15
1/ Uzasadnienie historyczne
2/ Walory naukowe konstrukcji zasad
3/ Formułowanie zasad procesu usprawnia proces dydaktyczny
4/ Względy praktyczne (dostarczają podstaw do formułowania określonych dyrektyw interpretacyjnych)
5/ Wyznaczają racjonalną pracę legislacyjną
Pojęcie zasad procesu karnego.
Z jednej strony są one traktowane jako dyrektywy, a więc zdania dyrektywalne określające wzorce, na których ma być zbudowany określony system procesowy – wzorce postulowane => zasady w sensie abstrakcyjnym
Z drugiej strony zasada procesowa jest dyrektywą wynikającą z oznaczonego systemu prawa karnego procesowego. Moc obowiązująca przysługuje tylko tym dyrektywom, które wyrażają zasady rozumiane w sensie konkretnym => zasady procesowe w sensie konkretnym. Można przyjąć, że zasady procesowe stanowią normy wynikające z obowiązujących przepisów lub z zespołu norm wyinterpretowanych z przepisów oraz nor stanowiących ich logiczne konsekwencje.
ZASADA – POJĘCIE
~ dyrektywa, postulat, wzorzec, idea
~ stanowi normę prawną wyraźnie oznaczoną lub wyinterpretowaną z innych norm
Zasady w ścisłym znaczeniu – są to te normy (lub „konsekwencje logiczne” grupy norm) danego systemu prawa pozytywnego, które posiadają charakter zasadniczy. Zasadniczość takiej normy sprowadza się do czterech kryteriów:
- kryterium hierarchicznej nadrzędności norm
- kryterium nadrzędności treściowej
- kryterium szczególnej roli spełnianej przez daną normę
- kryterium funkcjonalnego, czyli kryterium doniosłości społecznej danej normy
Z powyższego wynika, że zasady procesu stanowią wzorce ukształtowania określonego przedmiotu unormowania. Są to wzorce wyrażone w formie powinnościowej, w postaci dyrektywnej. Wzorce te mogą być postulowane lub też odtworzone. W pierwszym znaczeniu są to wzorce adresowane do ustawodawcy, a zatem nie mieszczące się w systemie określonego obowiązującego prawa karnego procesowego – zwykle są one idealne, nie zające odchyleń od reguły. O wzorcach odtworzonych mówimy, mając na myśli sposób ukształtowania danej instytucji w danym systemie prawa karnego procesowego. Jest to ujęcie zasad procesu karnego określone w literaturze nazwą zasady w sensie konkretnym.
Wybrane przez ustawodawcę rozwiązanie podstawowych założeń w procesie karnym może być idealne tzn. nie znające żadnego wyjątku od reguły ustalonej w obowiązującej normie prawnej. Niekiedy ustawodawca przy ich wyborze decyduje się a wskazanie pewnych wyjątków od przyjętej reguły. Wyjątki te dopuszczalne są tylko w takim zakresie, w jakim ustawa wyraźnie je przewiduje. Tych wyjątkowych przepisów nie można wykładać rozszerzająco, gdyż istniałoby niebezpieczeństwo podważenia samej reguły.
W literaturze dzieli się zasady na skodyfikowane, gdy są sformułowane w osobnych ogólnych przepisach i na nieskodyfikowane, tzn. nie sformułowane w żadnym osobny przepisie, lecz obowiązujące na zasadzie swoistej syntezy wyinterpretowanej z odpowiedniej grupy przepisów.
W teorii procesu karnego dokonuje się kilku klasyfikacji zasad występujących w procesie karnym:
ZASADA – PODZIAŁY
~ skodyfikowane i nieskodyfikowane
~ dotyczące całego procesu i dotyczące jakiegoś jego etapu
~ ustrojowo-organizacyjne i ściśle procesowe
w ramach ściśle procesowych
- związane z wszczęciem procesu
- dotyczące postępowania dowodowego
- dotyczące formy i sposobu prowadzenia postępowania
- dotyczące sytuacji prawnej oskarżonego
I. Zasady ogólnoprawne (państwa prawa, humanitaryzmu)
II. Zasady procesu karnego:
a/ zasady ustrojowo-organizacyjne
- zasada prawa do sądu
- zasada udziału czynnika społecznego w procesie karnym
- zasada niezawisłości sędziowskiej
- zasada kolegialności sądu
- zasada bezstronności
b/ zasady ściśle procesowe (dynamiczne)
® zasady związane z wszczęciem procesu karnego
(zasada oficjalności, zasada legalizmu, zasada skargowości)
® zasady dotyczące postępowania dowodowego (zasada prawdy, zasada bezpośredniości, zasada koncentracji materiału dowodowego, zasada swobodnej oceny dowodów)
® zasady dotyczące formy i sposobu prowadzenia postępowania (zasada kontradyktoryjności, zasada jawności, zasada rzetelnego procesu, zasada ustności, zasada kontroli)
® zasady dotyczące sytuacji prawnej oskarżonego w procesie (zasada domniemania niewinności, zasada prawa do obrony oskarżonego)
W Konstytucji RP znajdujemy szereg postanowień wyrażających tę zasadę. W art. 30 stanowi się, że „Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych”. W innym przepisie czytamy, że „Nikt nie może być poddany torturom, ani okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu i karaniu. Zakazuje się stosowania kar cielesnych.” (art. 40). W tej dyrektywie mieszczą się następujące zakazy:
- zakaz stosowania tortur
- zakaz nieludzkiego traktowania
- zakaz poniżającego traktowania
Poniżające traktowanie nie może wynikać z płci, rasy, koloru skóry, języka, religii, przekonań politycznych, pochodzenia narodowego lub społecznego, przynależności narodowej, majątku, urodzenia lub jakichkolwiek innych przyczyn.
ð Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych z 1996 r.
ð Konwencja Europejska (Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności) z 1950
Prawo do sądu => oznacza z jednej strony prawo jednostki dostępu do sądu, a z drugiej strony wymaga, aby sprawę rozpoznał ustanowiony przez ustawę właściwy, niezależny i bezstronny sąd.
Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych w art. 14 ust. 1 stanowi, że „Każdy ma prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia sprawy przez właściwy, niezależny i bezstronny sąd, ustanowiony przez ustawę, przy orzekaniu co do zasadności oskarżenia przeciw niemu w sprawach karnych bądź co do jego praw i obowiązków w sprawach cywilnych.”
Art. 6 ust. 1 Konwencji Europejskiej stanowi, że „Każdy ma prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia jego sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony ustawą, przy rozstrzyganiu o jego prawach i obowiązkach o charakterze cywilnym albo o zasadności każdego orzeczenia w wytoczonej przeciwko niemu sprawie karnej.”
Konstytucja RP w art. 45 ust. 1 stanowi, że „Każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd”. Art. 77 ust.2 postanawia, że „Ustawa nie może nikomu zamykać drogi sądowej dochodzenia naruszonych wolności lub praw, otwierając drogę sądową każdej jednostce w razie naruszenia jej wolności lub praw”.
Sąd => W orzecznictwie organów strasburskich ustalono, że ma to być organ odpowiadający następującym kryteriom:
- niezależny od egzekutywy i od stron postępowania
- złożony z sędziów, którzy nie mogą być w każdej chwili odwołani przez organ nominujący
- przy istnieniu gwarancji i praworządności postępowania
Zasada udziału czynnika społecznego w procesie karnym.
Udział czynnika społecznego w procesie może przejawiać się:
a/ w składzie organu wydającego rozstrzygnięcia
ð sąd przysięgłych – wykształcony na Wyspach Brytyjskich; klasyczna postać sądu przysięgłych polega na tym, że czynnik społeczny tworzy ławę przysięgłych, która wydaje werdykt co do winy lub niewinności oskarżonego. Sędzia zawodowy przewodniczy rozprawie i on stosuje kwalifikację prawną oraz wymierza karę. Ława przysięgłych obraduje bez udziału sędziego.
ð sąd ławniczy – ławnicza postać udziału czynnika społecznego w składzie sądu polega na tym, że ławnik staje się zarówno sędzią faktu jak i sędzią prawa, równoprawnym z sędzią zawodowym. „W sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości obywatele biorą udział przez uczestnictwo ławników w rozpoznawaniu spraw przed sądami pierwszej instancji, chyba że ustawy stanowią inaczej” (art. 4 § 1 u.s.p.), „W granicach określonych w ustawie, postępowanie karne odbywa się z udziałem czynnika społecznego” (art. 3 k.p.k.)
Ławnicy ludowi pochodzą z wyboru; ławników do sądów okręgowych oraz sądów rejonowych wybierają rady gmin, których obszar jest objęty właściwością tych sądów, w głosowaniu tajnym. Kandydatów na ławników zgłaszają radom gmin prezesi sądów, stowarzyszenia, organizacje i związki zawodowe, zarejestrowane na podstawie przepisów prawa oraz co najmniej 25 obywateli mających czynne prawo wyborcze zamieszkujących stale na danym terenie do dnia 31 lipca ostatniego roku kadencji, w trybie który określi Prezydent RP.
b/ w udziale w procesie podmiotów reprezentujących interes społeczny
c/ w dostępie obywateli do odbywanych publicznie rozpraw
Zasada niezawisłości sędziowskiej.
„Sędziowie w sprawowaniu swego urzędu są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji oraz ustawom” (art. 178 ust. 1 Konstytucji RP). Podmiotowo zakresem niezawisłości sędziowskiej objęci są sędziowie zawodowi oraz ławicy ludowi.
Niezawisłość sędziowska oznacza:
a/ zakaz wywierania jakiegokolwiek wpływu a sędziego co do kierunku rozpoznania sprawy lub treści orzeczeń, które ma wydać
b/ niezależność w rozstrzyganiu nasuwających się wątpliwości dotyczących zarówno stanu faktycznego, jak i prawnego stanu sądzonej sprawy
c/ niezależność w wydawaniu wszelkich rozstrzygnięć w toku postępowania, jak i orzeczenia kończącego postępowanie
d/ brak odpowiedzialności karnej i dyscyplinarnej sędziego za orzeczenia wydane zgodnie z własnym sumieniem, w granicach swobodnej oceny dowodów i a podstawie przepisów ustawy.
!!! Sędzia jest jednak związany zarówno ogólnie przyjętymi regułami wykładni prawa, jak i zasadami logicznego myślenia.
Sędziego w zasadzie nie wiążą orzeczenia innych sądów, ani wyrażone w nich poglądy, chyba że ustawa postanawia inaczej:
® sędziego nie obowiązują rozstrzygnięcia innego sądu zapadłe w innej sprawie, chyba że są to orzeczenia sądu kształtujące prawo lub stosunek prawny
® sąd ponownie rozpoznający sprawę jest związany zapatrywaniem prawnym i wskazaniami sądu odwoławczego co do dalszego postępowania
® w razie rozstrzygnięcia zagadnienia prawego związanego z określoną sprawą uchwała SN jest w danej sprawie wiążąca
® uchwały SN nie związane z konkretną sprawą, rozstrzygające kwestie prawne, wywołujące rozbieżności w orzecznictwie, jeżeli stanowią zasadę prawną, posiadają pewien zakres wiązania.
Gwarancje niezawisłości sędziowskiej:
I. gwarancje ustrojowe
· odpowiedni poziom etyczno-moralny
· odpowiednie przygotowanie zawodowe
· stałość zawodu sędziowskiego
· niepołączalność stanowiska sędziego z innym zawodem
· materialna niezależność sędziego
· immunitet sędziowski
· samorządność sędziowska
II. gwarancje procesowe
· kolegialność składu sędziowskiego
· jawność rozpraw
· swobodna ocena dowodów
· tajność narady sędziowskiej
Art. 28 i 29 k.p.k.
Art. 28. § 1. Na rozprawie głównej sąd orzeka w składzie jednego sędziego i dwóch ławników, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej.
§ 2. Ze względu na szczególną zawiłość sprawy sąd pierwszej instancji może postanowić o rozpoznaniu jej w składzie trzech sędziów.
§ 3. W sprawach o przestępstwa, za które ustawa przewiduje karę dożywotniego pozbawienia wolności, sąd orzeka w składzie dwóch sędziów i trzech ławników.
Art. 29. § 1. Na rozprawie apelacyjnej i kasacyjnej sąd orzeka w składzie trzech sędziów, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej.
§ 2. Apelację lub kasację od wyroku orzekającego karę dożywotniego pozbawienia wolności rozpoznaje sąd w składzie pięciu sędziów.
Wyjątkowo skład sądu karnego jest jednoosobowy, np. w postępowaniu uproszczonym (art. 476 § 1 k.p.k.)
Art. 476. § 1. Sąd rozpoznaje sprawę jednoosobowo. Prezes sądu rejonowego może zarządzić rozpoznanie sprawy w składzie jednego sędziego i dwóch ławników, jeżeli jest to uzasadnione jej okolicznościami. Prezes sądu okręgowego może zarządzić rozpoznanie sprawy jednoosobowo, jeżeli była rozpoznana w pierwszej instancji w takim składzie.
§ 2. Jeżeli sąd rozpoznaje sprawę jednoosobowo, sędzia ma prawa i obowiązki przewodniczącego
Zasada bezstronności.
Organy procesowe są zobowiązane do zachowania bezstronnego stosunku do sprawy i uczestników procesu.
Gwarancją obiektywizmu jest instytucja wyłączenia sędziego:
a/ wyłączenie z mocy prawa => art. 40 k.p.k.
b/ wyłączenie a wniosek => art. 41 k.p.k.
Art. 40. § 1. Sędzia jest z mocy prawa wyłączony od udziału w sprawie, jeżeli:
1) sprawa dotyczy tego sędziego bezpośrednio,
2) jest małżonkiem strony lub pokrzywdzonego albo ich obrońcy, pełnomocnika lub przedstawiciela ustawowego albo pozostaje we wspólnym pożyciu z jedną z tych osób,
3) jest krewnym lub powinowatym w linii prostej, a w linii bocznej aż do stopnia pomiędzy dziećmi rodzeństwa osób wymienionych w pkt 2 albo jest związany z jedną z tych osób węzłem przysposobienia, opieki lub kurateli,
4) był świadkiem czynu, o który sprawa się toczy, albo w tej samej sprawie był przesłuchany w charakterze świadka lub występował jako biegły,
5) brał udział w sprawie jako prokurator, obrońca, pełnomocnik, przedstawiciel ustawowy strony, albo prowadził postępowanie przygotowawcze,
6) brał udział w wydaniu zaskarżonego orzeczenia lub wydał zaskarżone zarządzenie,
7) brał udział w wydaniu orzeczenia, które zostało uchylone,
8) (uchylony),
9) brał udział w wydaniu orzeczenia, co do którego wniesiono sprzeciw,
10) prowadził mediację.
§ 2. Powody wyłączenia trwają mimo ustania uzasadniającego je małżeństwa, wspólnego pożycia, przysposobienia, opieki lub kurateli.
§ 3. Sędzia, który brał udział w wydaniu orzeczenia objętego wnioskiem o wznowienie lub zaskarżonego w trybie kasacji, nie może orzekać co do tego wniosku lub tej kasacji.
Art. 41. § 1. Sędzia ulega wyłączeniu, jeżeli istnieje okoliczność tego rodzaju, że mogłaby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do jego bezstronności w danej sprawie.
§ 2. Wniosek o wyłączenie sędziego, zgłoszony na podstawie § 1 po rozpoczęciu przewodu sądowego, pozostawia się bez rozpoznania, chyba że przyczyna wyłączenia powstała lub stała się stronie wiadoma dopiero po rozpoczęciu przewodu.
...
xavi.hernandez