Burke James - A teraz o pogodzie.pdf - świat nauki - joliet_

KOMENTARZ

SKOJARZENIA

James Burke

A teraz o pogodzie...

dziæ jako Panteon wpad¸em nie-

dawno, chronic si« przed jed-

n z tych ulew, ktre nadchodz zwykle

znad Atlantyku. Przedziwnym zbiegiem

okolicznoæci kr«ci¸em akurat film o face-

cie, ktry wyjaæni¸, dlaczego deszcze za-

wsze nadchodz z tamtej strony. W¸a-

ænie w Panteonie znajduje si« zestaw

wielkiego eksperymentu Lona Foucaul-

ta z 1851 roku. Zawiesi¸ on wwczas ku-

l« armatni o wadze 28 kg na strunie for-

tepianowej d¸ugoæci 67 m, odcign¸ j

na jedn stron« za pomoc sznura, a na-

st«pnie go podpali¸, aby zwolni kul«,

nie wp¸ywajc na jej ruch. Krzywa, za-

kreælana przez kul« w cigu nast«pnych

kilku godzin, by¸a pierwszym dowodem

fizycznym na to, ýe Kopernik mia¸ racj«.

Kiedy wahad¸o ko¸ysa¸o si« w uk¸adzie

inercjalnym, przytwierdzony do spodu

kuli rylec zakreæla¸ lini«, ktra si« przesu-

wa¸a, æwiadczc o obrocie Ziemi. Idzie

w sumie o to, ýe pokaz w da¸ podsta-

wy, aby meteorolodzy, tacy jak Buys Bal-

lot, mogli snu domys¸y odnoænie tego,

jak na kszta¸towanie si« pogody na æwie-

cie wp¸ywa ruch obrotowy Ziemi z za-

chodu na wschd. Foucault b¸yskawicz-

nie zyska¸ wielki rozg¸os.

Chodzi¸ on w glorii s¸awy takýe z in-

nych powodw, na przyk¸ad dzi«ki

ulepszonemu regulatorowi, ktry utrzy-

mywa¸ w¸aæciw odleg¸oæ mi«dzy

dwoma pr«tami tworzcymi ¸uk w«glo-

wy. Ten sposb oæwietlenia sta¸ si« na

tyle skuteczny, ýe nadawa¸ si« do du-

ýych miejsc publicznych, na przyk¸ad

teatrw, do ktrych w 1892 roku cho-

dzili w wolne wieczory ludzie tacy, jak

chemik Henri Moissan. Po powrocie do

laboratorium Moissan uýywa¸ ¸uku w«-

glowego w nieco innym celu: do zasila-

nia elektrycznego pieca ¸ukowego,

w ktrym pr«ty w«glowe grza¸y tak

mocno, ýe niemal wytworzy¸y sztucz-

ne diamenty [patrz: SKOJARZENIA,

styczeÄ 1999]. Moissan by¸ nieprawdo-

podobnym mzgowcem: w 1906 roku

dosta¸ Nobla, wydzieli¸ fluor (nie przy-

p¸acajc tego ýyciem) i napisa¸ ponad

300 artyku¸w naukowych. Zim 1897

roku dostarczy¸ troch« uranowego

proszku pewnej m¸odej polskiej fi-

zyczce mieszkajcej w Paryýu, a ta

zabra¸a si« za badania przedziwnej

zdolnoæci tej substancji do ãelektryfi-

kacjiÓ otaczajcego j powietrza. By¸ to

pierwszy krok Marii Sk¸odowskiej-Cu-

rie do odkrycia, czym naprawd« moýe

by owa ãelektryfikacjaÓ. Pniej na-

zwa¸a to zjawisko radioaktywnoæci.

Nied¸ugo przedtem Maria wesz¸a do

rodziny Curie, piel«gnujcej silne tra-

dycje egalitaryzmu, emancypacji i za-

mi¸owania do nauk æcis¸ych. Wiele z te-

go przekaza¸ im dziadek, Paul Curie; na

pocztku stulecia sta¸ si« on wyznawc

Nowego ChrzeæcijaÄstwa, sekty za¸oýo-

nej przez orygina¸a nazwiskiem Henri

de Saint-Simon, ktry kiedyæ, w okre-

sie skrajnej n«dzy i g¸odu, szeæ razy po-

strzeli¸ si« w g¸ow«... i przeýy¸. Idea de

Saint-Simona polega¸a na modernizacji

religii i zbliýeniu jej do wsp¸czesnego

æwiata. Jego program mwi¸ o mocy du-

chowej, b«dcej udzia¸em ludzi maj-

cych praktyczn wiedz« oraz s¸awi¸ pra-

c« i etyk« kapitalistyczn. Nic wi«c

dziwnego, ýe w 1830 roku inýyniero-

wie, finansiæci i przemys¸owcy stroili si«

w pirka Nowego ChrzeæcijaÄstwa i

rozprawiali o wolnej mi¸oæci (ten to

aspekt owej nowej religii przywid¸ j

w koÄcu do upadku).

Wærd entuzjastw techniki wcze-

snego New Age by¸ ktoæ, przy kim na-

wet de Saint-Simon wyglda zupe¸nie

normalnie: zaýywny bankier Barthle-

my-Prosper Enfantin, ktry po æmierci

de Saint-Simona zastpi¸ go i sta¸ si« me-

sjaszem Nowego ChrzeæcijaÄstwa. En-

fantin skromnie uwaýa¸ si« za po¸ow« Je-

zusa Chrystusa. Drug po¸ow mia¸a by

bratnia dusza, jeszcze nie odnaleziona.

W swoim czasie, podczas podrýy do

Egiptu w poszukiwaniu Oblubienicy

(ktrej nigdy nie znalaz¸), zafascynowa-

¸o go coæ, co by¸o wieczkiem w g¸owie

de Saint-Simona: budowa kana¸w.

W 1847 roku Enfantin zaj¸ si« projek-

tem budowy Kana¸u Sueskiego (wed¸ug

jego wizji, majcego po¸czy Wschd

z Zachodem), co pniej da¸o mu powd

do awantury z wp¸ywowym Ferdinan-

dem, wicehrabi de Lesseps, ktry w

koÄcu zbudowa¸ projektowany kana¸.

Ferdinand by¸ dyplomat; jego ojciec

(francuski konsul za czasw Napole-

ona) uczyni¸ ýo¸nierza-analfabet« kedy-

wem Egiptu. Nic wi«c dziwnego, ýe

w Kairze Ferdinand mia¸ zawsze po-

s¸uch. Kiedy rzuci¸ myæl budowy Kana-

¸u Sueskiego, kedyw uzna¸, ýe tego tyl-

ko mu by¸o potrzeba, by zyska dla

kraju reputacj« lepsz od dotychczaso-

wej, zreszt fatalnej. Budowa kosztowa-

¸a Ferdinanda 10 lat i prac« 25 tys. ro-

botnikw, a oficjalne otwarcie Kana¸u

w 1869 roku by¸o jedn z najwi«kszych

fet w historii. Wydano obiad na 8 tys.

goæci, kaýdy z nich dba¸ o protok¸ i za-

j«cie naleýnego sobie miejsca. Jedn

z niewielu osb, ktre nie musia¸y si«

przejmowa takimi drobiazgami, by¸a

ma¸ýonka Napoleona III, cesarzowa Eu-

genia, b«dca, tak si« z¸oýy¸o, takýe ku-

zynk Ferdinanda.

Pilni czytelnicy moich felietonw za-

pewne pami«taj, ýe Eugenia, jeszcze ja-

ko hiszpaÄski berbe, spotka¸a si« i za-

przyjani¸a z francuskim pisarzem Pro-

sperem Mrime i by¸a nim kompletnie

oczarowana. Znacie to stare powiedze-

nie, ýe warto by mi¸ym dla tych, ktrzy

wkrtce znajd si« na szczycie. I rzeczy-

wiæcie Ð by¸o warto. Gdy tylko Eugenia

poælubi¸a cesarza, Mrime pojawi¸ si«

z pr«dkoæci b¸yskawicy i rwnie szyb-

ko sta¸ si« treÕs chic wærd rozplotkowa-

nych cz¸onkw socjety paryskiej. Tudzieý

londyÄskiej, gdzie pozna¸ Antonio Pa-

nizziego, g¸wnego mola ksiýkowego

British Museum i plotkarza najwyýszej

klasy.* Jeæli tylko w Anglii by¸ ktoæ wart

poznania, Panizzi by¸ z nim na ty. Sam

Panizzi zwia¸ do Anglii w 1823 roku, kie-

dy poczu¸ na karku oddech w¸oskich taj-

nych s¸uýb po tym, jak wda¸ si« w towa-

rzystwo podejrzanych typw, znanych

å WIAT N AUKI Marzec 1999 89

D o paryskiego koæcio¸a znanego

jako karbonariusze, ktrzy pragn«li dla

W¸och rzeczy tak zwariowanych, jak wol-

noæci s¸owa.

Liberalne pogldy (a takýe akcent) Pa-

nizziego rozbrzmia¸y szerokim echem

w Liverpoolu, gdzie pocztkowo wyl-

dowa¸ z listem polecajcym do Williama

Roscoe. Roscoe by¸ nie tylko skrajnym

italiofilem podobnie jak ja (W¸ochy s,

moim zdaniem, chorob, na ktr na

szcz«æcie nie ma lekarstwa), ale w rý-

nych okresach swego ýycia bankierem,

botanikiem, aktywnym abolicjonist, po-

s¸em do parlamentu z Liverpoolu oraz

kolekcjonerem rzadkich edycji (i zbie-

g¸ych libera¸w). W 1806 roku napisa¸ teý

dwie pozycje klasyki dzieci«cej: The But-

terflyÕs Ball (Bal Motyla) i The Grasshop-

perÕs Feast (Uczta Konika Polnego), ktre

natychmiast przypad¸y do gustu krlo-

wi i krlowej i zosta¸y wydane przez Joh-

na Harrisa w jego pierwszej bestsellero-

wej serii ksiýek dla dzieci.

Harris by¸ nast«pc Johna Newbe-

ryÕego, jednego z pierwszych angielskich

wydawcw drukujcych przeznaczone

dla dzieci ksiýki z obrazkami w swoim

londyÄskim wydawnictwie przy St.

PaulÕs Churchyard (gdzie publikowa¸

teý dzie¸a Olivera Goldsmitha i Samu-

ela Johnsona). W 1780 roku w spisie po-

zycji, do ktrych prawa autorskie naby¸

Newbery, widnia¸ zbir baæni Bajki Bab-

ci Gski , t¸umaczony z francuskiego. Na-

pisa¸ je Charles Perrault, cz¸owiek, kt-

rego spotka¸ wtpliwy zaszczyt prowa-

dzenia ksig rachunkowych podczas bu-

dowy Wersalu. Charles by¸ jednym

z trzech braci: Claude zaprojektowa¸

wschodni elewacj« Luwru i Obserwato-

rium Paryskie, a Pierre (urz«dnik podat-

kowy przy¸apany z r«k w kasie) stwo-

rzy¸ podstawy hydrologii i pracowa¸

z pewnym facetem, ktry jego dokona-

nia zapisywa¸ na w¸asne konto. Edm

Mariotte t sztuczk zalaz¸ teý za skr«

innym: o plagiat oskarýy¸ go Christian

Huygens.

Bezsprzeczn zas¸ug MariotteÕa by¸o

zorganizowanie w latach siedemdzie-

sitych XVII wieku sieci stacji badaw-

czych w ca¸ej Europie, umoýliwiajcych

zebranie danych o wiatrach wiejcych

na æwiecie i w Europie. Po raz pierwszy

moýna by¸o wwczas snu domys¸y, kt-

re pomg¸ wreszcie zweryfikowa Fou-

cault, na temat tego, o czym wspomnia-

¸em na pocztku felietonu: ýe pogoda

przesuwa si« w przybliýeniu z zachodu

na wschd zgodnie z kierunkiem obro-

tu Ziemi.

ZADZIWIENIA , cig dalszy ze strony 88

Nowoczesna wojna

kolwiek mg¸by to zobaczy na w¸asne

oczy. Zdarzenie owo, podczas ktrego

wyzwoli¸a si« energia rwnowaýna eks-

plozji 20 Mt trotylu, pozostawi¸o wido-

wiskow dziur«: Meteor Crater, zwany

teý Crater Mound Ð b¸yskawiczn natu-

raln odkrywk« geologiczn. Oczom pa-

trzcego ukazuje si« przejmujcy obraz

prawie kolistej jamy o ærednicy ponad

kilometra, wystarczajco g¸«bokiej, by

skry¸ si« w niej obelisk Waszyngtona,

i otoczonej kraw«dzi z wygi«tych ku

grze warstw skalnych i rumoszu.

Poniewaý okolica obfituje w kratery

wulkaniczne, rodowd tego w¸aænie

obiektu pozostawa¸ nie znany aý do po-

cztku naszego wieku. Brak lawy i popio-

¸u typowego dla utworw wulkanicznych

wskazywa¸ na szczeglny charakter kra-

teru. Pierwszy zrozumia¸ aluzje astrono-

mw inýynier grnik Daniel M. Barrin-

ger. Czyýby to by¸ krater uderzeniowy,

wybity przez zab¸kany meteoryt ze stopu

niklu i ýelaza wielkoæci Bia¸ego Domu i te-

raz zapewne g¸«boko zagrzebany w ska-

¸ach? Energia kinetyczna tej ma¸ej plane-

toidy, wyzwolona w czasie zderzenia,

pozwala oszacowa jej mas« na wier mi-

liona ton. Na dnie krateru wciý jeszcze

wida ælady podejmowanych przez Bar-

ringera d¸ugotrwa¸ych fachowych prb

dobrania si« do ýelaznego skarbu; do dziæ

teren naleýy do jego rodziny.

ûelaznego cia¸a niebieskiego jednak

tam nie ma; wprawdzie istotnie nawie-

dzi¸o to miejsce, ale natychmiast znik¸o!

Wysokoenergetyczny obiekt metaliczny

i ska¸y, w ktre si« wbi¸, odparowa¸y w

u¸amku sekundy; olbrzymie ciænienie

rozpr«ýajcego si« gorcego gazu, z¸o-

ýonego po cz«æci z ýelaznej planetoidy,

a po cz«æci z arizoÄskich ska¸, wyrwa¸o

d¸ w ska¸ach pogruchotanych przez fa-

l« uderzeniow. Wszystko wylecia¸o w

powietrze, g¸wnie po to, by znw opaæ,

niezbyt daleko.

W 1948 roku Harvey H. Nininger zna-

laz¸ wreszcie w wiele mwicy stop

niklu i ýelaza: malutkie, b¸yszczce ze-

szklone kulki wyst«powa¸y wsz«dzie

w wierzchniej warstwie gleby, odpo-

wiadajc tysicom ton kropelek, ktre

zestali¸y si« z mieszaniny oparw, me-

talicznej mg¸y. Dawniej, w okresach wil-

gotniejszego klimatu, w kraterze læni¸o

jezioro. Dziæ wype¸nia go przejrzyste

pustynne powietrze. Jest to najm¸od-

szy, najæwieýszy, naj¸atwiej dost«pny

duýy krater uderzeniowy spoærd mniej

wi«cej setki znanych. Ujrzeliæmy go po

raz pierwszy w ca¸ej krasie, gdy by¸ pi«k-

nie przyprszony wczesnym zimowym

æniegiem.

Siewcy æmierci

Atak z powietrza

Tankowanie w powietrzu

HIV w siedlisku duszy

Tajemnice kwazarw

Wielcy spnialscy

åwiat wed¸ug

Alberta Einsteina

W DODATKU HUMANISTYCZNYM

Wiedza i Cz¸owiek

Ile cz¸owieka w zwierz«ciu

Eros nad Nilem

T¸umaczy¸a

Magdalena Pecul

* Antonio Panizzi (1797Ð1879), w¸oski patriota

dzia¸ajcy na rzecz zjednoczenia swego kraju; w la-

tach 1856Ð1866 by¸ dyrektorem British Museum

(przyp. red.).

Ostatnie imperium

kolonialne?

T¸umaczy¸

Karol Sabath

Raj wærd ksiýek

Nowoczesna wojna

Siewcy æmierci

Atak z powietrza

Tankowanie w powietrzu

HIV w siedlisku duszy

Tajemnice kwazarw

Wielcy spnialscy

åwiat wed¸ug

Alberta Einsteina

Burke James - A teraz o pogodzie.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: