraz proces komunikacji i przepływ informacji między tymi dwoma obszarami rzeczywistości – zamkniętym i otwartym
- człowiek zmuszony jest przebywać w izolacji przez ściśle ograniczony (wyrokiem sądowym) czas – powrót do poprzedniego, ale już niezupełnie tego samego układu, wiąże się zawsze z koniecznością readaptacji.
6.3. Podkultura więzienna jako bariera resocjalizacji penitencjarnej
3. Czy podkultura więzienna stanowi barierę resocjalizacji penitencjarnej?
Pewne środowiska społeczne lub grupy ludzkie wytwarzają jakby na swój wewnętrzny użytek specyficzne dla siebie układy norm, wartości i wzorców zachowania. Układy te określa się terminem podkultury lub subkultury. Podkultura więzienna (tworzona przez społeczność więzienną lub jej część) należy do grupy subkultur dewiacyjnych, cechujących się znacznym stopniem trwałego zmniejszania respektu dla wartości i norm uznawanych za pożądane i obowiązujące w szerszym systemie społecznym. Podkultura więzienna stanowi „drugie życie” zakładu karnego.
Argumenty przemawiające za tym, że podkultura więzienna stanowi barierę resocjalizacji penitencjarnej:
- podstawę podkultury więziennej stanowi gęsta sieć norm nieformalnych
- funkcjonowanie ukrytego zbioru zasad regulujących postępowanie więźniów w rozmaitych sferach życia
- drugie życie jest widocznym pogwałceniem przyjętych oficjalnie zasad funkcjonowania instytucji, jej celów i porządku
- podkultura dokonuje podziału społeczności więźniów na prawdziwych ludzi oraz więźniów nie-swoich, którzy pełnią role godne potępienia; stosunki między tymi grupami reguluje nieformalny kodeks postępowania więźniów
- dwie naczelne normy postępowania: zakaz jakiejkolwiek współpracy z administracją oraz nakaz solidarności więźniów i wzajemnej pomocy
- nakazy szczegółowe: być opanowanym, silnym i twardym, agresywnym i cwanym
- 4 dominujące zasady: opozycja wobec instytucji, solidarność skazanych, manipulacja personelem, eksploatacja innych więźniów – nie-swoich
- funkcjonowanie konkurencyjnych wobec administracji ośrodków egzekucji – losem więźniów i ich życiem kierują przywódcy drugiego życia (atamani, króle, herszci itd.) – zwykle są to osoby o bogatym doświadczeniu przestępczym i więziennym, oddani organizacji nieformalnej i jej regułom, jako przywódcy o ustalonym autorytecie mają rozlegle uprawnienia, rozstrzygają spory w grupie, ferują wyroki, udzielają kar i nagród, inspirują i zatwierdzają zbiorowe akcje, decydują o zmianie istniejących lub przyjęciu nowych obyczajów więziennych czy zasad postępowania
- „grypsera” – gwara więzienna, istotny element podkultury więziennej, odmiana języka mówionego, żywa zwłaszcza w środowisku przestępców nieletnich i młodocianych, ważny kod informacyjny przestępców
- kmina - kod językowy znany więźniom (sylaby wymawianych wyrazów są przeplatane dodanymi z góry umówionymi zgłoskami lub sylabami, tak aby wtajemniczeni mogli po ich odrzuceniu prawidłowo odczytać treść wypowiedzi, np.:
„Dinesienaj pónajdene nana benerzene wyrzykupiny franajene z pranawyny kiesneszyny zanachyny”, co oznacza:
„Dzisiaj pójdę na dworzec i okradnę naiwnego z prawej kieszeni spodni”
Drugie życie sprawia, że w zakładach penitencjarnych, z założenia wymierzających sprawiedliwą karę, panuje ukryte bezprawie i brutalność, a poniżanie ofiar i łamanie poczucia godności własnej są na porządku dziennym.
6.4. Szanse resocjalizacji penitencjarnej
4. Wskaż te elementy środowiska więziennego, które mogą sprzyjać realizacji procesu resocjalizacji?
Elementy sprzyjające:
- zakres przywilejów np. możliwość spotkań z bliskimi – korzystne dla sfery emocjonalnej więźniów, wystarczająco częste minimalizują ewentualność rozpadu rodziny, rozwodu, czy też integracji skazanych z grupami przestępczymi;
- ludzkie warunki bytowe skazanych (walka z przeludnieniem);
- pozytywny wpływ „białych kołnierzyków” (przestępcy gospodarczy, spokojna populacja osadzonych) na środowisko grypserskie – cywilizują współwięźniów, bo czytają książki, rozmawiają mądrym językiem, pokazują, jak się zachowywać;
Aby instytucja więzienna mogła stać się miejscem mniej stresorodnym, w którym skazany miałby szansę obcować z takimi ludźmi, którzy mogliby wywołać w nim potrzebę zmiany siebie i wolę poprawy, dobrze jeśli spełniałaby poniższe warunki:
- nowoczesny, wygodny i niewielki zakład zapewniający przyzwoite warunki egzystencji i pracy
- jasne kryteria diagnostyczne osobowości, jasne kryteria oceny stopnia asocjalności przestępców i fachowa selekcja więźniów do ściśle określonego typu zakładu
- starannie dobrany, dobrze wyszkolony i dobrze opłacony personel, w tym także liczna kadra specjalistyczna
- wzajemna akceptacja i życzliwość obu stron (funkcjonariuszy i więźniów)
- sposobność dobrze płatnego i ciekawego zatrudnienia dla więźniów oraz szansa nauki i samokształcenia
- umiejętne wykorzystanie okresów wypoczynku więźniów oraz psychoterapia rozładowująca aktualne napięcia i zmierzająca do wywołania trwałych, pożądanych zmian w osobowości skazanych
- odbudowanie i podtrzymanie pozytywnych związków skazanego z rodziną i bliskimi na wolności przez przepustki, urlopy, przerwy w odbywaniu kary, wizyty i korespondencję
- wsparcie w momencie powrotu na wolność – pomoc w znalezieniu pracy i mieszkania oraz wsparcie duchowe
6.5. Kategorie klasyfikacyjne i zróżnicowanie osobowościowe skazanych jako wyznaczniki celów i programów resocjalizacji penitencjarnej
1. Do czego zmierza tradycyjna resocjalizacja penitencjarna?
Resocjalizacja penitencjarna powinna uwzględniać zróżnicowane cele. Oprócz określonych przez Machela celów minimum i maksimum, konieczne jest również uwzględnienie celu apogeum, zmierzającego do twórczej samorealizacji – kreowania własnej osobowości. W związku z tym trzecim celem przed personelem penitencjarnym wylania się nowe zadanie polegające na zmodernizowaniu diagnozy i psychokorekcji.
2. Jaki główny cel chce realizować komplementarna resocjalizacja penitencjarna?
Komplementarna resocjalizacja penitencjarna chce realizować cel apogeum, czyli „doczłowieczającej” samorealizacji (Obuchowski). Ideą tego celu jest rozwój skazanego. Rozwój zakłada pojawienie się zmian osobowości stanowiących własną realizację osoby, która wychodzi od niej, a nie tylko zmianę dokonującą się wewnątrz pod wpływem wydarzeń zewnętrznych. Rozwój osobowości jest więc wynikiem podążania przez podmiot własną drogą ukierunkowaną na wyznaczone przez siebie wartości. Zmiany rozwojowe powinny spełniać co najmniej 4 kryteria, jednostka:
- staje się coraz bardziej sprawna
- wytwarza nowe właściwości i wzbogaca się jej świat wewnętrzny
- potrafi i chce być altruistyczna w zakresie swoich głównych orientacji i niezależnie od swojego stanu emocjonalnego
- potrafi odczuwać satysfakcję ze swoich działań
Istotnym atrybutem „doczłowieczającego” rozwoju jest również wolność, rozumiana przez Obuchowskiego jako swoboda działania, z poczuciem indywidualnej odpowiedzialności za innych ludzi i w imię miłości do ludzi.
3. Jakie cele stawia się w resocjalizacji tradycyjnej (ad 1) oraz komplementarnej diagnozie i psychokorekturze mechanizmów regulacyjnych zachowania się skazanych (ad 2)?
Ad 1.
Zdaniem Machela, resocjalizacja penitencjarna realizuje 2 cele:
· cel minimum – stan osobowości więźnia, który umożliwi mu funkcjonowanie w społeczeństwie (po zwolnieniu z więzienia) w sposób nienaruszający norm prawnych; osiągnięcie celu minimum zabezpiecza byłego przestępcę przed recydywą, pozwala byłemu przestępcy na funkcjonowanie na pograniczu normy prawnej, często nie chroni go przed naruszeniem niektórych norm moralnych, uniemożliwia lub bardzo utrudnia wydostanie się z obszaru stygmatyzacji, odpowiedzialnego często za powrót do przestępstwa; cel minimum oznacza uzyskanie oczekiwania społecznego jedynie w zakresie powstrzymywania się od naruszania norm prawnych;
· cel maksimum – stan osobowości więźnia, który umożliwi mu funkcjonowanie w społeczeństwie nie tylko w sposób nienaruszający norm prawnych, ale także w sposób respektujący wiele istotnych i ważnych dla życia społecznego norm moralnych; chroni byłego przestępcę po opuszczeniu więzienia zarówno przed konfliktem z prawem (przed recydywą), jak i przed konfliktem z ogólnie obowiązującymi czy też ogólnie uznanymi normami moralnymi; osiągnięcie celu maksimum pozwala człowiekowi, który odbył karę pozbawienia wolności na ułożenie sobie życia w zgodzie z podstawowymi standardami społecznymi; ułatwia readaptację i reintegrację społeczną; cel maksimum oznacza zminimalizowanie nieprzystosowania społecznego lub jego zupełną likwidację;
W polskim prawie karnym rozróżniono 2 cele poprawy skazanych w więzieniu:
· poprawa polityczna – uświadomienie sobie przez przestępcę, że funkcjonowanie w globalnym społeczeństwie wymaga poszanowania prawa; „politycznie poprawiony” przestępca tylko chwilowo jest nieszkodliwy dla porządku prawnego, wewnętrznie jednak nadal nie akceptuje zasad globalnego społeczeństwa;
· poprawa moralna – wewnętrzna przemiana jednostki, jej uzdrowienie; „uzdrawianie” skazanego wymaga uwzględnienia w zabiegach poprawczych nie tylko jurydycznego, ale również etycznego wymiaru winy i kary;
Ad 2.
· Zmodernizowana penitencjarna diagnoza psychologiczna powinna stać się optymalnie przydatna przede wszystkim uwięzionym, do lepszego radzenia sobie w warunkach izolacji, co wymaga jej upodmiotowienia, niezależnie od tego jak długo jeszcze skazany będzie przebywał w izolacji. W diagnozie penitencjarnej nie wolno pominąć udziału wychowawcy, oddziałowych i personelu medycznego. Wychowawcy mają duże możliwości wnikliwego i kompetentnego określania stosunku swoich podopiecznych do popełnionych przestępstw i orzeczonych kar oraz do osób poszkodowanych i do członków swoich rodzin. Wychowawcy i oddziałowi mają szersze pole obserwacji więźniów podczas wypełniania przez nich różnych obowiązków.
· Psychokorektura w resocjalizacji komplementarnej, oprócz zadania podstawowego (usprawnianie wadliwych mechanizmów psychologicznych, kontrolujących i umożliwiających prawidłowe, nieawaryjne zachowanie) powinna wspierać wysiłki skazanego w jego „doczlowieczaniu się”;
- w oddziaływaniach psychokorekcyjnych ważne zadanie przypada przezwyciężaniu przez skazanych własnego zniewolenia i kształtowaniu osobistej wolności;
- zasadniczym celem psychokorektury jest redukcja tendencji do stosowania zniekształceń poznawczych i mechanizmów obronnych w odniesieniu do popełnionych czynów;
- psychoterapia powinna wdrażać skazanych do autorefleksji, do jednoznacznego uznania przez skazanego tego, co ważne i tego, co nie ważne, określenia się wobec dalekich zadań, stanowiących konkretyzację sensu swojego życia;
4. Czy cel apogeum resocjalizacji penitencjarnej, jakim jest trud własnego „doczłowieczania” się więźnia, jest dostępny wszystkim skazanym?
Do „doczłowieczającej” samorealizacji kwalifikują się jedynie skazani deklarujący gotowość do realizacji zadań zorganizowanych hierarchicznie, stanowiących modele antycypowanych stanów siebie (przewidywanych stanów swojej osoby).
Predyspozycje instrumentalne do „doczłowieczającego” twórczego rozwoju osobowości przejawia około 10% populacji więziennej.
Obuchowski wyróżnia 3 rodzaje JA:
- Ja synkretyczne – tworzy nasze ciało, myśli, uczucia, które są odbierane jako to, co jest nami, czego nie jesteśmy w stanie kontrolować np. odczuwając ból- JESTEM BÓLEM;
- Ja intencjonalne – stanowi to, co jest pod moją świadomą kontrolą i wyraża moje pragnienie, w trakcie rozwoju jednostki staje się bytem abstrakcyjnym;
- Ja przedmiotowe – pozostaje na poziomie konkretnym, możemy się do niego swobodnie, intencjonalnie odnieść; uformowanie Ja przedmiotowego warunkuje początek doskonalenia siebie;
Uformowanie się Ja intencjonalnego i Ja przedmiotowego umożliwia wizję siebie w przeszłości (w tym jako przestępcy), w teraźniejszości (jako więźnia) i w przyszłości (jako poprawionego moralnie, samorealizującej się osoby, męża, ojca, itp.)
5. Jakie są najbardziej znamienne, zdaniem Moczydłowskiego, atrybuty więzienia antyspołecznego oraz więzienia prospołecznego?
Więzienie antyspołeczne:
- przeludnione i nieludzkie, dostarcza społeczeństwu ludzi jeszcze bardziej zdemoralizowanych
- obniża bezpieczeństwo obywateli
- „produkuje” przestępców
( społeczeństwo, odwracając się od byłego więźnia, samo prowokuje recydywę)
Więzienie prospołeczne:
- nie psuje i nie niszczy ludzi
- powinno odwoływać się do prospołecznych cech osobowości więźniów
- powinno uświadamiać więźniom, że społeczeństwo jest gotowe stworzyć im szansę powrotu i ich zaakceptować
1
justynamisia