Administracja w okresie zaborów.doc

„ADMINISTRACJA W OKRESIE ZABORÓW”

XVIII-wieczna Polska znajdowała się w wewnętrznym kryzysie, tak społecznym jak i ustrojowym. Był on pośrednią przyczyną rozbiorów. Niemniej istotnym pozostawał czynnik zewnętrzny- agresywność sąsiadów, która doprowadziła do „kryzysu suwerenności” polskiej, a w konsekwencji do zablokowania podjętego dzieła reformy państwa.

Pretekstem do dokonania I rozbioru były wydarzenia konfederacji barskiej. Trójstronny traktat rozbiorowy podpisano 5 sierpnia 1772 roku w Petersburgu, a formalną przyczynę stanowił „całkowity rozkład państwa” i „duch fakcyjny utrzymujący w Polsce anarchię”. W efekcie dokonanego podziału Rosja otrzymała terytorium największe, obszar liczący 92 tys. km, a stanowiły go województwa: inflanckie, część połockiego, prawie całe witebskie, mścisławskie, część mińskiego, a więc leżące na wschód od linii Dźwina-Druć-Dniepr. Ziemie te zamieszkiwało 1 300tys. ludzi. Odmiennie rzecz się miała z zaborami państw niemieckich.  Austriacy zagarnęli obszar o powierzchni 83 tys. km z 2 650 tys. mieszkańców. Złożyły się nań tereny leżące na południe od górnej Wisły oraz linii Sandomierz-Frampol-Dubienka, a na południowym wschodzie oparte na rzece Zbrucz. Były to części województw krakowskiego, sandomierskiego, prawie całe województwo bełskie i ruskie oraz części województw polskiego i wołyńskiego. Podobnie było w przypadku Prus, które zagarnęły co prawda obszar najmniejszy, o powierzchni 36 tys. km z 580 tys. ludności, ale były to tereny nader cenne gospodarczo, zwłaszcza ujście Wisły. W skład zaboru pruskiego weszły: warmińskie księstwo biskupie, województwa pomorskie, malborskie i chełmińskie, a także części województw poznańskiego, gnieźnieńskiego, inowrocławskiego i brzesko-kujawskiego.

Po I rozbiorze terytorium państwa polskiego zmniejszyło się do ok. 520 tys. km , a liczba mieszkańców spadła poniżej 10 mln.

Do II rozbioru Rzeczypospolitej doszło po klęsce w wojnie z Rosją. 23 stycznia 1793 roku w Petersburgu Prusy i Rosja podpisały nową konwencję rozbiorową. Formalna zgoda polskiego sejmu nastąpiła 22 lipca 1973 roku wobec Rosji, a 25 września tegoż roku wobec Prus. Do Rosji zostały przyłączone województwa: kijowskie, bracławskie, podolskie oraz reszta województwa połockiego i mińskiego, części województw wileńskiego, wołyńskiego, brzesko-litewskiego i nowogródzkiego. Z kolei do Prus przyłączono województwa: poznańskie, gnieźnieńskie, kaliskie, sieradzkie, łęczyckie, inowrocławskie, brzesko-kujawskie, płockie, ziemie dobrzyńską, części województwa rawskiego i mazowieckiego, a także Gdańsk i Toruń. Teren zajęty przez Rosjan obejmował 250 tys. km i liczył nieco ponad 3 mln mieszkańców, a przez Prusy 58 tys. km z ludnością przekraczająca 1 mln. Rzeczpospolita straciła najbardziej urodzajne tereny rolnicze- Wielkopolskę, Ukrainę, Podole i część Wołynia. W konsekwencji istniało już tylko państwo polskie liczące łącznie z Kurlandią, już tylko 227 tys. km z  4,4 mln ludności.

III rozbiór został przeprowadzony  na podstawie traktatów zawartych 3 stycznia 1795 roku między Rosją a Austrią i 24 października tegoż roku między Rosją a Prusami. Rosja zajęła lenne księstwo Kurlandii, starostwo żmudzkie, województwo trockie, resztę województw wileńskiego i nowogródzkiego, część województw brzesko-litewskiego i wołyńskiego, czyli 120 tys. km z ok. 1,5 mln ludności. We władanie Austrii dostało się całe województwo lubelskie, pozostała część województwa sandomierskiego i województwa krakowskiego, część województw podlaskiego, mazowieckiego, brzesko-litewskiego, znaczna część ziemi chełmińskiej- a więc terytoria leżące po lewej stronie Bugu, a na zachodzie opierające się na Pilicy. Była to Małopolska z częścią Mazowsza i Podlasia, a obszar zabrany liczył 47 tys. km z 1,5 mln mieszkańców. I wreszcie Prusy zagarnęły pozostałe części województw: mazowieckiego ze stolicą Polski Warszawą, rawskiego, płockiego, a także podlaskiego, trockiego i starostwa żmudzkiego. Otrzymały też część województwa krakowskiego. Ich nabytki terytorialne liczyły 48 tys. km z 1 mln ludności.

W sumie ze zlikwidowanego państwa polskiego, najwięcej zabrała Rosja, jej nabytki terytorialne przekroczyły 460 tys. km , co stanowiło ponad 62% dawnego obszaru Rzeczypospolitej, z ludnością sięgającą prawie połowy całego zaludnienia( ok. 6 mln). Prusy otrzymały łącznie prawie 150 tys. km, czyli 20% dawnego terytorium , z prawie 3 mln mieszkańców, a Austria 120 tys. km to jest 18% terytorium Polski z ponad 4 mln ludności.  Terytoria polskie, zabierane kolejno w trzech rozbiorach, były wcielane do Królestwa Pruskiego  jako jego prowincje. Z większości ziem I zaboru także Gdańska, Torunia oraz lenn Bytowa i Lęborka utworzono Prusy Zachodnie. Dawne Prusy Książęce oraz polska Warmia otrzymały nazwę Prus Wschodnich. Natomiast nabytki II rozbioru nazwano Prusami Południowymi, a z III Prusami Nowowschodnimi. Zupełnie oddzielny status miał Śląsk, który tworzył odrębne terytorium, nazwane później Nowym Śląskiem. Ziemie polskie bardzo szybko włączono w ustrojowy system państwa pruskiego. Tak jak w całym państwie podzielono je na prowincje, departamenty i powiaty. W prowincji Prus Zachodnich utworzono dwa departamenty: bydgoski i kwidzyński, a sama prowincja podporządkowana była rządowi w Berlinie czyli Generalnemu Dyrektorium. Prowincja ta razem z prowincją Prus Wschodnich posiadała w Dyrektorium oddzielny departament terytorialny z ministrem na czele. Prowincja Prus Południowych została podzielona na 3 departamenty: warszawski, poznański i kaliski. Z kolei Prusy Nowowschodnie  dzieliły się na 2 departamenty: płocki i białostocki. Natomiast Śląsk tworzył oddzielna prowincje i traktowano go jako niezależne księstwo na czele z osobnym ministrem.  Prowincja Śląska składała się z 2 departamentów: wrocławskiego i głogowskiego.

Dokonany przez Prusów podział prowincji na departamenty był racjonalniejszy i usprawniał działanie administracji. Władze w departamentach sprawowały kolegialne organy o nazwie kamer wojenno-ekonomicznych. Miły one szerokie kompetencje administracyjne i skarbowe, a także sądownicze. Na czele powiatów stali landraci. Powoływał ich król a podlegali bezpośrednio kamerom. Do landratów należały sprawy podatkowe i wojskowe. Na terenie Prus Wschodnich i Zachodnich obok landratów funkcjonowały szlacheckie sejmiki powiatowe, mające prawo przedstawiania kandydatów na to stanowisko. Tam też landrat traktowany był jako reprezentant szlachty. Natomiast w prowincjach utworzonych po II i III rozbiorze sejmików już nie powoływano i landrat był wyłącznie przedstawicielem państwa. Swoją władzę landraci rozciągali wyłącznie na tereny wiejskie. Nie podlegały im miasta.

Na wsi władzę administracyjną i policyjną sprawował jej pan-poddany jednak nadzorowi landrata. Domenami królewskimi zarządzały urzędy domen podległe bezpośrednio kamerom. Wieś tworzyła gromadę, posiadała osobowość publicznoprawną i stanowiła jednostkę o cechach samorządowych. Na jej czele stał sołtys, mający do pomocy ławników. Byli oni powoływani przez właściciela ziemskiego, ale zatwierdzał ich landrat. Sołtys z ławnikami sprawowali główne funkcje administracyjno-skarbowe, a zwłaszcza podatkowe.

Po likwidacji przestarzałych organów takich jak Generalne Dyrektorium i ministerstwo gabinetowe do spraw zagranicznych , utworzono w 1808 roku nowoczesne, resortowe ministerstwa na czele z ministrami tworzącymi rząd. Jego pracami kierował kanclerz, czyli premier. Rząd pruski stał się rzeczywistym organem władzy wykonawczej, a wprowadzenie resortowego podziału spraw doprowadziło w efekcie do definitywnego oddzielenia administracji od sądownictwa. Dokonano przebudowy na szczeblu lokalnym. Likwidując dotychczasowe kamery wojen i domen,  zaprowadzono nowy podział terytorialny kraju, dzieląc Prusy na jednolite prowincje, obwody rejencyjne i powiaty. Prowincja kierował nadprezydent, a na czele obwodu stanął urząd zwany rejencją z prezydentem na czele. Powiaty podlegały władzy landratów. Z przebudową administracji wiązała się reforma ustroju miast. Miasta jako gminy miejskie stawały się osobami prawa publicznego. Ich skład tworzył ogól obywateli danego miasta. Obywatele dzięki nowoczesnemu, cenzusowemu prawu wyborczemu, wybierali radę miejską jako organ samorządu. Ta z kolei powodowała władzę wykonawczą zwana magistratem, który wykonywał zadania powierzone przez gminę i występował jako organ wykonawczy państwa. Na czele miast mniejszych stali burmistrzowie, a większymi kierowali nadburmistrzowie. W dziedzinie skarbowości zostały dokonane reformy, polegające głownie na zaprowadzeniu jednolitego systemu podatkowego dla całej ludności i wprowadzeniu nowego prawa celnego. Dokonano również zmian w sferze wojska i oświaty. Wprowadzono powszechny obowiązek służby wojskowej, zniesiono kary cielesne. Z zachodniej części byłego Księstwa Warszawskiego, czyli departamentów poznańskiego i bydgoskiego i ułamka departamentu kaliskiego, utworzono w 1815 roku Wielki Księstwo Poznańskie. Jego obszar liczył 29 591 km, a zamieszkiwało go w momencie powstania ok. 800 tys. ludności. Nie miało ono w monarchii pruskiej odrębnego statusu czy szczególnego charakteru i było urządzane na wzór innych prowincji państwa. W Księstwie utworzono urząd namiestnika, nieznany innym prowincjom pruskim i sprawowany przez Polaka. Utworzono sejm prowincjonalny, który był powoływany w każdej prowincji pruskiej. Na stanowisko namiestnika królewskiego został powołany ks. Antonii Henryk Radziwiłł. Do niego należało przekazywanie monarsze skarg, próśb i dezyderatów ludności, sprawował także prawa honorowe króla takie jak nadawanie tytułów i odznaczeń.

Sejm prowincjonalny składał się z 3 stanów: rycerskiego, miast i gmin wiejskich. Stan rycerski stanowili w sejmie członkowie dziedziczni w liczbie 2, a później 3 właścicieli majoratów i 22 posłów wybieranych przez właścicieli dóbr rycerskich. Wybory były bezpośrednie , później ograniczono korzystanie z prawa wyborczego tylko do właścicieli dóbr liczących minimum 1000 mórg. Drugi stan czyli miasta, wysyłał do sejmu 16 posłów, a prawo wyborcze przysługiwało jedynie posiadaczom nieruchomości miejskich. Gminy wiejskie wysyłały 8 posłów. Ich wybory były bezpośrednie przez odbiorców wybieranych w gminach. Kompetencje sejmu nie były jednolite. Wydawał opinie w przedmiocie ustaw dotyczących prowincji, mógł tez przedkładać do tronu petycje i zażalenia tyczące się całej prowincji. Sejm zbierał się co 3 lata i obradował na posiedzeniach tajnych pod przewodnictwem marszałka mianowanego przez króla. Sejm prowincjonalny odegrał istotna rolę w obronie narodowości polskiej. Stanowił jedyne legalne miejsce, w którym można było formułować skargi i żądania odnoszące się głownie do realizacji przyrzeczeń pruskich. Najistotniejszą odmianą Wielkiego Księstwa miało być utrzymanie równouprawnienia języka polskiego i pełnego dostępu Polaków do urzędów i godności. Polityka Prus w Wielkim Księstwie Poznańskiem opierała się na koncepcjach liberalnych. Zaczęto likwidować polskie gimnazja i wprowadzać szkoły dwujęzyczne, zaprzestano także powoływać Polaków na stanowiska urzędnicze w administracji. Zaczęto również usuwać język polski przy sporządzaniu aktów notarialnych. W zamian za odstąpienie Rosji Prus Nowowschodnich i części Południowych , Prusy zyskały Saksonię, ostatnią część Pomorza ze Strzałowem  i wyspą Rugią. Prusy Wschodnie i Zachodnie zostały połączone w jedna prowincję pruską.

Poszczególne części państwa pruskiego zwane były prowincjami. Na ich czele stali nadprezydenci, powoływani przez króla. Nadprezydent był jednocześnie prezydentem niższeo od prowincji ogniwa administracyjnego- rejencji, znajdującej się w jego siedzibie. Urząd ten został pomyślany jako instancja pośrednia między ministerstwami a niższymi organami. Rozstrzygał spory kompetencyjne między urzędami, nadzorował wszystkich urzędników, do niego należało kierowanie sprawami prowincji łącznie z działami administracji wydzielonej. Wobec powoływanych zgromadzeń prowincjonalnych, pełnił funkcje komisarza królewskiego. Nowe przepisy, reformujące ustrój prowincji, oparte były na administracji rządowej i samorządowej. Tę pierwszą sprawował nadprezydent prowincji, mający u boku i działający pod jego przewodnictwem organ uchwałodawczy- radę prowincjonalną. W jej składzie znaleźli się: urzędnik administracji i 5 członków obieranych przez sejm prowincjonalny. Rada udzielała między innymi zgody na inicjowane przez nadprezydenta zarządzenia policyjne. Nadprezydent pozostawał przedstawicielem rządu w prowincji. Kierował podległą mu administracją rządową i nadzorował organy niższego szczebla.

Jeśli chodzi o administrację samorządową to podstawowym jego organem był sejm prowincjonalny, w którym znaleźli się wybierani co 6 lat, przedstawiciele sejmików powiatowych i rad miejskich. Sejm powoływał swojego przewodniczącego zwanego marszałkiem, a także własne organy wykonawcze i zarządzające. Były to: wydział prowincjonalny i dyrektor krajowy. Dyrektor  nadzorował urzędników samorządowych i prowadził sprawy bieżące. Do sejmu należało opiniowanie przepisów prawnych przedkładanych przez rząd i decydowanie w sprawach wskazanych przez ustawy  i rozporządzenia monarsze. Do  najistotniejszych sfer jego działalności należały sprawy dróg, dobroczynność publiczna, szkolnictwo rolnicze, kasy pomocy i oszczędności, ochrona przeciwpożarowa. Na czele powołanych w 1808 roku obwodów rejencyjnych, postawiono urzędy zwane rejencjami. Władza administracyjna w rejencji skupiała się osobie prezydenta. Prezydent rozpatrywał jedynie sprawy najwyższe, pozostałe przekazano do decyzji oddziałów. Prezydent był powoływany przez monarchę i reprezentował ministra spraw wewnętrznych w swoim obwodzie.W skład nowych obwodów rejencyjnych znalazły się istniejące już wcześniej powiaty. W 1816 roku ujednolicono ich charakter i obejmowały wsie i mniejsze miasta. Powiatami zarządzali landraci , sprawujący w nich władzę administracyjną i policyjną. Pochodzili oni z nominacji królewskiej spośród kandydatów przedstawianych przez sejmiki powiatowe.

W polskich prowincjach powstawały stopniowo sejmiki powiatowe. Ich uprawnienia były wąskie: rozkład niektórych świadczeń państwowych, załatwianie miejscowych potrzeb komunalnych, udzielanie opinii w razie żądań władz rządowych i wysuwanie 3 kandydatów na urząd landrata. Każdy powiat stanowił korporację samorządową, w której ciałem ustawodawczym i kontrolującym był sejmik państwowy, a organem wykonawczym-wydział powiatowy ze starosta na czele. Do kompetencji sejmików należało uchwalanie przepisów w sprawach powiatu, do których głównie należały drogi, szkolnictwo rolnicze, zakłady lecznicze. Wydział powiatowy wykonywał uchwały sejmikowe i sprawował nadzór  nad samorządem gminnym. Był też sądem administracyjnym i instancji. Prezydent rejencji, a w wyższej instancji nadprezydent, sprawował nadzór nad samorządem powiatowym. Ograniczał się jednak tylko do kontroli legalności wydawanych aktów przez organy samorządu.

W Prusach został zlikwidowany podział na miasta królewskie i prywatne. Akty prawne przyznawały miastom samorząd. Ludność miejską podzielono na „mieszkańców” mniemających prawa brania udziału w rządzeniu miastem i na „obywateli”. Podstawowymi organami samorządu były: uchwałodawcza rada miejska i magistrat jako ciało wykonawcze. Pochodząca z wyborów rada miejska liczyła w zależności od wielkości miasta, od 24 do 102 rajców i jej kadencja trwała 3 lata. Miała uprawnienia uchwalania norm prawnych w zakresie życia miejskiego. Magistrat był organem kolegialnym powoływanym przez radę i przez nią kontrolowanym. Na jego czele stał burmistrz. W składzie magistratu znaleźli się urzędnicy zawodowi, płatni, wybierani na 12 lat, oraz honorowi spośród rajców, obierani na okres 6-letni. W  miastach było także dozwolone powoływanie osobnych deputacji bądź komisji spośród członków i magistratu, do załatwiania konkretnych spraw lub przeprowadzania kontroli gospodarki miejskiej. Miały one duże znaczenie, przyczyniały się do sprawnego funkcjonowania administracji miejskiej. Na nowo samorząd miejski określała ustawa z 1853 roku, która wprowadzała pojecie „przynależnych do miasta”. Uzyskanie takiego dokumentu uprawniało do korzystania z urządzeń miejskich , dawało tez ludności miejskiej czynne i bierne prawo wyborcze. Wyborcy, dzieleni na 3 kurie, obierali na 6-letnią kadencję uchwałodawczy organ miasta- radę miejską. Wybory odbywały się jawnie.

Rada miejska obierała kolegialny zarząd miasta z burmistrzem na czele. Jego członkowie dzielili się na płatnych , powoływanych na 12 lat i niepobierających uposażenia, wybieranych na 6 lat. Jeśli chodzi o kompetencje do samorządu miejskiego należeć miały własne sprawy gminy i poruczone przez państwo z zakresu działań administracji ogólnej. Do własnego zakresu działania gminy zaliczano sprawy, które dotyczyły wyłącznie jej mieszkańców i obejmował ich sprawy dobrobytu materialnego i rozwoju duchowego. W ramach poruczonego zakresu działań organom samorządowym w gminach miejskich przekazano prawie wszystkie sprawy administracji ogólnej dotyczące danej miejscowości.

Na Śląsku i w Prusach Zachodnich wieś stanowiła najniższą jednostkę administracyjną kierowana przez sołtysa, a zespól kilku wsi wspólnie z folwarkiem tworzył gminę zarządzaną przez wójta. Obowiązki wójtowskie z urzędu należały do dziedzica. Nowo kreowany wójt pochodził z nominacji rejencji, był podporządkowany bezpośrednio landratowi i miał kompetencje administracyjno-policyjne. Zarządzał gminą i pełnił nadzór nad stanem jej urządzeń komunalnych , dbał o bezpieczeństwo mieszkańców. We wsiach nieuwłaszczonych dziedzice nadal wyznaczali sołtysów, ale musieli być oni zatwierdzani przez landratów. We wsiach uwłaszczonych, sołtys pochodził z wyboru miejscowej społeczności i również był zatwierdzany przez landrata. Do obowiązków sołtysa należało administrowanie gminą i sprawowanie funkcji policyjnych. Władzy nowego wójta podlegały tez miasteczka znajdujące się na terenie okręgu wójtowskiego. W miejsce okręgów wójtowskich utworzono znacznie większe jednostki administracyjne nazwane dystryktami, na których czele stanęli komisarze dystryktowi. Dystrykt obejmował wsie i małe miasteczka , gdzie uprawnienia policyjne wykonywał właściciel dóbr. Komisarz dystryktowy sprawował pełnię władzy administracyjnej, a także miał uprawnienia w zakresie najniższego sądownictwa.

Gminę jako jednostkę samorządu i korporację prawa publicznego tworzyła pojedyncza wieś bez względu na jej obszar. Mieszkańcy gminy samorządowej dzielili się na dwie kategorie: przynależnych do gminy i członków gminy. Ci pierwsi, to wszyscy jej stali mieszkańcy, ponoszący wobec niej określone ciężary ale i uprawnieni do korzystania z instytucji gminnych. Natomiast członkowstwo gminy wynikało z określonego statusu majątkowego. W gminach gdzie liczba członków nie przekraczała 40- wszyscy stanowili jej organ uchwałodawczy jako zgromadzenie gminy i obierali jej przełożonego- sołtysa oraz 2 ławników jako jego pomocników. W gminach większych członkowie wybierali na 6 lat radę gminną, składającą się z 6 osób, a ta powoływała ławników i sołtysa. Kadencja sołtysa i ławników trwała 6 lat , a ich wybór wymagał zatwierdzenia przez starostę powiatowego. W ten sposób organami uchwalającymi w gminach były albo zgromadzenia jej członków albo rady gminne, a organami wykonawczymi sołtysi wraz z ławnikami. Uprawnienia nadzorcze nad gminami wiejskimi pozostawały w rękach wydziałów powiatowych oraz starostów.

Na terenie Prus wprowadzono trójinstancyjne sądownictwo administracyjne. I instancję stanowiły wydziały powiatowe, będące organami samorządowymi działającymi przy starostach . Składały się z 6 członków wybieranych przez sejmik na okres 6 lat. II instancję tworzyły działające przy prezydentach rejencji wydziały obwodowe. Składały się z 5 sędziów wybieranych na okres 6 lat. Najwyższą III instancję stanowił Najwyższy Sąd Administracyjny z siedziba w Berlinie. Dzielił się na 4 specjalistyczne senaty i składał się z mianowanych dożywotnio prezydenta, prezydentów senatów oraz sędziów. Wszystkie pruskie sądy administracyjne rozstrzygały sprawy merytorycznie. Orzekały o legalności kwestionowanej decyzji administracyjnej. Ustawodawstwo pruskie dopuszczało też postępowanie uchwałowe. Kolejną cecha pruskiego sądownictwa administracyjnego stała się następczość działania . Wyjątkowo dopuszczano wypadki kontroli poprzedzającej akt administracyjny. Procedurę stosowaną w pruskich sądach cechowały szybkość i sprężystość postępowania, kontradyktoryjność.

Austriacy nazwali ziemie zajęte w I rozbiorze Królestwem Galicji i Lodomerii. Natomiast nabytki po 1795 roku określali jako Galicję Nową lub Zachodnią. Austriacki system rządzenia opierał się na centralizmie i nieograniczonej władzy monarchy. Sprawami administracyjnymi Galicji zajmowała się w Wiedniu początkowo oddzielna Nadworna Kancelaria Galicyjska, później Zjednoczona Kancelaria Nadworna Czesko-Austriacka. Na szczeblu prowincji urzędował gubernator wraz z Guberniom. Gubernator galicyjski był powoływany przez cesarza. Przede wszystkim kierował życiem politycznym i administracją, a czynił to za pomocą podległego mu Guberniom podzielonego na departamenty. Merytoryczne decyzje podejmowało prezydium guberni, składające się z gubernatora, prezydenta Guberniom, szefa biura gubernialnego i radcy dworu. Prowincja galicyjska została podzielona na 18 cyrkułów, a po III rozbiorze doszło do nich kolejnych 6. Były to rozległe terytorialnie jednostki, na których czele postawiono starostów. Kompetencje urzędów cyrkularnych obejmowały całość szeroko rozumianych spraw administracyjnych z wyłączeniem sądownictwa.  W 1785 roku utworzono magistraty jako organy zarządu miejskiego, podlegającego cyrkułom oraz wydziały miejskie mające charakter wyborczy i kontrolny w sprawach finansowych. W skład każdego magistratu wchodzili: burmistrz, odpowiednia liczba asesorów, syndyk i kasjer. Strukturalnie magistrat dzielił się na 3 senaty: cywilny, karny i administracyjno-gospodarczy. Członków magistratu wybierał wydział na 4-letnia kadencję , a wybrani musieli znać język niemiecki.

Wieś lub grupa wsi należących do jednego właściciela tworzyły oddzielną jednostkę administracyjną zwaną dominium. Władza dziedzica miała podwójny charakter: z jednej strony wynikała z jego zwierzchnictwa, a z drugiej realizowała uprawnienia państwowe z najniższej instancji. Obejmowały one kompetencje administracyjno-policyjne i sądowe. Pan wsi był zmuszony wyznaczyć do sprawowania tych funkcji właściwych urzędników, którzy przystępowali do swych czynności po złożeniu egzaminu i zatwierdzeniu przez władze cyrkułowe. Do spraw administracyjnych byli to mandatariusze, a do sądowych- justycjariusze. Dziedzic ich utrzymywał, ale nie mógł ich zwolnić bez zgody władz państwowych. Stojącego na czele wsi- wójta nominował pan, ale spośród 3 kandydatów wysuwanych przez gromadę. Działających z wójtem przysiężnych wybierali sami chłopi. Ich kadencja trwała 3 lata. Do zasadniczych funkcji należały czynności porządkowo-policyjne, zarząd majątkiem gromady, organizowanie różnych  form samopomocy.

Rządowa administracja była podstawowym elementem w ustroju Galicji. Powołano Sejm Stanowy. Miał on charakter sejmu postulatowego, mógł dokonywać szczególnego rozdziału podatku. Oprócz tego mógł przekładać opinie i adresy do tronu. Składać miał się z 3 stanów: magnatów, szlachty i niektórych duchownych. Obradom przewodniczył Gubernator . Sejm powoływał ze swego grona Wydział Stanowy, czyli stale funkcjonujący organ wykonawczy w składzie 6 osobowym.  W Austrii pełnia władzy ustawodawczej należała do cesarza. Mógł wykonywać ją osobiście i wówczas wydawane przez niego akty prawne były określane jako „bilety odręczne”. W Austrii władza ustawodawcza należała do dwuizbowego parlamentu zwanego Radą Państwa. Na Węgrzech z kolei funkcjonował dwuizbowy parlament sejm złożony z Izby Posłów i pochodzącej z nominacji Izby Magnatów. Władzę wykonawczą w zakresie spraw wspólnych sprawowało 3 ministrów austro-wegierskich. Byli oni zależni tylko od monarchy, a niezależni od organów ustawodawczych i powoływanych odrębnie rządów Austrii i Węgier. Węgry były państwem parlamentarnym. Dzieliły się na okręgi zwane komitatami. Były to jednostki podziały terytorialno-administracyjnego. Dzieliły się na powiaty polityczne, a te na gminy. Władzę rządową w komitatach sprawowali żupani o rozległych kompetencjach, mający też nadzór nad administracja samorządową. Ta ostatnia opierała się na pojęciu municypium obejmującego jednostki samorządowe na różnych szczeblach administracji, także w miastach.

W Galicji zaprowadzono dwie niezależne od siebie hierarchie władz: rządowych i krajowych. Władza krajowa znaczyła mniej od rządowej, choćby dlatego, że była pozbawiona egzekutywy. Władze ustawodawczą sprawował cesarz łącznie z parlamentem centralnym lub sejmami krajowymi. Władzę rządową i wykonawczą wykonywał cesarz przez ministrów. Przedstawiciele polscy z Galicji w całej Radzie Państwa mogli powoływać na zasadach całkowitej dobrowolności Koło Poselskie w celu prowadzenia wspólnej polityki. Organami centralnymi administracji były ministerstwa. Trzy ministerstwa wspólne dla całej monarchii austro-węgierskiej, zajmowały się sprawami zagranicznymi, wojna i finansami. Wszystkie inne działy administracji miały oddzielną hierarchię austriacką i węgierską z ministrami na czele i odrębnymi Radami Ministrów. Do ministrów, kierujących poszczególnymi działami administracji należało wykonywanie ustaw, zarówno ogólnopaństwowych jak i krajowych. Obok ministrów resortowych, w rządzie austriackim zasiadali ministrowie bez teki- niekierujący żadnym działem administracji.

Wprowadzenie w monarchii ustroju konstytucyjnego przyniosło istotne przemiany. Nowy system źródeł, oparte na hierarchii przepisów, łączył ze sobą elementy właściwie ze sobą sprzeczne. U samej góry hierarchii stały normy  o następstwie tronu, czyli o powoływaniu cesarza. Kolejny szczebel stanowiły dwa akty prawne oktrojowane przez władcę: dyplom październikowy i patent lutowy. Zawierały one ogólne zasady konstytucyjne. Poniżej ustaw zasadniczych w hierarchii norm znajdowały się ustawy zwykłe. Ich uchwalenie należało do organów przedstawicielskich. Ten sam szczebel zajmowały cesarskie rozporządzenia z konieczności. Mógł je wydawać monarcha, gdy parlament nie obradował. Musiały być one przekładane parlamentowi na najbliższej sesji.

W 1817 roku wprowadzono zmiany w organizacji sejmu, polegające na wyodrębnieniu dostojników duchownych w osobny stan i dopuszczenia do udziały w sejmie rektora. W latach przebudowy monarchii austriackiej wykształciły się także nowe zasady zarządu krajem i funkcjonowania administracji w Galicji. Przede wszystkim nastąpiło oddzielenie władz rządowych od samorządowych i wprowadzono nowy podział kraju. Na czele kraju stał nominowany przez cesarza namiestnik. Na Terebie Galicji zlikwidowano dawne cyrkuły i wprowadzono w ich miejsca powiaty. Wreszcie istotna zmianą było oddzielenie wymiary sprawiedliwości od administracji.

Namiestnik był krajowym organem administracji rządowej. On reprezentował osobę cesarza, a także wyrażał wolę monarszą. Podlegał rządowi w Wiedniu i przed nim odpowiadał. Rozpisywał wybory do sejmu krajowego i przygotowywał spisy wyborców. On też w imieniu rządu miał prawo inicjatywy ustawodawczej i przedkładał monarsze ustawy sejmowe z wnioskiem o aprobatę lub odmowę. Namiestnikowi podlegał bezpośrednio starosta, stojacy na czele powiatu. Do niego należał nadzór nad samorządem gminnym  w zakresie jego władnego działania. Miał również uprawnienia zwierzchnie nad gminami w dziedzinie zleconych im spraw.

Sejm krajowy mający uprawnienia ustawodawcze, był w ten sposób fundamentem autonomii Galicji. Na mocy ustaw konstytucyjnych do jego kompetencji zaliczono przede wszystkim całość ustawodawstwa w sprawach określanych nazwą kultury krajowej. Mógł również samodzielnie decydować w sprawach publicznych budowli i zakładów dobroczynnych. Oprócz tego sejm mógł wydawać akty prawne w ramach ustawodawstwa ogólnopaństwowego. Na czele sejmu stał marszałek krajowy, mianowany przez cesarza na 6 lat. Sejm spośród swego grona powoływał na 6 lat Wydział Krajowy, któremu przewodniczył marszałek. Wydział był organem zawiadowczym i wykonawczym reprezentacji krajowej. Przyznano mu uprawnienia w zakresie bieżącej administracji. Kontrolował i weryfikował wybory parlamentarne.

W Galicji wykształciła się administracja samorządowa powstała na szczeblu gminy i powiatu. Gmina miała własny i poruczony zakres jej działania. Każda wieś niezależnie od wielkości tworzyła gminę. Z terytoriów gmin wiejskich wyłączono obszary dworskie, które same tworzyły gminy. Cecha charakterystyczną było określenie obowiązku przynależności każdego obywatela do jakiejś gminy. Przynależność gminy nabywało się przez fakt urodzenia się w niej. Osoby nieprzynależne do gminy dzieliły się na dwie kategorie: uczestników gminy i w niej obcych. Za uczestników gminy uważano tych, którzy posiadali w niej nieruchomość, opłacali podatki. Oprócz tego w gminie wyróżniano także oddzielna kategorię ludzi określanych jako jej obywatele lub członkowie. Organami samorządu gminnego były rada gminna i zwierzchność gminna. Rada gminna stanowiła organ uchwałodawczy i nadzorczy. W jej składzie znajdowało się od 8 do 36 członków. Do zwierzchności gminnej należało zarządzanie i wykonywanie. W składzie znajdował się namiestnik gminy i dwóch lub więcej przysiężnych. Nadzór nad gminą w sprawach z własnego zakresu działania sprawowały samorządy wyższego stopnia, natomiast nad zakresem poruczonym władze państwowe. Z instytucji nadzoru nad gminami wynikało prawo obywateli do zaskarżania decyzji  organów gminnych do władz wyższych. W zależności od kategorii sprawy, skargi można było wnosić do instancji samorządowych wyższego stopnia.

Na czele miast samorządowych stały rady miejskie jako organy uchwałodawcze i nadzorcze. Swoje kompetencje nadzorcze rady wykonywały za pomocą specjalnie powoływanych komisji. Władzą wykonawcza były magistraty.  Nadzór nad samorządem miejskim nie był tak silny jak nad wiejskim. Burmistrza bądź prezydenta można było usunąć jedynie w wyniku postępowania dyscyplinarnego. Samorządność powiatowa została wprowadzona razem z samorządnością gminną. Organem uchwałodawczym samorządu stały się rady powiatowe na 6 lat. Rada mogła zajmować się wszystkimi sprawami wewnętrznymi powiatu. Rady powiatowe powoływały spośród swoich członków na 6 lat wydziały powiatowe jako organy zarządzające i wykonawcze. Na czele wydziału stał prezes. Słabością wydziałów było brak środków egzekucyjnych, po które musiano zwracać się do starosty. Obowiązkiem ustawowym był nadzór nad gminami. Z urzędu samorząd powiatowy nadzorował majątek gmin. Nadzór nad samorządem powiatowym sprawował Wydział Krajowy, który badał jego decyzje, zarówno pod względem legalności jak i celowości.

Okręgowe rady szkolne działały na szczeblu powiatów, jako że każdy powiat tworzył odrębny okręg szkolny. Na ich czele stali starostowie, a wchodzili do nich reprezentanci wyznań religijnych, trzej przedstawiciele nauczycieli, dwaj delegaci rady powiatowej oraz okręgowi inspektorzy szkolni. W każdej gminie funkcjonowały miejscowe rady szkolne, w których składzie znajdowali się przedstawiciele Kościoła, szkoły, gminy. Do ich zadań należało bieżące administrowanie szkołami i dbanie o ich należyte funkcjonowanie. Aparat urzędniczy w Galicji, działał według przepisów austriackich. Język polski stał się w dobie autonomicznej językiem urzędowym administracji rządowej i samorządowej.

Terytoria dawnej Rzeczypospolitej nosiły początkowo w Cesarstwie Rosyjskim nazwę guberni zachodnich lub kraju zachodniego. Stan szlachecki w kraju zachodnim był polski lub spolonizowany. Kościół rzymskokatolicki podlegał różnorodnym i zmieniającym się organom władzy państwowej – głownie powołanemu Głównemu Zarządowi Spraw Duchownych Wyznań Obcych przy Ministerstwie Oświaty. Bezpośrednio na jego czele stał arcybiskup. Ograniczono możliwość kontaktowania się duchownych z Rzymem, wprowadzono cezurę i zakaz ogłaszania bulli papieskich bez zgody rządu. Zaczęto zamykać kościoły i klasztory. W ustroju miast zaczęły pojawiać się pewne elementy rosyjskie, choć językiem urzędowym pozostał polski. Ludność miejska została podzielona na 5 kategorii: obywateli honorowych, kupców, członków cechów, mieszczan i wyrobników. W stosunku do Żydów władze rosyjskie prowadziły politykę zakazującą im swobodnego wyboru miejsca zamieszkania, Nie wolno im było nabywać dóbr ziemskich. Ich status w miastach był wyodrębniony. Położenie ludności chłopskiej uległo pogorszeniu. W guberniach zachodnich od początku wprowadzono pojęcie i moc poddaństwa rosyjskiego, polegającego na liczeniu obowiązków chłopskich według liczebności członków rodziny. Przyniosło to znaczne zwiększenie pańszczyzny. Oprócz tego chłopi utracili prawa do ziemi.

Jeszcze po I rozbiorze Polski funkcjonował wprowadzony przez Piotra Wielkiego podział terytorialny na gubernie, prowincje i dystrykty. System ten zmodyfikowała Katarzyna II . Zwiększyła ona liczbę guberni i podzieliła je na powiaty, a kilka guberni połączono w większe okręgi pod zarządem generał-gubernatorstwa. Generał-Gubernatorstwa powstawały zwłaszcza na terenach nadgranicznych. . Ostatecznie na obszarze przyjętym przez Rosję w wyniku rozbiorów Rzeczy pospolitej funkcjonowało 9 guberni, podzielonych na powiaty: wileńska, grodzieńska, kowieńska, mińska, witebska i mohylewska, wołyńska, podolska i kijowska. Gubernie te były grupowane w generał-gubernatorstwa z silną władzą w sferze administracji, wojska i policji, a także sądownictwa. Najwyższą władzę cywilną w guberni sprawował gubernator cywilny. Który kierował rządem gubernialnym. W skład rządu wchodzili wicegubernator i radcy gubernialni, kierujący wydziałami. Odrębnie natomiast zorganizowano administrację skarbową, tworząc w guberniach izby skarbowe złożone z wicegubernatora, dyrektora ekonomii, radcy, dwóch asesorów i kasjera. Podlegały one ministerstwu finansów, ale również nie były wyłączone spod nadzoru władz gubernialnych.