Procesy i formy fluwialne (rzeczne)
Rzeką nazywamy masę wody płynącą pod wpływem siły ciężkości w korycie naturalnym. Rzeki są jednymi z najważniejszych czynników rzeźbotwórczych powierzchni Ziemi.
Praca rzeki zachodzi poprzez:
· erozję
· transport
· akumulację
Działalność rzeki zależy od:
· masy wody, zmieniającej się w przestrzeni i czasie,
· prędkości przepływu, zależnej od spadku i przekroju poprzecznego koryta.
Spadek rzeki wyraża się w promilach (‰), czyli stosunkiem różnicy poziomu lustra wody na danym odcinku (w metrach) do długości odcinka (w kilometrach).
Procesy i czynniki wpływające na erozję wgłębną:
· korozja (chemiczna działalność wody),
· korazja (mechaniczne działanie wody wraz z transportowanym osadem),
· kawitacja (przy prędkościach wody > 8 m/s powstają próżnie, których implozja powoduje gwałtowne niszczenie dna koryta rzecznego),
erozję boczną
· krętość rzeki,
· odporność brzegów (zależna od litologii, szaty roślinnej, fauny glebowej, oraz od klimatu),
erozję wsteczną jest widoczna:
· w obrębie poprzecznych progów skalnych (katarakty, szypoty, wodospady) cofających się wstecz,
· poprzez erozję wsteczną źródeł, mogącą prowadzić do kaptażu, czyli przechwycenia innej rzeki poza działem wodnym (kaptaż Lubrzanki w Górach Świętokrzyskich).
Płynąca woda zużywa energię na:
· tarcie zewnętrzne (dno, brzegi, powietrze, roślinność itp.),
· tarcie wewnętrzne (między cząstkami wody),
pozostałą część na:
· transport materiału i procesy erozyjne.
Obciążenie rzeki
Jest to masa materiału transportowana w jednostce czasu (g/s).
Wyróżnia się cztery rodzaje obciążenia:
· w roztworze,
· zawiesinowe,
· denne,
· flotacyjne.
stanowi 35-90% całości transportowanego przez rzeki materiału i pochodzi z:
· wietrzenia chemicznego skał,
· dostawy rozpuszczalnych składników z atmosfery,
· działalności antropogenicznej (nawożenie, ścieki komunalne i przemysłowe).
Obciążenie zawiesinowe pochodzi z:
· erozji koryta i zboczy doliny,
· zlewni rzeki, jako efekt spłukiwania.
Zmienia się w zależności od:
· sezonowych prac agrotechnicznych,
· fazy wezbrania (najwyższe w czasie narastania fali wezbraniowej),
· temperatury wody,
· profilu podłużnego rzeki (rośnie w dół biegu rzeki).
Mętność wody to ilość transportowanej zawiesiny w g/m3 wody.
stanowi najgrubszy materiał transportowany przez rzekę, poprzez toczenie, wleczenie i saltację, w dolnej części słupa wody. Stanowi niewielki procent (2-5%) całości transportowanego przez rzekę osadu.
Pochodzi z:
· erozji dna i brzegów koryta,
· ruchów masowych (szczególnie osuwisk).
Obciążenie flotacyjne jest transportowane przy powierzchni wody szczególnie w czasie katastrofalnych wezbrań.
Ważne terminy i ich znaczenie interpretacyjne:
· bilans dodatni aluwiów - ilość materiału dostarczanego do rzeki przekracza zdolność transportową rzeki. Rzeka akumuluje i nadbudowuje dno koryta i doliny,
· bilans ujemny aluwiów - ilość materiału dostarczanego do rzeki jest mniejsza niż zdolność transportowa rzeki. Rzeka eroduje.
· prędkość erozyjna a prędkość potrzebna do transportu - do wprowadzenia w ruch cząstki potrzebna jest większa prędkość niż do dalszego jej transportu. Im drobniejsze ziarno tym większa różnica między potrzebnymi prędkościami.
zachodzi tam, gdzie zmienia się siła transportowa rzeki na skutek:
· zmniejszenie spadku rzeki,
· zmniejszenie masy wody,
· wzrostu tarcia w korycie,
· podparcia wód rzecznych.
· Wraz ze wzrostem prędkości przepływu zmieniają się fazy ruchu wody – od laminarnego, przez turbulentny, do fazy miecenia oraz zmieniają się formy w dnach koryt rzecznych i typ warstwowania w akumulowanych osadach,
· imbrykacyjne ułożenie żwirów,
zależą od:
· spadku,
· przepływu,
· bilansu aluwiów.
Wyróżnia się układ:
· prostolinijny,
· meandrowy,
· roztokowy,
· anastomozujący.
Rzeki prostolinijne są rzadko spotykane. Stanowią fazę przejściową do rzeki meandrowej lub roztokowej.
Rzeki meandrowe występują na obszarach:
· małym spadku,
· ujemnym bilansie aluwiów,
· względnie niższym przepływie,
· charakterystyczne dla obszarów o klimacie wilgotnym umiarkowanym.
Charakterystyczne formy:
· koryta wąski i głębokie,
· wały przykorytowe,
· starorzecza,
· łacha meandrowa,
· równina zalewowa.
Rzeki roztokowe występują na obszarach:
· znacznym spadku,
· dodatnim bilansie aluwiów,
· względnie wyższym przepływie,
· charakterystyczne dla obszarów o klimacie suchym zimnym i gorącym, dla obszarów górskich i przedpola lodowców oraz dla obszarów wysokiej antropopresji.
· koryta płytkie i szerokie,
· łachy śródkorytowe.
Rzeki anastomozujące występują na obszarach:
· o małym spadku,
· małej zmienności przepływu,
· przewadze transportu zawiesinowego.
Charakteryzują je:
· koryta wąskie,
· głębokie,
· stabilne.
Zmiany układu koryt rzecznych
od pełni ostatniego zlodowacenia po dzień dzisiejszy
są to fragmenty dawnych den dolinnych.
Wyróżniamy:
· terasy akumulacyjne,
· terasy akumulacyjno-erozyjne,
· erozyjne, parzyste i nieparzyste.
· delty,
· estuaria.
są wynikiem erozyjnej działalności rzek.
W zależności od stopnia zaawansowania rozwoju wyróżnia się:
· gardziele,
· jary,
· doliny wciosowe,
· doliny płaskodenne.
Doliny nieckowate – charakterystyczne dla obszarów peryglacjalnych,
Asymetria zboczy uwarunkowana klimatycznie.
Układy sieci rzecznych
· dendrytyczny,
· równoległy,
· kratowy i prostokątny,
· gwiaździsty,
· pierścieniowy,
· wielobasenowy,
· wieloskrętny.
Przełomy rzeczne
To odcinek doliny, w obrębie którego rzeka przecina jakąś przeszkodę. Do najczęściej spotykanych są:
przełom przelewowy (przecięcie jęzorów osuwiskowych, wałów morenowych itp.),
przełom regresyjny – może prowadzić do kaptażu,
przełom epigenetyczny – rzeka odpreparowuje z pod pokrywy skał osadowych
rzeźbę starszą wykształconą z odpornych skał.
Przecinając ją tworzy przełomy (np. przełom Dunajca
przez Masyw Czeski),
przełom antecedentny - na obszarze wynoszonym rzeka nadąża z erozją
wgłębną, tworząc przełom często o meandrowym lub krętym przebiegu (przełom Popradu przez Beskid Wysoki, Dunajca w Karpatach),
przełom strukturalny - rzeka przecina skały o dużej odporności na erozję.
w ciągu ostatnich 150 lat wzrosła częstość wezbrań. Wyróżnia się wezbrania:
· opadowe,
· roztopowe,
· zatorowe,
· sztormowe.
Wezbrania katastrofalne, powodujące straty gospodarcze, noszą nazwę powodzi.
Działalność człowieka:
· regulacja koryt,
· zbiorniki retencyjne.
Pytania:
Na czym polega praca rzeki ?
Od czego zależy działalność rzeki?
W jakich jednostkach wyraża się spadek rzeki?
Omów proces erozji wgłębnej.
Omów proces erozji bocznej.
Omów proces erozji wstecznej.
Co to jest obciążenie rzeki i jakie wyróżniamy rodzaje obciążeń?
Jakie czynniki wzmagają akumulację rzeczną?
Jakie znamy układy koryt rzecznych?
Omów podobieństwa i różnice rzeki meandrowej i roztokowej.
Omów zmiany układu koryt rzecznych w przekroju czasowym.
Co to są powierzchnie terasowe i jakie wyróżniamy ich rodzaje?
Omów rodzaje ujść rzecznych.
Omów doliny rzeczne i ich rodzaje.
Omów wybrane dwa typy przełomów rzecznych.
Jakie wyróżniamy rodzaje wezbrań?
Jak chronimy się przed wezbraniami?
...
sandral5