Poziom niesprawności osób w starszym wieku jako wskazanie do wspierania opiekunów rodzinnych.pdf

Gerontologia Polska

PRACA ORYGINALNA

tom 16, nr 1, 25–34

ISSN 1425–4956

Barbara Bień, Zyta Beata Wojszel, Halina Doroszkiewicz w imieniu grupy EUROFAMCARE *

Klinika Geriatrii Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku

Poziom niesprawności osób w starszym

wieku jako wskazanie do wspierania

opiekunów rodzinnych **

Level of disability of older persons as indication

for supporting of family caregivers

Background. Aim of the study, carried-out within EUROFAMCARE project, was a comparison of the caring situ-

ations and requirements for needs between Polish and European samples, within categories of disability.

Material and methods.

Material and methods. The cross-national study included 5684 family carers living in six European countries, 995

in Poland, and 4689 in Germany, Greece, Italy, Sweden and UK, in total. A person who provided care to their

relative, aged 65 or more, for at least four hour per week was considered as a carer. The questionnaire as Common

Assessment Tool was developed in cooperation with other countries. The interviews were collected face-to-face by

trained interviewers. According to the distribution of the Barthel scale, three categories of disabilities were defi-

ned: “severely by disable” (scores 0–75, below median), “moderately by disable” (scores 80–95) and “slightly

disable” (score 100), independently on numbers of I-ADL dysfunctions.

Results.

Results. Stratification of samples according to the defined categories shows many similarities in caring situations

between the Polish and European samples. The profile of chronic conditions as well as needs for support was

similar, especially in severe disable group of cared-for persons. This category of older persons depends on family

caregivers’ help in almost all instrumental activities due to co-incidence of many geriatric problems. Over 90% of

the cared-for persons require a support in almost all areas of needs, namely health, personal help, mobility,

housework, management of finances, etc.

Conclusions.

Conclusions. Severely disable older persons (75 or less in Barthel scale) as well as their family carers are recom-

mended to be supported with network of services in order of priority.

Gerontol. Pol. 2008; 16: 25–34

key words: disability, older people, supporting family caregivers

Wstęp

Wraz z zaawansowaniem wieku starszego zwięk-

sza się korzystanie ze świadczeń zdrowotnych, pie-

lęgnacyjno-opiekuńczych i socjalnych [1]. Wynika

to przede wszystkim z rosnącej z wiekiem częstości

chorób przewlekłych oraz niepełnosprawności fizycz-

nej i psychicznej. Profil chorobowości osób w star-

szym wieku wymusza długoterminowy charakter

świadczenia opieki. Naturalnym oparciem dla nie-

sprawnych osób starszych jest opiekun rodzinny,

który zazwyczaj przez wiele lat pełni równolegle kilka

funkcji. Przede wszystkim ponosi bezpośredni cię-

żar opieki w sferze emocjonalnej i wysiłku fizyczne-

go, organizuje bądź nadzoruje opiekę, a często rów-

nież pośredniczy między świadczeniodawcami usług

formalnych a starszym krewnym [2, 3].

Mimo że opiekunowie rodzinni stanowią główny,

chociaż nieformalny filar systemu opiekuńczego pań-

stwa, to ich sytuacja życiowa i potrzeby wynikające

ze zobowiązań opiekuńczych nie są powszechnie

uświadamiane, doceniane ani realizowane [4]. Ce-

lem europejskiego projektu EUROFAMCARE, prze-

Adres do korespondencji:

prof. dr hab. med. Barbara Bień

Klinika Geriatrii UMB

ul. Fabryczna 27, 15–471 Białystok

tel./faks: (085) 869 49 74

e-mail: b.bien@zozmswia.bialystok.pl

www.gp.viamedica.pl

Background.

Abstract

Background.

Material and methods.

Results.

Conclusions.

Gerontologia Polska 2008, tom 16, nr 1

prowadzonego w 6 krajach (Grecja, Niemcy, Szwe-

cja, Wielka Brytania, Włochy oraz Polska) było roz-

poznanie sytuacji, potrzeb i zakresu wsparcia otrzy-

mywanego przez opiekunów rodzinnych osób

w podeszłym wieku [5, 6]. Wstępne wyniki ze-

stawiają dane narodowe, niezależnie od stopnia

niepełnosprawności podopiecznych, co ogranicza

nie tylko porównywalność między krajami, ale

także interpretację wyników w obrębie poszcze-

gólnych krajów [5, 7]. Niewiele zatem wiadom

o o specyfice sytuacji opiekuńczej rodzin, typo-

wej dla poziomu niesprawności podopiecznego.

Dodatkowym argumentem do podjęcia próby lep-

szego poznania sytuacji opiekuńczych, w zależ-

ności od niesprawności podopiecznego, jest trwa-

jąca dyskusja na temat planów wprowadzenia

powszechnego ubezpieczenia pielęgnacyjnego

w Polsce. Kryteria kwalifikacyjne do otrzymywa-

nia usług pielęgnacyjnych przez niesprawne oso-

by starsze w Polsce będą wpływać na skalę i za-

kres świadczeń, a zatem również koszty przyszłej

ustawy. Określony stopień niepełnosprawności

podopiecznego wydaje się oczywistym kryterium

upoważniającym do tego typu świadczeń, jednak

nie mniej ważnym kryterium wydaje się wydol-

ność opiekuńcza rodziny.

Celem niniejszej pracy jest opisanie specyfiki sytu-

acji opiekuńczych w zależności od stopnia nie-

pełnosprawności podopiecznego w starszym wie-

ku i próba zalecenia kryteriów włączających do

objęcia ubezpieczeniem pielęgnacyjnym. Dodat-

kowym celem pracy jest odniesienie wyników

polskich (PL) do analogicznych, uśrednionych re-

zultatów z 5 krajów europejskich (EU) (Grecja,

Niemcy, Szwecja, Wielka Brytania, Włochy), bę-

dących realizatorami projektu EUROFAMCARE.

ce kulturowe. W wytypowanych w ten sposób ob-

szarach zastosowano metodę saturacji poprzez rów-

noległe stosowanie różnych sposobów rekrutacji

opiekunów (dane od lekarzy rodzinnych, pracowni-

ków socjalnych, sąsiadów osób niesprawnych, związ-

ków wyznaniowych, organizacji pozarządowych,

listy wyborcze i wykazy mieszkańców, metoda „od

drzwi do drzwi”). Miało to umożliwić dotarcie do

możliwie wszystkich rodzajów problemów opiekuń-

czych w wytypowanych obszarach, a przez to w jak

największym stopniu zapewnić reprezentatywność

wyników dla danego kraju i ich porównywalność

między krajami.

Jako narzędzie badawcze zastosowano opraco-

wany we współpracy międzynarodowej kwestio-

nariusz Common Assessment Tool (CAT). Przeszko-

leni ankieterzy zbierali wywiady bezpośrednio od

opiekunów rodzinnych. Projekt otrzymał zgodę

Komisji Bioetycznej przy Akademii Medycznej

w Białymstoku. Szczegóły metodologiczne odno-

szące się do protokołu badania i narzędzia badaw-

czego zawarto w odrębnej publikacji [7].

Przyjęte definicje poziomu niesprawności

Sprawność życiową osób w starszym wieku ocenia-

no w projekcie na podstawie skali Activities of Daily

Living (ADL): Skali Barthel [8] dla czynności samoob-

sługowych oraz skali I-ADL Duke OARS ( Instrumen-

tal Activities of Daily Living Duke Older Americans

Resources and Services ) [9] dla czynności instrumen-

talnych. Kategoryzacji poziomu niesprawności osób

starszych dla celów tej pracy dokonano na podsta-

wie rozkładu punktów skali Barthel względem me-

diany w całej próbie europejskiej, a mianowicie: „po-

ważnie niesprawny” (0–75 punktów, a więc poniżej

mediany); „umiarkowanie niesprawny” (80–95 punk-

tów); „nieznacznie niesprawny” (100 punktów), czyli

w pełni sprawny w skali Barthel, niezależnie od licz-

by dysfunkcji w skali I-ADL. Ze względu na braki od-

powiedzi w niektórych pytaniach skali Barthel, do

analizy włączono 5684 spośród 5923 opiekunów

rodzinnych, w tym 995 w Polsce i 4689 w pozosta-

łych krajach europejskich (próba odniesienia).

Każdą ze zdefiniowanych kategorii sprawności scha-

rakteryzowano za pomocą zmiennych odnoszących się

do osoby starszej (OS) oraz opiekuna rodzinnego (OR).

Materiał i metody

Badaniem objęto 5923 opiekunów rodzinnych, po

około 1000 osób w każdym z 6 krajów uczestni-

czących w projekcie EUROFAMCARE (Grecja, Niem-

cy, Polska, Szwecja, Wielka Brytania i Włochy) [5].

Za opiekuna rodzinnego uważano osobę, która

świadczyła opiekę i pomoc swojemu krewnemu

w wieku 65 lat lub starszemu przez przynajmniej

4 godziny w tygodniu, niezależnie od poziomu nie-

sprawności (psychicznej i/lub fizycznej) podopiecz-

nego. Ze względu na brak pełnych rejestrów opie-

kunów rodzinnych w krajach uczestniczących, przy

doborze próby wykorzystano dane demograficzne

populacji osób w starszym wieku, regionalne wskaź-

niki społeczno-ekonomiczne, uwzględniając różni-

Zmienne opisujące sytuację osoby starszej

W charakterystyce sytuacji podopiecznego, oprócz

danych demograficznych, zastosowano 6-punktową

skalę oceny instrumentalnej sprawności życia codzien-

nego (jak wyżej, uwzględniającą wykonywanie prac

www.gp.viamedica.pl

Barbara Bień i wsp., Niesprawność a wspieranie opiekunów

Rycina 1. Struktura kategorii sprawności w porównywanych próbach (PL — Polska vs. EU — Grecja,

Niemcy, Szwecja, Wielka Brytania i Włochy — ogółem)

Figure 1. The structure of ADL disability in compared samples (PL — Poland vs. EU- Greece, Germany,

Sweden, Great Britain, Ital —- in total)

domowych, przygotowanie sobie posiłku, chodze-

nie po zakupy, rozporządzanie swoimi pieniędzmi,

korzystanie z telefonu, przyjmowanie lekarstw), oce-

nę mobilności (poruszanie się poza domem), pyta-

nie o problemy z pamięcią, które analizowano wraz

ze skróconą, 3-punktową skalą zaburzeń zachowa-

nia Behavioural and Instrumental Stressors In Demen-

tia (BISID) [10]. Osoby starsze, które nie były zdolne

do samodzielnego wykonywania poszczególnych

czynności (całkowicie niezdolne lub zdolne tylko

z pewną pomocą), traktowano jako niesprawne

w tym zakresie. Osoby, które miały problemy z pa-

mięcią i/lub przejawiały przynajmniej jedno zaburze-

nie zachowania w skali BISID, przypisano do katego-

rii z zaburzeniami pamięci i/lub zachowania.

Dodatkowym parametrem opisującym stan pod-

opiecznego była wyrażana przez opiekuna opinia

o występującym u osoby starszej zapotrzebowaniu

na pomoc w sferze ośmiu obszarów, takich jak:

— potrzeby zdrowotne (pomoc przy przyjmowa-

niu leków, rehabilitacji, terapii itp.);

— potrzeby fizyczne/osobiste/samoobsługowe (np. my-

cie, ubieranie, jedzenie lub chodzenie do toalety);

— potrzeby dotyczące lokomocji (np. potrzeba po-

mocy przy poruszaniu się w domu i poza domem,

transport);

— potrzeby emocjonalne/psychologiczne/towarzyskie

(np. dotrzymywanie towarzystwa, pocieszanie);

— potrzeby w zakresie czynności gospodarskich (np.

prace domowe);

— pomoc przy prowadzeniu finansów (np. opłaca-

nie rachunków podopiecznego z jego własnych

pieniędzy);

— wsparcie finansowe;

— organizowanie i zarządzanie procesem opieki

i wsparcia.

W każdym z wymienionych obszarów zadawano

opiekunowi również pytanie: „Czy chciałby Pan/i,

aby osoba starsza otrzymywała większą pomoc,

by zaspokoić te potrzeby?”, które określało lukę

opiekuńczą w każdej ze sfer potrzeb.

Zmienne opisujące sytuację opiekuna rodzinnego

Sytuację opiekuna charakteryzowano na podsta-

wie zmiennych demograficznych, między innymi

zatrudnienia, czasu opieki nad osobą starszą wy-

rażonego w godzinach na tydzień, skali jakości

życia [11] (gorsza jakość — powyżej mediany roz-

kładu punktów skali) oraz 7-punktowej skali ne-

gatywnego wpływu opieki (część skali COPE-Indeks

[12]). Opiekunów, którzy uzyskali 11 lub więcej

punktów (powyżej mediany), traktowano jako od-

czuwających wyższy negatywny wpływ opieki

(przeciążeni opieką).

Metody statystyczne

Analizę statystyczną przeprowadzono w pakiecie sta-

tystycznym STATISTICA PL 7.1 na pełnej bazie danych

z 6 krajów, po ich transformacji z pakietu SPSS.

W każdej grupie sprawności podopiecznych dane pol-

skie zestawiano z uśrednionymi danymi z Grecji, Nie-

miec, Szwecji, Wielkiej Brytanii i Włoch, traktowany-

mi jako całość. W celu porównania rozkładu zmien-

nych między krajami w każdej kategorii sprawności

zastosowano test

www.gp.viamedica.pl

χ 2 Pearsona, którego wartość

p poniżej 0,05 traktowano jako istotną statystycznie.

Gerontologia Polska 2008, tom 16, nr 1

Wyniki

całkowite uzależnienie od opiekuna w zakresie zło-

żonych czynności życia codziennego (I-ADL). Blisko

100% podopiecznych nie jest zdolnych do prac do-

mowych i/lub zakupów, 96% — do przygotowania

sobie posiłku, 87% w próbie europejskiej, a 83%

w próbie polskiej — do rozporządzania swymi pie-

niędzmi, 85% — do przyjmowania swoich leków.

Ponadto osoby z tej grupy są uzależnione od pomo-

cy opiekuna w ponad 7 spośród 10 czynności pod-

stawowych P-ADL ( Physical Activities of Daily Living ).

Niemal wszyscy są niezdolni do opuszczania domu,

u 2/3 występuje nietrzymanie moczu, a u 3/4 — za-

burzenia poznawcze. Wymagają oni niemal 70 go-

dzin opieki na tydzień w Polsce, a w innych krajach

europejskich — około 10 godzin mniej (tab. 1).

Ponad 90% osób z tej kategorii, niezależnie od kraju

pochodzenia, potrzebuje pomocy w zakresie wszyst-

kich ocenianych obszarów, czyli: zdrowia (np. po-

moc w przyjmowaniu leków, leczeniu, rehabilitacji,

terapii), samoobsługi (mycie, ubieranie, jedzenie, cho-

dzenie do WC), lokomocji (poruszanie się po domu,

poza domem, transport), w sferze emocjonalno-to-

warzyskiej (pocieszanie, dotrzymywanie towarzystwa),

pracy domowej, pomocy przy prowadzeniu finan-

sów, organizowania i zarządzania procesem opieki.

Polskę wyróżnia znamiennie większe zapotrzebowa-

nie na pomoc w sferze potrzeb zdrowotnych, prac

domowych, w prowadzeniu finansów. Niemal co

drugi opiekun osób poważnie niesprawnych uważa,

że jego podopieczny wymaga więcej pomocy, niż

obecnie otrzymuje od samego opiekuna i/lub innych

podmiotów opieki formalnej oraz nieformalnej (tab. 2).

Struktura niesprawności w próbach badawczych

Struktura kategorii sprawności w próbie polskiej

różni się istotnie od europejskiej (ryc. 1). W próbie

polskiej stwierdza się przewagę kategorii osób mniej

niesprawnych, w porównaniu z innymi krajami

europejskimi, w których dominuje kategoria osób

poważnie niesprawnych.

Charakterystyka podopiecznych

Charakterystyka podopiecznych potwierdza tezę, że

pogorszenie sprawności wiąże się z zaawansowaniem

wieku oraz niesprawnością w zakresie podstawowych

i złożonych czynności życia codziennego. Podobne

powiązania zauważa się między wzrostem stopnia

niesprawności i zaburzeń poznawczych (tab. 1).

W Polsce, w porównaniu z innymi krajami Europy,

niesprawne osoby starsze częściej zamieszkują z opie-

kunem we wspólnym gospodarstwie domowym (tab.

1). W innych krajach zachodzi korelacja między wy-

ższym stopniem niesprawności podopiecznego a częst-

szym zamieszkiwaniem we wspólnym gospodar-

stwie z opiekunem, przy spadkowym udziale osób

starszych mieszkających samotnie, natomiast

w Polsce nie stwierdza się takiej zależności — za-

równo zamieszkiwanie z opiekunem, jak i samotne

uwidacznia się podobnie często w grupach najbar-

dziej i najmniej sprawnej.

Godzinowy wymiar opieki realizowanej przez opie-

kuna w ciągu tygodnia, mimo że jest wyższy

w Polsce we wszystkich kategoriach sprawności

w porównaniu z innymi krajami uczestniczącymi

w projekcie, w obu przypadkach koreluje ze stop-

niem niepełnosprawności podopiecznego (tab. 1).

Między polską i europejską próbą nie stwierdzono

istotnych różnic w zakresie parametrów opisują-

cych uwarunkowania psychofizyczne w każdej

z kategorii sprawności, poza znamiennie gorszą

sprawnością lokomocyjną starszych Polaków, bę-

dących podopiecznymi badanych opiekunów.

Wyższe odsetki osób niezdolnych do korzystania

z telefonu w Polsce można wyjaśnić zaszłościam

i w zakresie dostępności do telefonu i wspólnym

mieszkaniem z innymi członkami rodziny, którym w

pierwszej kolejności służy ten środek komunikacji.

Kategoria umiarkowanie niesprawnych

podopiecznych

Grupa „umiarkowanie niesprawnych”, czyli osób,

które mieszczą się w zakresie 80–95 punktów

w skali Barthel, wymaga pomocy i wsparcia opie-

kuna w niemal 2-krotnie niższym wymiarze cza-

su, w porównaniu z grupą poważnie niespraw-

nych (37 godzin/tydzień w Polsce i 35 odpowied-

nio w krajach europejskich). Osoby takie są uza-

leżnione od opiekuna średnio w dwóch czynno-

ściach samoobsługowych ADL i czterech I-ADL.

Co 2. z nich wykazuje zaburzenia pamięci lub

zachowania, a niemal co 3. ma problemy z nie-

trzymaniem moczu.

Ta grupa osób w Polsce różni się nieco od analo-

gicznej w porównywanych krajach europejskich

— jest znamiennie sprawniejsza w zakresie przy-

gotowania sobie posiłku (56% vs . 64%), zakupów

(87% vs. 91%), zaś bardziej niesprawna w zakre-

Kategoria poważnie niesprawnych

podopiecznych

Niezależnie od tego, czy należą do próby polskiej,

czy europejskiej, grupę osób „poważnie niespraw-

nych” (

75 punktów w skali Barthel) cechuje niemal

www.gp.viamedica.pl

Barbara Bień i wsp., Niesprawność a wspieranie opiekunów

Tabela 1. Porównanie charakterystyki starszych podopiecznych między Polską (PL) a innymi krajami Europy

(EU) w podgrupach sprawności

Table 1. Characteristics of older cared-for people in compared samples (PL — Poland, EU — Europe)

by disability levels

Zmienne

Niesprawność

Poważna

Umiarkowana

Nieznaczna

PPL

(n = 287)

EEU

(n = 2342)

E EU

PPL

(n = 468)

EEU

(n = 1705

PPL

(n = 240)

P PL

EEU

(n = 642)

(n = 287)

(n = 2342)

(n = 468)

n = 1705)

(n = 240)

(n = 642)

Średni wiek (lata)

81,2 81,4

78,9 79,6

74,9*** 77

Mieszkający w jednym

domu z opiekunem (%)

73,5*** 52,1

64,5*** 38,2

70,4*** 25,9

Średnia liczba godzin

opieki otrzymywanej od

opiekuna w tygodniu

69,3 59,5

37,4 35,1

29,5 22,4

Mieszkający

samotnie (%)

15,7 22,0

23,7*** 43,6

17,5*** 49,8

Niezdolni do samodzielnego wykonania czynności I-ADL:

100,0 99,3

95,8 95,4

99,7 99,4

82,9** 87,3

74,7 69,9

85,7 85,2

93,4* 90,3

56,8 64,1

85,6* 91

41,9* 54,3

38,6*** 22,6

53,2* 47,1

77,9* 70,3

38,3 35,4

60* 68,9

17,5** 30,3

21,3** 11,8

32,5 25,9

Średnia liczba czynności

I-ADL, w których OS wymaga

całkowitej lub częściowej

pomocy opiekuna (0–6)

5,4 5,4

3,7 3,7

2,5 2,4

Średnia liczba czynności

P-ADL, w których OS wymaga

całkowitej lub częściowej

pomocy opiekuna (0–10)

7,1 7,4

1,9 2,1

0 0

Niezdolni do poruszania

się poza domem bez

pomocy (%)

99,3** 95,6

79,9*** 68,3

42,9*** 26,1

Osoby z nietrzymaniem

moczu (%)

69 70,1

32,3* 26,6

0 0

Osoby z zaburzeniami

pamięci i/lub zachowania (%)

79 74,6

55,1 54,7

39,2 30,6

*Wartość p < 0,05; **wartość p < 0,02; ***wartość p < 0,001 dla porównań między PL a EU w każdej kategorii sprawności

sie prac domowych (93% vs. 90%), korzystania

z telefonu (39% vs. 23%), przyjmowania leków

(53% vs. 47%). Deficyt w zakresie otrzymywanej

pomocy lub wsparcia — mierzony odsetkiem opie-

kunów, którzy zgłaszają potrzebę otrzymywania

większej pomocy — jest około 2-krotnie rzadszy

w porównaniu z kategorią osób poważnie nie-

sprawnych, z wyjątkiem obszaru potrzeb emocjo-

nalno-towarzyskich, w zakresie których jest podob-

nie wysoki we wszystkich grupach sprawności.

www.gp.viamedica.pl

P PL

E EU

n = 1705

1. prac domowych

2. przygotowania posiłku

3. zakupów

4. rozporządzania pieniędzmi

5. korzystania z telefonu

6. przyjmowania leków

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: