Tydzien_6_1_Od_pierwotnych_form_rynku_do_gospodarki_rynkowej.pdf
(
219 KB
)
Pobierz
Microsoft Word - Tydzien 6 - 1. Od pierwotnych form rynku do gospodarki ryn–
Moduł 6:
fragment książki:
Sławomir Partycki
SPOŁECZNE FUNKCJE RYNKU, Lublin: Wyd. UMCS 1998,
s. 33—54
ROZDZIAŁ II: Od pierwotnych form rynku do gospodarki rynkowej
2.1. Rozwój rynku
Pierwotne formy gospodarcze utożsamiały rynek z przestrzenią, w obrębie której dokonywano wymiany handlowej.
Pojęcie „rynek" oznaczało „miejsce spotkania w celu dokonania transakcji zakupu i sprzedaży towarów".
1
Genezy
kształtującego się rynku należy poszukiwać w charakterystycznym dla człowieka sposobie reagowania na jego
własne potrzeby. Na pewnym poziomie rozwoju rynek staje się „środkiem do celu" – optymalizuje proces
zaspokajania potrzeb. W warunkach gospodarki pierwotnej potrzeby pełniły rolę siły motorycznej dla działań
gospodarczych na co dzień, stając się jednocześnie głównym czynnikiem rozwoju gospodarczego i postępu
społecznego. Według B. Malinowskiego potrzeby „mają walor uniwersalny, bowiem przysługują wszystkim
jednostkom i wszystkim grupom społecznym".
2
Są skierowane na zewnątrz, ku otoczeniu, gdzie znaleźć mogą
swoje zaspokojenie. Potrzeba jest uświadamiana przez odczucie braku; jego uzupełnienie
oznacza,
powrót do
stanu równowagi. Potrzeby charakteryzują się pewną stałością, a jednocześnie zmiennością. Stałość potrzeb
wyraża się w tym, że istnieją one niezależnie od sytuacji, natomiast zmienność oznacza różną ich treść i skalę
przeżywania. Treść potrzeby kształtowana jest w dużej mierze przez czynniki przyrodnicze i społeczno-kulturowe.
B. Malinowski określa potrzebę jako „układ wymogów, które są konsekwencją powiązań pomiędzy człowiekiem a
jego kulturą i środowiskiem naturalnym".
3
Jako twórca nowoczesnej antropologii społecznej zaznacza
jednocześnie, że „gospodarka jest częścią systemu kultury".
4
Funkcją elementów kultury jest bowiem „nie tyle
utrzymanie tożsamości systemu kulturowego, ile zaspokojenie potrzeb człowieka".
5
Życie gospodarcze stanowi
jedną z cząstek życia społeczno-kulturalnego, będąc z nim stopione w jedną całość. B. Malinowski twierdził, że
„tworzą spójną całość gospodarka, mit, magia, system władzy politycznej, struktura klanów, system pokrewieństwa,
wymiana dóbr".
6
Każde zjawisko gospodarcze jest jednocześnie zjawiskiem kulturowym. W ekonomice potrzeb nie
można izolować życia gospodarczego od innych jego stron.
Antropologiczna koncepcja integralności zjawisk, bazująca na stwierdzeniu, że życie ludzkie stanowi jedną zwartą
całość, jest punktem wyjścia ekonomicznej szkoły historycznej. Twórcy szkoły historycznej, W. Roscher, B.
Hildebrand, odrzucali jako błędne założenie klasyczne, że na bazie interesu osobistego (egoizmu) można izolować
sferę gospodarczą od życia społecznego. Twierdzili bowiem, że prawa ekonomiczne winny obejmować całość
zjawisk społecznych. Indywidualizm poznawczy nie może być wyznacznikiem izolacji zjawisk gospodarczych i
budowy nomotetycznej ekonomii. M. Weber zaliczał ekonomię do nauk o kulturze, dokonując jednocześnie
wielkiego wkładu do rozbudowy jej teoretycznych podstaw. Na gruncie polskim idee socjologizmu historycznego
propagował S. Grabski. Wychodząc z przesłanki metodologicznej jedności zjawisk, krytykuje on koncepcję
indywidualizmu poznawczego, dowodząc, że motywy indywidualne są pochodną działań społecznych. Historyzm
nowoczesny wyróżnia sferę niegospodarczych zjawisk społecznych.
Pierwsze formy rynku były częścią zintegrowanego systemu, łączącego wszystkie sfery życia człowieka. Jego
pierwotny kształt budowany był na zasadzie wzajemności w procesie wymiany. Proces wymiany stał się
sui generis
pierwotną funkcją i formą życia społecznego. Jego treść nie jest konsekwencją logiczną własności przedmiotu
wymiany, ale przede wszystkim zależy od cech uczestniczących w niej podmiotów. Celem wymiany jest
zaspokojenie pożądliwości, usunięcie stanu subiektywnego ograniczenia powodowanego rzadkością pewnych
dóbr. Pożądanie generuje proces wymiany, w ramach którego dobro staje się wartością gospodarczą. Uzyskuje
bowiem wymiar wartości powszechnej, niezależnej od jednostkowych ocen. Wartość użytkowa dobra, rozumiana w
kategoriach subiektywnych jako użyteczność, przeistacza się w wartość wymienną. W procesie wymiany rzeczy
pozyskują pozaosobistą wartość. Jej aspekt indywidualno-subiektywny uzupełniany jest przez pierwiastki
powszechno-obiektywne. Istota wymiany nie może być zamknięta pomiędzy pożądaniem przedmiotu zdolnego do
zaspokojenia potrzeby a zadowoleniem z użycia po jego osiągnięciu. Zjawisko wymiany ma bowiem charakter
wartościotwórczy. Wymiana warunkuje wartość, a jednocześnie wartość warunkuje wymianę.
W stosunkach wymiany obowiązuje ekwiwalentność – równość wartości. Obowiązująca w społeczeństwach
pierwotnych zasada wzajemności jest „czynnikiem utrzymującym jedność i tożsamość grup społecznych".
7
Sprawiedliwość w procesie wymiany ma wymiar nie tylko gospodarczy, ale także społeczny. Rynek staje się
instytucją społeczną, a proces wymiany – zjawiskiem socjologicznym. Na bazie rynku następuje wyróżnienie
1
producentów i konsumentów; obie grupy są podmiotem wymiany. Na rynku kształtują się mechanizmy regulujące,
które przyjmują w początkowym jego stadium formę zwyczaju i obyczaju. Zjawiska te wywodzą się ze wspólnego
podłoża, tkwiącego w tradycji kulturowej. Jej normy dotyczyły istotnych spraw człowieka, jego życia i losu jako
jednostki i jako członka społeczności. Kultura narzucała pewne reguły zachowań i rozstrzygania sporów na rynku.
Do momentu powstania władzy centralnej spory stanowią przede wszystkim domenę samodzielnego działania
zainteresowanych jednostek i grup. Strona sporu powołując się na znaną regułę, mogła liczyć na poparcie
społeczności, co powoduje wyodrębnienie pewnych całości społecznych. Wyzwala jednocześnie proces
nieświadomego przystosowania się człowieka do wewnętrznych i zewnętrznych warunków życia społecznego.
Proces wymiany oznaczał oddanie tego, co było względnie zbędne, a w zamian otrzymanie tego, co jest względnie
potrzebne. Wymiana naturalna nastręczała wiele trudności. Mogła być zrealizowana, kiedy strony wymiany miały te
same potrzeby. Odkrycie i wprowadzenie pieniądza spowodowało, że proces wymiany przestał być poddawany
tego rodzaju ograniczeniom. Podzielność i nieograniczona zastosowalność pieniądza sprawiają, że wymiana staje
się doskonalsza. Zapewnia partnerom uczestniczącym w wymianie jednakowy poziom zadowolenia.
Pieniądz stał się istotnym elementem rozwoju kulturalnego. Pierwotny kształt rynku, na którym dominowały
bezpośrednie, nieregularne, kapryśne stosunki uzupełnione są przez pierwiastek obiektywny, będący pochodną
istoty pieniądza. W procesie wymiany na plan dalszy przesunięty został aspekt subiektywny. Jednostka
posługująca się pieniądzem staje się w mniejszym stopniu uzależniona od innych osób. Może bowiem łatwiej
pozyskiwać innych partnerów gospodarczych.
Pieniądz w swojej pierwotnej formie pojawił się wraz z załamaniem się wspólnotowej formy gospodarowania.
Zastosowanie pieniądza umożliwia zastąpienie wymiany bezpośredniej (towar–towar) przez jej wyższe formy
przybierające charakter relacji pośrednich (towar–pieniądz–towar). Powszechne użycie pieniądza spowodowało
rozbicie jedności producent konsument, występującej w przedrynkowym życiu gospodarczym. A. Müller wyróżnił
dwa aspekty pieniądza: prywatny i społeczny. Prywatny wymiar pieniądza jest pochodną właściwości materiału, z
którego został wykonany. Natomiast wymiar społeczny związany jest z możliwością jego użycia wynika z funkcji
pieniądza. F. Młynarski zauważa, że „pieniądz naturalny łączył cechy prywatno-gospodarcze ze społeczno-
gospodarczymi".
8
Pieniądzem naturalnym były bowiem dobra podniesione do rangi społecznej (środka wymiany),
ale w każdej chwili mogły stać się ponownie środkiem konsumpcji.
Odkrycie i zastosowanie monety ostatecznie doprowadziło do ukształtowania się rynku. Świat cywilizacji greckiej
stworzył monetę
(
fanes
)
jako wyższą formę pieniądza. Grudka kruszcu opatrzona stemplem stała się symbolem,
ale i nośnikiem przemian w życiu gospodarczym i społecznym. Rynek, na którym funkcjonuje pieniądz, określić
można jako „ekonomiczne miejsce, gdzie spotykają się podaż i popyt".
9
Funkcjonowanie na rynku monety
spowodowało, że wartość wymienna dobra wyrażona została ceną. Kształtująca się na bazie stosunków
wymiennych cena stała się normą regulującą przebieg procesów gospodarczych na rynku. Wszelkie operacje
handlowe są oparte na cenie wyrażanej w jednostkach pieniężnych. W odczuciu społecznym cena utożsamiana
jest pojęciowo z wartością wymienną towaru. System cen niesie w sobie informacje o rynku. Informacja zawarta w
cenie jest podstawą działań podejmowanych przez partnerów gospodarczych. Cena wyrażona znakiem monety
jest nośnikiem informacji dla podmiotów gospodarczych działających w sferze podaży i popytu.
Związki pomiędzy życiem gospodarczym a społecznym dostrzegli już starożytni Grecy. Jako pierwszy opisał je
Ksenofont w traktacie
Oikonomikos.
W swojej nauce o gospodarstwie domowym wykazuje on zależność jakości
produktu od specjalizacji w pracy, podkreślając jednocześnie, że specjalizacja jest możliwa przy pewnym stopniu
chłonności rynku. Wielkość rynku rzutuje na jego funkcjonowanie.
Dla Platona problem podziału funkcji w społeczeństwie jest istotnym składnikiem „idealnego państwa". Wzajemna
wymiana dóbr i usług zapewnia z jednej strony całość państwa, a z drugiej kształtuje formy współżycia ludzi.
Platońska wizja porządku społeczno-gospodarczego zderzała się z podstawami funkcjonowania rynku. Wychodząc
z założeń etycznych, Platon krytykował posługiwanie się pieniądzem kruszcowym. Dążąc do unifikacji społecznej,
postulował zniesienie własności prywatnej.
Poglądów Platona nie podzielał Arystoteles. Autor
Polityki
łączył zagadnienia gospodarcze z etyką. Dowodził, że
„zadaniem gospodarstwa, państwa jest urzeczywistnianie idei moralnych".
10
Celem życia społecznego i
gospodarczego jest zabieganie o stan eudajmonii człowieka. Arystoteles podkreślał znaczenie wymiany towarowej
dla funkcjonowania miasta–państwa. Stan równowagi społecznej był dla niego pochodną wartości zarówno
moralnych, jak i materialnych interesów jednostek i grup społecznych. Dostrzegał pozytywny wpływ własności
prywatnej na życie społeczno-gospodarcze. Związki pomiędzy czynnikami gospodarczymi a życiem społecznym
stały się przedmiotem jego wszechstronnych analiz. W swoich pracach wyjaśniał on problemy podejmowane przez
współczesną socjologię gospodarki, tj.: kwestie etyczne, wymiany gospodarczej, pieniądza, własności prywatnej,
monopolu itp. Zakres analizy i proponowanych rozwiązań ograniczały ramy istniejącego wówczas ładu
społecznego państwa–miasta, które swoim zasięgiem wyznaczały wielkość rynku.
W starożytnym Rzymie rynek został poszerzony geograficznie; objął bowiem obszar całego państwa. Cywilizacja
grecka stworzyła monetę jako wyższą formę pieniądza. Myśl gospodarcza Rzymu posunęła rozwój dalej; stworzyła
walutę. Za cesarstwa rzymskiego zaczęto posługiwać się kursem prawnym pieniądza. Instytucja kursu prawnego
oraz posłuszeństwo nakazom prawa tworzyły zręby jedności systemu gospodarczego Rzymu. Fiskalizm państwa
rzymskiego powodował przewagę kursu prawnego nad substancjalną wartością pieniądza, zapoczątkowując
2
proces dematerializacji pieniądza funkcjonującego na rynku.
Myśl gospodarcza Rzymu pozostawała pod wpływem filozofii i nauki greckiej. Najbardziej wpływowym nurtem był
stoicyzm, którego podstawy opracował Zenon z Kition. W środowisku rzymskim przybierał on formę eklektyczną, a
jednocześnie bardziej praktyczną. Rzymska forma stoicyzmu kształtowana jest zarówno na gruncie koncepcji
prawnych (Cyceron), jak i filozofii moralnej (Seneka). Oba nurty rozpatrują zagadnienia gospodarcze z punktu
widzenia społeczno-etycznego. Myśl starożytnego Rzymu podejmuje fundamentalne kwestie dla funkcjonowania
rynku takie, jak: własność, pieniądz, producent, przedsiębiorstwo.
Według prawa rzymskiego własność była bezwzględnym i niezbywalnym atrybutem prawa; definiowano ją w
kategoriach kompetencji i uprawnień prawnych. Państwowy system prawny przyznaje pieniądzowi zdolność do
pokrywania zobowiązań kredytowych, uiszczanie podatków i opłat. Pieniądz złoty –
solid
–
podniesiony został do
rangi
sacrae monetae
.
Okres politycznego schyłku Cesarstwa Rzymskiego był epoką najintensywniejszego obiegu
monety złotej. Rozprzestrzeniając się po ówczesnej Europie, pieniądz rzymski przyczynił się do cywilizacyjnego i
gospodarczego rozwoju barbarzyńskich plemion. Cyceron i Seneka przeciwstawiali się pobieraniu procentu od
pożyczonego kapitału. W następnych wiekach zmianom ulegają poglądy na temat procentu. Początkowo
funkcjonują wyjątki od zakazu jego pobierania. Wykorzystywane jest także rzymskie prawo cywilne, mówiące o
odszkodowaniach za niedotrzymanie warunków umowy. Ostatecznie Kodeks Justymana wprowadza zróżnicowane
stawki procentowe, których wielkość jest uzależniona od rodzaju operacji finansowych. Znaczenie przedsiębiorstwa
dla funkcjonowania życia gospodarczego dostrzegali Rzymianie; tę podstawową komórkę określano pojęciem
universitas rerutn
.
Upadek Cesarstwa Rzymskiego spowodował rozpad starożytnego systemu społeczno-gospodarczego. Na
obszarze gospodarczym kontrolowanym przez Rzym rozwijała się decentralizacja. Wielki rynek Cesarstwa został
rozczłonkowany przez nowo powstałe, liczne organizmy polityczne. Powstające na gruzach Rzymu regionalne
autarkie polityczne
dążyły
do realizacji polityki samowystarczalności gospodarczej.
Zasadniczym celem polityki autarkii było dążenie do osiągnięcia równowagi między produkcją a konsumpcją w
skali regionalnej. Upadek polityczny Rzymu oznaczał decentralizację, co ostatecznie doprowadziło do
regionalizacji rynku w Europie. Centrami działalności gospodarczej stały się ośrodki polityczne, którymi
dysponował panujący – senior. Zależność feudalna (senior–wasal) oznaczała wyodrębnienie rynku lokalnego,
obejmującego obszar lenna. Państewka feudalne, na które składała się własność panującego oraz podległe mu
lenna, pełniły różne funkcje społeczne. Autarkie feudalne dążyły do budowy wspólnot politycznych i militarnych,
ale były to również wspólnoty gospodarcze i prawne.
W systemie feudalnym władza i formy gospodarcze są ze sobą ściśle związane. Podmioty systemu działają w
warunkach określonych kompetencji, obejmujących z jednej strony prawa, a z drugiej obowiązki. Integralność
systemu budowana jest na bazie zależności pionowej (senior–wasal) oraz poziomej, odwołującej się do zasady
solidarności społecznej. Integracja pozioma łączy samodzielne gospodarstwa domowe w związki, w ramach
których wielofunkcyjne monostruktury gospodarstw domowych różnicują się poprzez zależności polityczne,
realizacje zadań gospodarczych, związki z instytucjami kościelnymi oraz funkcjami militarnymi. W relatywnie
samowystarczalnym systemie następował podział funkcji społecznych, który można określić mianem specjalizacji.
W miarę różnicowania się zadań pogłębiała się integracja pozioma. Rozwijały się bowiem związki rodzin
realizujących podobne funkcje. Na bazie
działań
produkcyjnych bądź zbytu powstają korporacje zawodowe
przyjmujące postać cechów i gildii. Początkowo głównym ich celem była wzajemna pomoc w działalności
gospodarczej, ale z czasem ich działalność zostaje rozszerzona na funkcje społeczne i polityczne. Średniowieczne
bractwa były monopolistami w danej dziedzinie działalności. Drobiazgowa kontrola działalności gospodarczej oraz
całokształtu spraw życiowych ich członków zapobiegała rozwarstwieniu społecznemu. Pojęciu pracy w okresie
nieskrępowanego rozwoju gildii i cechów nadano nowy, odmienny sens. Odwoływano się do średniowiecznej myśli
chrześcijańskiej, która zburzyła obowiązujący w świecie kultury greckiej i rzymskiej negatywny i pogardliwy
stosunek do pracy. Ukazywała bowiem pracę jako czynność ludzką. Praca jest tym, do czego człowiek sam dąży i
w czym szuka realizacji siebie. W średniowieczu podkreśla się mocno obowiązek pracy, powołując się na jego
uzasadnienie gospodarcze, społeczne, etyczne i
nadprzyrodzone. Również bogactwo nie zwalnia nikogo z
obowiązku pracy (św. Klemens). Św. Ireneusz przypomina o obowiązku pracy oraz podkreśla znaczenie każdego
zawodu dla życia społecznego.
Związek bractw stał się podstawą integracji społeczności miejskich. Więź społeczna tworzona jest „od dołu do
góry". Pomoc wzajemna, związek korporacji, lokalna reglamentacja produkcji i handlu to podstawowe czynniki
regulujące ówczesne życie społeczne.
Średniowieczny rynek ma wymiar zamkniętego, regionalnego rynku. Wolumen oferowanych towarów jest stały.
Zmiany ilościowe są pochodną wzrostu liczby mieszkańców danego rejonu. Natomiast zmiany jakościowe
uzależnione są od kształtowanej przez tradycję konsumpcji. Poziom konsumpcji właściwy dla pozycji społecznej
jednostki określa zwyczaj.
Zmiany
ilościowe i jakościowe na rynku mają charakter nieznacznych, często
zauważalnych w dłuższej perspektywie czasowej. Rozwój korporacji spowodował, że rynek był kształtowany przez
producenta, który oferował podobne produkty wykonywane według identycznych technologii. Średniowieczną
produkcję rzemieślniczą charakteryzuje ten sam poziom wydajności i przyjętych standardów. Wymiana na rynku
podporządkowana jest zasadzie równości wartości. Św. Tomasz „słuszną cenę" określa, opierając się na zasadzie
3
równości wzajemnych świadczeń. Cena na rynku ma gwarantować równość uprawnień i korzyści obu partnerów.
Odejście od zasady równości oznacza wyzysk jednego partnera i jest pogwałceniem zasady sprawiedliwości.
Zamknięty rynek oraz ściśle określona forma działalności wytwórczej eliminują oddziaływanie konkurencji jako
czynnika dynamizującego życie gospodarcze i społeczne.
Epoka nowożytna generuje wiele nowych zjawisk gospodarczych związanych z odkryciami geograficznymi,
ekspansją kolonialną, rozwojem handlu międzynarodowego, powstaniem nowych form instytucjonalizujących
działalność gospodarczą. Zmienia się także mentalność gospodarcza. Dokonują się w tym okresie istotne
przemiany w życiu gospodarczym, w sferze ideologicznej, politycznej i kulturalnej, które literatura określa mianem
merkantylizmu. Strategicznym celem merkantylizmu było „dążenie do powiększania dochodu społeczeństw przez
pozyskiwanie kruszcu, handel międzynarodowy, protekcję celną i industrializację kraju".
11
Dominuje bowiem
pogląd, że o sile państwa decydują zasoby posiadanego kruszcu.
Bogactwo utożsamiano z pieniądzem kruszcowym. Merkantylizm wartość pieniądza uzależniał od jego ilości w
obiegu i parytetu siły nabywczej. Wartość pieniądza kształtowała się w zależności od rzadkości (ilości) oraz sytuacji
gospodarczej (fluktuacja cen). Odróżniano substancjalną wartość pieniądza od jego oceny społecznej.
Merkantylistyczny obraz pieniądza – i jego oddziaływanie na życie gospodarcze i społeczne – wykraczał poza ramy
sformułowane przez średniowieczną teologię moralną (kanonistów, scholastyków). Stał się jednocześnie zalążkiem
rozwijających się później teorii liberalnych.
Merkantylizm wpływa na rozwój nowej formy systemu rynkowego. Obszar geograficzny i społeczny rynku
poszerzył się. Przyjął po raz pierwszy formę rynku międzykontynentalnego. Wymiana międzynarodowa, którą
determinowało dążenie państwa do uzyskania dodatniego bilansu handlowego, była najskuteczniejszym
sposobem zdobycia złota i srebra. Polityka handlowa państwa w okresie merkantylizmu sprowadzała się do
zamykania rynku wewnętrznego, przy jednoczesnej ekspansji zewnętrznej. Merkantylizm wytwarzał
zapotrzebowanie na ochronne funkcje państwa oraz formułował pogląd, że gospodarka jest istotnym
instrumentem siły państwa.
W epoce nowożytnej kształtują się nowe relacje pomiędzy życiem społecznym a gospodarczym. Nowa forma rynku,
poszerzająca zakres aktywności ekonomicznej, powoduje stopniowe odejście od struktur gospodarczych o
charakterze rodzinnym, wspólnotowym w stronę przedsięwzięć podejmowanych indywidualnie. Na kształt życia
zbiorowego oddziałuje z narastającą siłą czynnik egoistyczny, związany ściśle ze współzawodnictwem. Wzrost
znaczenia czynnika egoistycznego jest spowodowany rozszerzającym się rynkiem zbytu oraz przyśpieszonym
tempem rozwoju technologii produkcji i rozwijającej się specjalizacji. Merkantylizm rozsadzał zbyt ciasne dla
szerokich stosunków handlowych i działalności produkcyjnej formy pierwotnej więzi i organicznej zależności
jednostek, co było charakterystyczne dla epoki średniowiecznej. W praktyce prowadziło to do narastania
zróżnicowania społecznego oraz wyraźnego rozróżnienia pomiędzy sferą państwa, kościoła, rodziny, gospodarki
itd. Merkantylizm ukształtował nową formę związków pomiędzy państwem a życiem gospodarczym. Podstawą
funkcjonowania państwa staje się jego budżet oraz polityka fiskalna.
Założenia merkantylizmu były przedmiotem krytyki przedstawicieli XVIII-wiecznego fizjokratyzmu. Fizjokraci
uznawali wyłącznie produktywny charakter ziemi. Dając priorytet rolnictwu, zwracali również uwagę na konieczność
rozwoju przemysłu i handlu. System życia gospodarczego proponowany przez fizjokratów odwoływał się do zasad
wolności i własności. Wolność jest dana człowiekowi wraz z jego naturą. Próba jej ograniczenia oznacza
uniemożliwienie działania jednostki zgodnie z jego naturą. Według fizjokratów wolne działanie człowieka staje się
podstawowym kanonem życia gospodarczego, jest jednocześnie genezą postępu społecznego. Fizjokraci formułują
postulat
laisser faire, laisser passer,
które kolejna epoka — odwołując się do zasad liberalnych – wprowadza w
życie. Proponują też wolny handel, który obejmowałby nie tylko rynek wewnętrzny, ale także międzynarodowy.
Liberalne idee stały się podstawą modelu gospodarczego, który uwzględniał autonomię jednostki oraz dążenia do
maksymalizacji korzyści osobistych. Interes osobisty stanowi dla liberała zasadniczy motyw działalności człowieka,
który w warunkach wolności umożliwia samoczynny rozwój gospodarczy i społeczny. Pierwotny nurt liberalny
określał społeczeństwo poprzez pryzmat samoregulujących się interesów jednostkowych (A. Smith). Integrację
społeczną ma zapewniać samoczynna koordynacja tych interesów. Jednocześnie wskazywano na rynek i
pogłębiające się podziały pracy jako na źródła kształtowania się nowoczesnego społeczeństwa. Pod wpływem
działania rynku jednostka przeistacza się z kształtowanego przez wieki
homo traditionalis
w
homo rationalis
,
którego motywem działania jest zysk. Rynek umożliwia bowiem jednostkom wymianę ich ekonomiczno-
racjonalnych interesów. Budowany na bazie rynku model ekonomiczno-racjonalnych zależności odegrał istotną
rolę w okresie pierwszej rewolucji przemysłowej.
Interes jednostkowy oraz
zasada
konkurencji to zasadnicze wyznaczniki działalności gospodarczej. Konkurencję
interpretowano jako formę niezależnego postępowania partnerów gospodarczych na rynku. Poprzez mechanizmy
polityczno-prawne klasyczny typ rynku tworzy system ochrony dla funkcjonowania zasady konkurencji. Sądzono
bowiem, że gospodarka skierowana na zysk staje się coraz bardziej ludzka, umożliwia pełniejsze zaspokojenie
ludzkich potrzeb. Dążenie do zysku powoduje wzrost zasobów przeznaczonych do podziału, co polepsza los
ludzkości. Liberalizm zastosowany w praktyce gospodarczej spowodował z jednej strony odpolitycznienie
gospodarki, a z drugiej odekonomizowanie polityki. Strukturom politycznym państwa przypadła rola „stróża
nocnego. Pod naporem negatywnych zjawisk społecznych liberalizm dopuszcza możliwość interwencyjnych
działań państwa (J. S. Mill). Cykliczność występowania kryzysów gospodarczych, pauperyzacja, ploretaryzacja
4
społeczeństwa wyznaczały nowe, bardziej aktywne role państwa. J. Sismondi wskazywał na „brak zgodności
interesu osobistego z interesem społecznym w warunkach wolnej konkurencji"
12
, zaznaczając jednocześnie, że
„wolna konkurencja nie przetwarza wzrostu ilości dóbr samoczynnie we wzrost dobrobytu społecznego".
13
2.2.
Koncepty systemów gospodarki rynkowej
Przekształcanie się systemu zhierarchizowanego w system, który umożliwia człowiekowi kształtowanie własnego
życia, jest ściśle związany z rozwojem gospodarki rynkowej. Postępujący przez wieki wzrost wymiany handlowej
był jednocześnie płaszczyzną rozprzestrzeniania się nowych idei i form organizacyjnych życia społecznego. Nowe
wizje życia przenosiły się z miast kupieckich Wielkiej Brytanii i Niderlandów na Europę Zachodnią. Najpełniej
rozwijały się one w tych państwach, w których nie funkcjonowała despotyczna władza polityczna. W XVIII wieku
idee kupieckie rozprzestrzeniały się w rozwiniętych formach w Europie Zachodniej, Nowym Świecie, docierając
również do Europy Środkowej i Wschodniej. W tym okresie uświadomiono sobie, że wolna i spontaniczna
działalność jednostek może być siłą motoryczną postępu społecznego. Najważniejszą przesłanką idei postępu było
dążenie do wyzwolenia jednostki z więzów, jakie nakładało na nią prawo stanowe i przypisane jej sposoby
postępowania. Zlikwidowanie ograniczeń, które przemocą utrzymywały energię jednostki w nienaturalnie wąskich
ramach paraliżu ekonomicznego, politycznego i społecznego, stało się celem sił twórczych formującej się
gospodarki rynkowej. Pełna wolność jednostki oznaczała jednocześnie wolność przysługującą w równym stopniu
każdej jednostce danego społeczeństwa. Likwidacja barier dla indywidualnego nowatorstwa łączyła się ze
wzrostem zdolności człowieka do zaspokajania swych potrzeb.
Na gruncie myśli oświeceniowej formowała się nowa idea postępu. Na jej nowatorski charakter rzutowało
odwołanie się do osiągnięć nauki oraz uwzględnienie przesłanek ekonomiczno-społecznych. Jeden i drugi aspekt
nie był spotykany w myśli starożytnej i średniowiecznej, opisującej zjawisko rozwoju.
Osiągnięcia nauki wytworzyły „poczucie ograniczoności prawd odkrytych przez starożytność".
14
Rewolucja naukowa
spowodowała, że wyrazem postępu stała się wiedza (A. Turgot). Natomiast według A. de Conderceta wiedza
wyznacza kierunek postępu rodzaju ludzkiego. Jednocześnie dowodzi on, że ogólny postęp ludzkości jest niczym
innym jak tylko wynikiem rozwoju indywidualnego. Wraz z pojawieniem się idei postępu kształtowało się nowe, nie
występujące wcześniej przekonanie co do natury świata, miejsca w nim człowieka oraz znaczenia wiedzy i historii.
Zasadniczą przesłanką idei postępu było powstanie nowożytnej nauki odwołującej się do matematycznych modeli
(Kartezjusz) i empirii (J. Locke). Dowodzono powszechnie, że doskonalenie wiedzy było w przeszłości i będzie w
przyszłości wystarczającym czynnikiem postępu. Rozwój nauki spowodował, że statyczny świat człowieka
starożytnego i średniowiecznego wzbogacany był przez pierwiastek dynamiczny. Formowano nowe wizje dotyczące
ontycznej struktury świata, który stawał się ontycznie otwarty, co oznaczało, że możliwe stało się tworzenie w świecie
czegoś absolutnie nowego. Dynamiczny świat budował dynamiczne wizje człowieka, które eksponowały jego wolę
jako siłę napędową rozwoju i historii. W wymiarze praktycznym dla nowych sił politycznych postęp był równoznaczny
ze zmianą starego układu sił politycznych i społecznych. Oznaczało to odrzucenie solidarystycznych koncepcji
społeczeństwa i zastąpienie ich ładem społecznym, bazującym na wolnym działaniu jednostki.
Według fizjokratów wolne działanie człowieka oraz funkcjonowanie praw gospodarczych są źródłem postępu
społecznego. Rozwój fizjokratyzmu utorował drogę dla prądów myślowych, które stworzyły naukowy system
ekonomii. A. Smith był pierwszym uczonym, który nadał ekonomii wymiar nauki nomotetycznej. Jego rozważania
naukowe uwzględniają – obok aspektu ekonomicznego – również zagadnienia moralne. Problematyka
socjologiczna jest zawarta w obu wątkach jego aktywności naukowej. W swojej wizji życia społeczno-
gospodarczego odwoływał się do naturalnych skłonności się człowieka do maksymalizacji korzyści osobistych przy
najmniejszych możliwie kosztach. Interes osobisty stanowi zasadniczy motyw działalności człowieka. Ten szkocki
uczony określał społeczeństwo przez pryzmat samoregulujących interesów osobistych.
Integrację społeczną zapewnia według niego samoczynna koordynacja interesów jednostkowych.
Światopoglądowy indywidualizm oraz przekonanie o niezawodnym działaniu
invisible hand
stanowiły istotę
liberalizmu według A. Smitha. Interes osobisty w warunkach wolności umożliwia samoczynny rozwój gospodarczy i
społeczny, a rynek i pogłębiający się podział pracy – to źródła kształtowania się nowoczesnego społeczeństwa.
D. Ricardo rozwija system teoretyczny zaproponowany przez A. Smitha. Tworząc zręby ekonomii politycznej,
odwołuje się do psychologiczno-utylitarnej koncepcji człowieka gospodarującego. Zbudowany przez D. Ricardo
model ekonomiczno-racjonalnych zależności odgrywał istotną rolę w okresie rewolucji przemysłowej. Był znaczącym
impulsem w rozwoju angielskiej szkoły klasycznej. Do teorii ekonomicznej D. Ricardo odwołują się kolejne pokolenia
ekonomistów, wśród których należy wymienić J. S. Milla. Dokonuje on syntezy ekonomii klasycznej, którą uzupełnia
jednocześnie o jej różne, nie zawsze wcześniej do końca opracowane elementy. Od swoich poprzedników przyjmuje
do swojej syntezy koncepcje, które określał jako najbardziej wartościowe. Poglądy czołowych reprezentantów
liberalizmu nie były jednolite, ale łączyło je odwołanie się do nauki i jej metodologii, respektowanie zasad
racjonalizmu i empiryzmu. Analiza podstaw liberalizmu wykazuje fundamentalne często rozbieżności pomiędzy
tezami J. Locke'a, D. Hume'a, T. Hobbesa, Woltera, A. Smitha, D. Ricardo, J. S. Milla, J. B. Saya, ale wspólne jest
dla nich dążenie do rozszerzenia autonomii jednostek w życiu społecznym i gospodarczym. Poglądy liberałów
angielskich przybierały formę radykalizmu liberalnego. Odwoływał się on bowiem do idei utylitarnych, etyki
niezależnej. Władzom państwa przypisywano naczelne miejsce, kosztem ogniw pośrednich. Natomiast liberalna
5
Plik z chomika:
kreciki
Inne pliki z tego folderu:
Wielka Encyklopedia Małego Przedsiębiorcy.pdf
(237821 KB)
Tydzien_6_1_Od_pierwotnych_form_rynku_do_gospodarki_rynkowej.pdf
(219 KB)
Forum Przedsiębiorczości.pdf
(2293 KB)
Jamroży Marcin _Optymalizacja opodatkowania małych i średnich firm.pdf
(2406 KB)
Stajniak M. - Transport i Spedycja.pdf
(78450 KB)
Inne foldery tego chomika:
- BOOKI
BAJKI
ciekawe programy
Dokumenty
Edukacja
Zgłoś jeśli
naruszono regulamin