Perlin Jacek „Język keczua”.docx

JĘZYK  KECZUA

 CZĘŚĆ  1

1.      Nazwa i jej zasięg

W języku polskim używane są dwie nazwy języka: keczua i kiczua. Oba warianty pochodzą od przyjętych w hiszpańskim nazw qechua i quichua [angielskie: Kichua language, francuskie: langue quechua, niemieckie Ketschua-Sprache]. Nazwa ta wywodzi się od wyrazu qhechwa lub qheshwa i oznacza teren położony na wysokości 2000–3500 m nad poziomem morza, względnie dolinę lub rozpadlinę, w której panuje klimat umiarkowany. Są to obszary, które najczęściej zamieszkuje ludność posługująca się tym językiem.

W mowie użytkowników język keczua zwany jest runa simi, co dosłownie znaczy „ludzka mowa”. W ostatnich latach XX wieku, pod wpływem hiszpańskiego, używana też bywa nazwa qhechwa simi.

2.  Dane geograficzne i statystyczne

Pod względem liczby użytkowników (ok. 12,7 mln w 1977 roku) keczua jest najważniejszym językiem ludności tubylczej obu Ameryk. Używany jest przez indiańską ludność Andów, między równikiem a 30 równoleżnikiem szerokości południowej. Najwięcej Indian posługujących się keczua zamieszkuje w Peru, głównie w departamentach Amazonas, Ancash, Apurímac, Arequipa, Cajamarca, Cuzco, Huancavelica, Huánuco, Ica, Junín, La Libertad, lambayeque, Lima, Moquegua, Pasco, Puno, San Martín, Tacna. Ogólna liczba użytkowników w Peru szacowana jest na 8 milionów, co stanowi 46% ludności tego kraju. W Boliwii językiem keczua posługuje się około 2 milionów Indian, stanowiących 36% ludności państwa. Skupiają się oni w departamentach Cochabamba, Chuquisaca, Oruro, La Paz, Santa Cruz. Również 2 miliony użytkowników języka keczua zamieszkuje Ekwador (około 30% ludności), głównie prowincje Azuay, Bolívar, Cañar, Cotopaxi, Chimborazo, Imbabura, Loja, Pichincha, Tungurahua. Ponadto grupka Indian używających keczua mieszka w Kolumbii, w departamencie Nariño; w Chile, w Tarapacá i Antofagasta używa języka keczua kilkadziesiąt tysięcy osób, zaś w Argentynie – w okolicach miasta Santiago de Estero – kilka tysięcy.

Znaczna część Indian, których językiem ojczystym jest keczua, jest dwujęzyczna i posługuje się również językiem hiszpańskim jako urzędowym we wszystkich państwach andyjskich. Znajomość keczua z kolei rozpowszechniona jest również wśród Indian innych grup językowych na terenie Andów, gdzie funkcjonuje on na pewnych obszarach jako lingua franca.

3.  Dane socjolingwistyczne

Keczua nie jest w zasadzie językiem określonego narodu. Część posługujących się nim Indian, szczególnie peruwiańskich, uważa się za potomków Inków i określa swą narodowość jako inkaską. Pozostali użytkownicy języka keczua poczuwają się raczej do wspólnoty plemiennej (ograniczonej, ze względu na teren górzysty, często do jednej wsi), względnie narodowej w ramach określonego regionu czy państwa.

Obecnie keczua nie jest nigdzie językiem urzędowym, choć był nim (jako drugi po hiszpańskim) pod koniec lat siedemdziesiątych XX wieku w Peru (od 1975 r.) i w Boliwii (od 1977 r.).

Keczua jest językiem mającym znaczną liczbę dialektów, z których większość nie jest opisana. Najważniejszymi, najlepiej opisanymi i mającymi własne piśmiennictwo są bardzo bliskie sobie dialekty: kukseński, koczabambijski i ajakuczański (od nazw prowincji, na terenie których występują). Mimo istnienia znacznych rozbieżności, porozumienie między użytkownikami dużej części dialektów keczua jest w zasadzie możliwe, choć między najbardziej odległymi dialektami interkomunikacja jest wykluczona. Według klasyfikacji dialektów keczua przedstawionej przez Alfredo Torero język ten dzieli się na dwa zespoły, które autor nazywa zespołem Q1 albo Wáywash oraz zespołem Q2 albo Wámpuy. Różnica oparta jest na opozycji iloczasu, występującego tylko w pierwszej grupie dialektalnej. Dialekty Cochabamby, Ayacucho i Cuzco należą, według Torero, do drugiego zespołu, w którym tworzą grupę, zwaną przez niego „Chínchay meridional”. Przedmiotem niniejszego opisu jest dialekt kuskeński.

Jednolity język etniczny nie istnieje. Współczesne piśmiennictwo rozwija się niezależnie w trzech wymienionych dialektach, przy czym – jak się wydaje – największym prestiżem cieszy się dialekt kuskeński. Keczua używany jest przede wszystkim jako język potoczny, głównie ludności wiejskiej. Rozwija się w nim w niewielkim stopniu literatura, głównie poezja i dramat, a także, w bardzo wąskim zakresie, publicystyka. Brak jest w nim dotąd słownictwa naukowego i urzędowego, co powoduje znaczne ograniczenia funkcjonalne jego użycia.

4.  Dane historyczne

Keczua jest prawdopodobnie językiem izolowanym, choć nie wyklucza się jego pokrewieństwa z językami z rodziny ajmara, używanymi na pograniczu peruwiańsko-boliwijskim, w rejonie jezior Titicaca i Poopó. Istniały też próby powiązania keczua z językami tureckimi; gdyby hipoteza ich pokrewieństwa okazała się słuszna, mielibyśmy rodzinę językową, której wspólnota musiałaby sięgać paleolitu. Z językiem ajmara łączą keczua związki o charakterze ligi językowej; oba przesiąknięte są wzajemnymi zapożyczeniami, a także wykazują podobne cechy morfologiczne i składniowe, w tym tak charakterystyczną, jak istnienie kategorii gramatycznej źródła informacji.

Najstarsze teksty keczua pochodzą z końca XVI wieku; w związku z tym w zasadzie nie przeprowadza się periodyzacji historii języka. W pracach badawczych mówi się jedynie o starych tekstach (XVI–XVIII-wiecznych) oraz nowych (od XIX wieku do dziś). Ponadto dzieli się czasami rozwój keczua na dwa okresy: prekolumbijski i postkolumbijski. W drugim etapie zwraca uwagę wyraźna ekspansja terytorialna języka, którego liczba użytkowników zmniejszyła się wprawdzie znacznie, ale który rozprzestrzenił się na nowych obszarach geograficznych, wypierając inne języki indiańskie.

Najstarsze zachowane teksty są w zasadzie zrozumiałe dla dzisiejszych użytkowników języka, który pod względem morfologii i składni zmienił się niewiele, natomiast bardzo nasiąknął leksykalnymi zapożyczeniami z hiszpańskiego.

Najstarszy zachowany dłuższy tekst ciągły pochodzi z lat 1598–1608. Jest to zbiór ludowych mitów i legend, które spisał duchowny hiszpański  Francisco de Ávila. Obecnie zbiór ten jest publikowany pod hiszpańskim tytułem „Dioses y Hombres de Huarochirí”. Być może, o kilkadziesiąt lat wcześniejszy jest oryginalny wiersz zatytułowany „Sumaq Ñust’a” („Piękna Księżniczka”), przepisany przez Garcilaso de la Vegę z zaginionego rękopisu Blasa Valery i zamieszczony w „Comantarios reales”, napisanych w latach 1609–1616. Z drugiej połowy XVI wieku pochodzi też kilka tłumaczeń modlitw katolickich i fragmentów Nowego Testamentu.

Oryginalna literatura, głównie ludowa, przekazywana drogą ustną, spisywana jest od końca XVI wieku. W historii literatury keczuańskiej odnaleźć można, nie licząc podań i legend, jedynie dwa gatunki: poezję i dramat.

5.  Dane o piśmie i pisowni

W okresie przed podbojem hiszpańskim Inkowie nie znali pisma. Używany przez nich system zapisów węzełkowych, tzw. kipu, dotąd nie rozszyfrowany, służył prawdopodobnie do kodowania liczb, ewentualnie pewnych pojęć o charakterze mnemotechnicznym, nie spełniał zatem warunków pozwalających uznać go za pismo. Ponieważ charakter kipu nie jest dla nikogo oczywisty, istnieją również inne teorie na jego temat.

Od końca XVI wieku zaczęto zapisywać teksty keczua alfabetem łacińskim. Reguły ortografii nie są do dziś dnia ustalone i różni autorzy stosują różne pisownie, choć – jak się zdaje – ostatnio zaczyna dominować jeden typ zapisu.

6.  Fonematyka

Inwentarz fonemów dialektu kuskeńskiego jest następujący: