Pedagogika krytyczna i pedagogika emancypacyjna.doc

PEDAGOGIKA KRYTYCZNA ( „Pedagogika” Śliwerski, Kwieciński)

1. PEDAGOGIKA A MYŚLENIE KRYTYCZNE

Ø      - znana jest pod nazwą teorii krytycznej

Ø      - źródło w marksistowskiej krytyce ideologii

Ø      - aby dotrzeć do poznawczo ważnych sądów musimy przebić się przez ideologię ( fałszywą świadomość odzwierciedlającą określone punkty widzenia). Miedzy innymi taki zobiektywizowanemu oglądowi służy teoria krytyczna

Ø      - jej krytyczność ma kilka poziomów:

a)      wyrasta z niezgody na niesprawiedliwość istniejącego świata – świat jest nie taki, jaki być powinien

b)     ma poznać uwarunkowania rozmaitych procesów społecznych, posługuje się interpretacją uwzględniającą kontekst badanych zjawisk – interpretuje zjawiska kulturowe w kontekście polityki, albo politykę w kontekście potrzeb człowieka itd.

c)      w swych interpretacjach zmierza do przekroczenia myślenia uprawianego tylko z jednej pozycji – myślenia ideologicznego

d)     dąży do konstruowania wyjaśnień, które mogą być uznane za bardziej adekwatne od myślenia potocznego czy ideologizowanych programów politycznych.

Ø      - pedagogika jako teoria edukacji często odwołuje się do krytyki społecznej, wiąże się to z uwikłaniem procesów edukacyjnych w problem społecznych nierówności – ich rozumienie i projektowanie działań przeciwdziałających nierówności wymaga wypracowania szczególnej teorii i praktyki edukacji.

2. PEDAGOGIKA KRYTYCZNA – PODSTAWOWE ZAŁOŻENIA

Może być ona rozumiana jako wykorzystanie filozoficznej teorii krytycznej w analizach i projektowaniu działań edukacyjnych.

Stawia ona sobie następujące zadania:

Ø      - określenie wizji człowieka i społeczeństwa – realnej i idealnej

Ø      - określenie jaki świat jest, a jaki być powinien

Ø      - poddanie obserwacji i analizie procesów edukacyjnych i społecznych

Ø      - określenie kierunku, w  którym  powinny podążać zmiany

Ø      - zakłada, że społeczeństwo powinno być otwarte na dialog a jednostka przygotowana do życia tak, by w dialogu odpowiedzialnie uczestniczyć, konkretny kształt społeczeństwa jest natomiast kwestią przebiegu owego dialogu, powstaje w wyniku społecznego dyskursu

Ø      - określenie sposobów działania umożliwiających zbliżenie do tego jak być powinno

Ø      - zaprojektowanie określonych działań pedagogicznych

Ø      - proces ten musi być krytycznie kontrolowany, analizowany i monitorowany

Ø      - odpowiada na pytania:

a)      jak wygląda świat w perspektywie ped. krytycznej – DIAGNOZA

b)     jak wygląda świat pożądany – CELE WYCHOWANIA

c)      jak można osiągnąć zmianę tego świata – METODY EDUKACJI

d)     jaka jest skuteczność tych działań?

Ad. DIAGNOZA

W tej warstwie ped. krytyczna ujmuje edukacje jako element systemu społecznego ściśle związanego z jego funkcjami politycznymi.

Edukacja w tej perspektywie ukazuje swoje dwuznaczne oblicze. Z jednej strony jako element społecznego systemu musi służyć jego konserwacji, zapobiegać radykalnej krytyce i blokować oczekiwanie zmian. Szkoła wychowuje jednostki tak, aby akceptowały one zastany porządek społeczny i traktowały go jako coś oczywistego i nienaruszalnego. Z drugiej strony to właśnie edukacji tradycja oświeceniowa przypisuje rolę czynnika społecznej zmiany.

EDUKACJA ZNIEWALA, ALE WYZWOLENIE WYMAGA EDUKACJI.

Ped. krytyczna szuka diagnozy mechanizmów dominacji i przemocy wpisanych w funkcjonowanie instytucji edukacyjnych oraz projektuje takie działania edukacyjne jakie miałyby szansę przyczynić się do zwiększenia zakresu indywidualnej i zbiorowej wolności. Jeśli system decyduje o losach jednostki i zbiorowości to jest to system zniewalający i wymagający radykalnej zmiany. Ta teza jest podstawowym elementem diagnozy społecznej zawartej w krytycznej teorii edukacji.

Ad. CELE I KIERUNKI INTERWENCJI (CELE WYCHOWANIA)

Normalizujące oddziaływanie szkoły opiera się na dwóch strategiach: IGNOROWANIE RÓŻNIC (w klasach mogą być dzieci wywodzące się z różnych grup etnicznych czy religijnych), TRENING MILCZENIA (dzieci nienależące do zdefiniowanej przez szkołę grupy normalnych uczniów wycofują się z aktywnego udziału w szkolnej edukacji).

Zmiana społeczeństwa wymaga zmiany edukacji. Edukacja uwzględniająca tego rodzaju krytykę powinna przede wszystkim:

Ø      - dostrzegać i akceptować różnice społeczne

Ø      - dopuszczać różnorodne wypowiedzi i uczyć młodych ludzi aktywnego zabierania głosu we własnych sprawach

Ø      - uczyć aktywnego działania na rzecz zmiany nieakceptowanych cech życia społecznego

Ø      - działania nauczyciela powinny przypominać działania tłumacza, którego zadaniem jest przekład kultury nieznanej (np. dominującej) na język zgodny z doświadczeniem kulturowym dziecka.

Te trzy elementy:

·         akceptacja różnic w miejsce ujednolicenia,

·         skłanianie do wyrażania zróżnicowanych poglądów w miejsce narzucania kultury elit,

·         narzucanie milczenia mniejszościom oraz kształcenie kompetencji do kierowania własnym życiem w miejsce bierności i podporządkowania

składają się zatem na podstawę strategii radykalnej edukacji.

Ad. SKUTECZNOŚĆ PEDAGOGIKI KRYTYCZNEJ

- projekt ped. krytycznej powoduje szeroki zakres oddziaływań (od czynników makrostrukturalnych poprzez instytucjonalne po jednostkowe)

- w czym upatruje się praktyczny sens ped. krytycznej?

a)      w działaniu kolektywnym ( działania zorientowane na zmianę społeczną nabierają charakteru zespołowego, maja szansę na zainicjowanie dalekosiężnych zmian),

b)     w lokalnym działaniu na rzecz wyrwania określonych grup społecznych czy jednostek z „logiki społecznej determinacji”

c)      w myśleniu pedagogicznym powinien dominować język nadziei a nie retoryka teorii reprodukcji

1.      Istota pedagogiki emancypacyjnej (Pedagogika” Śliwerski, Kwieciński)

Pojęcie to stało się symbolem postępowych dążeń w pedagogice-nurt Nowego Wychowania.

Połączenie pedagogiki z postulatem emancypacji dokonuje się w trzech aspektach:

·         Pedagogika emancypacyjna to wewnętrznie otwarta orientacja , obejmująca szeroki wachlarz zjawisk , zasadzająca się na krytycznym , a nawet negatywnym stosunku do normatywnego podejścia obowiązującego w pedagogice tradycyjnej. Podstawową kwestią jest zmiana rozumienia form życia i form jego wyobrażania , co jest związane z odchodzeniem od świadomości , że są one naturalne i dochodzeniem do świadomości , że są one uwarunkowane i zapośredniczone społecznie. Celem pedagogiki emanc. w wymiarze jednostkowym nie jest osiągnięcie dojrzałości rozumianej jako opanowanie zaplanowanego repertuaru „właściwej” wiedzy i „dobrego” zachowania. Jej założeniem jest przekonanie, że uświadomienie sobie ograniczeń pozwoli jednostce na lepsze ukierunkowanie i wykorzystanie własnego potencjału.

·         Z perspektywy naukowo-teoretycznej powstanie pedag. emanc. wiąże się z postulatem przezwyciężenia metodologicznej słabości nauk o wychowaniu. Z tej perspektywy pedagogika emanc. wymaga zmiany historycznie ukształtowanej praktyki edukacyjnej.

·         W perspektywie swojej funkcji historyczno-społecznej pedag. emanc. musi przejść od funkcji odtwarzania istniejących struktur do funkcji tworzenia warunków dla różnorodności i jej ciągłego definiowania. Jest to działalność polityczna nieodzowna w demokratycznym społeczeństwie. Pedagogika ta staje się siłą polityczną.

2.      Termin emancypacji pochodzi od łacińskiego słowa emancipatio, które oznaczało instytucje prawa rzymskiego umożliwiającą formalne wyzwolenie syna (też wnuka i kobiety) spod władzy ojcowskiej.

Dziś termin emanc. ma szersze znaczenie. Definiuje się ją jako „uwolnienie się od zależności, ucisku przesądów, równouprawnienia, usamodzielnienia”. Często utożsamia się emancypację z wyzwoleniem.

3.      Wybrani przedstawiciele:

·         Paulo Freire-(1920-1997) brazylijczyk, ukończył studia prawnicze, był też nauczycielem j. portugalskiego, jednocześnie działał jako prawnik związków zawodowych i prowadził wykłady o tematyce prawniczej. Zaangażowany był w edukacyjne ruchy społeczne i „demokratyczne budzenie się” Brazylijczyków. Freire intensywnie studiował w tym okresie prace intelektualistów tj. Karl Mannheim, Gabriel Marcel. Nawiązał kontakty ze środowiskiem uniwersyteckim Universidade de Recife, dzięki czemu stworzył program alfabetyzacji dorosłych. W 1963r. opracowany przez niego Narodowy Program Alfabetyzacyjny przyniósł mu sławę. Jednak rok później pucz militarny przerwał eksperyment edukacyjny, gdyż program uznano za wywrotny i niebezpieczny dla starego porządku, po czym został wygnany ze swojego kraju. Następne lata spędził w Chile, Genewie oraz w Gwinei, gdzie wspólnie z zoną kierował zespołem doradców edukacyjnych. Po 16 latach powrócił do ojczyzny. Mieszkając na stałe w San Paulo pracował na uniwersytetach państwowym i katolickim. Od 1985r. był honorowym przewodniczącym Międzynarodowego Stowarzyszenia Oświaty Dorosłych.

Credo swojego podejścia do „kolonialnej” organizacji życia społecznego wraz z towarzyszącą mu pedagogią emancypacji Freire zawarł w „Pedagogii uciśnionych”.

Jest to książka o edukacji, alfabetyzacji będącej droga do wyzwolenia, tego społecznego i tego jednostkowego. To przykład radykalnej pedagogiki emanc.,niosącej jednoznaczny przekaz, że wyzwolenie jest możliwe, a jego niezbędnym narzędziem jest edukacja.

Freire przeciwstawia się edukacji bankowej, przelewaniu przez mądrego-z założenia-nauczyciela, do pustej-z założenia-głowy ucznia biernej wiedzy do zapamiętania i odtworzenia na życzenie nauczyciela. Taka edukacja bankowa jest stratą czasu i sił ucznia niż pomocą w rozkwicie jego potencjału.

Dla Freirego prawdziwe wyzwolenie może dokonać się we wspólnocie, a wyzwolenie jednostkowe jest tylko jego konsekwencją. Edukacja wyzwalająca ma na celu wywołanie zmian organizacji społecznej, zniesienie klas uciskającej i uciśnionej oraz stworzenie warunków do powstania zupełnie nowej struktury społecznej.

·         Ivan Illich-(1926-2002) był Austriakiem. W latach 30 XX w. Rodzina Illicha została wygnana z Austrii i trafiła do Włoch. Illich studiował we Florencji, Rzymie i Salzburgu, uzyskując stopnie naukowe w zakresie filozofii i teologii oraz stopień doktorski z historii. Jego szerokie zainteresowania sięgały od filozofii scholastycznej i historii kościoła po medycynę i lingwistykę- władał biegle kilkunastoma językami.

W 1961r. założył instytut w Meksyku. Celem tego ośrodka była pomoc w kształceniu misjonarzy dla Ameryki Łacińskiej. Zamiarem Illicha było nauczanie przyszłych misjonarzy podstaw języka hiszpańskiego lub portugalskiego, wdrożenie ich do życia w odmiennych, ubogich i prymitywnych warunkach i przygotowanie ich do rozumienia odmiennej kultury. Program CIDOC podkreślał potrzebę deamerykanizacji.

Illich krytykował plany misjonarskie Watykanu i Stanów Zjednoczonych, uznając je za wysiłki zmierzające do narzucenia słabszym krajom specyficznej ideologii Zachodu.

Ponadto od początku swojej działalności Illich utrzymywał, że Kościół powinien być neutralny politycznie, a duchownym nie wolno pełnić żadnych ról politycznych. Ze względu na swoje poglądy stał się obiektem ataków ze strony konserwatystów meksykańskiej władzy kościelnej. W 1969r. zakończyły się związki Illicha z kościołem.

W latach 1969-70 Illich i jego przyjaciel Everetta Reimera prowadzili seminarium na temat alternatyw edukacyjnych. Dzięki temu seminarium stało się znanym miejscem wśród pedagogów Ameryki Północnej, a potem całego świata. Ukoronowaniem przemyśleń Illicha były książki: „Energy and Equity” oraz „Medical Nemesis”.

Od połowy lat 70-tych pracował nad problemami współczesnych społeczeństw. Skupiał się głównie na kwestiach zdrowia, kształcenia, alfabetyzacji, technologii, bezrobocia, pokoju, etycznych wartości i roli płci.

Poglądy Illicha dotyczące szkoły, jak i instytucji można uznać za radykalne. Illich nie akceptuje nadmiernego rozwoju jakichkolwiek instytucji, zarzucając im, że wtedy ich działanie na człowieka jest szkodliwe.

·         Noam Chomsky- (1928), Amerykanin, profesor lingwistyki, wybitny językoznawca, twórca generatywnej koncepcji gramatyki. Podstawowym założeniem tej gramatyki jest to, że uczenie się języka jest uwarunkowane biologicznie. Chomsky uważa, że każde dziecko ma wrodzona zdolność rozumienia formalnych zasad uniwersalnych, stanowiących podstawę gramatycznych struktur języka. Dowodem na to jest fakt, ze dziecko, słuchając mowy starszych od siebie, potrafi budować twórczo nieograniczoną liczbę wypowiedzi, których wcześniej słyszało.

Chomsky jest radykalnym krytykiem współczesnej edukacji w USA. Dla niego edukacja jest jednym z narzędzi klasy panującej do utrzymywania społeczeństwa w uległości. Traktuje on system edukacji jako jeden z wielu społecznych systemów przekazu fałszywych informacji. Określa panującą w USA edukację jako oswajającą. Edukacja oswajająca oznacza taki system oświatowy, który dostosowuje jednostki do doktryn i praktyk pożądanych przez elity władzy.

Oznacza tyle co zabijanie samodzielnego myślenia, obywatelskiej inicjatywy, zdolności do krytycznej oceny faktów. Uczniowie nie mają się uczyć krytycznego myślenia, lecz mają wchłaniać „pączkowaną” wiedzę i wykorzystując ją, rozwiązywać standardowe testy. Uczniowie nie mają okazji „znajdować prawdy dla siebie”. Chomsky mówi, że szkoły są instytucjami, które indoktrynują i narzucają posłuszeństwo. Jego zdaniem nauczyciele mają obowiązek mówienia prawdy, ale taki obowiązek spoczywa na każdej uczciwej osobie. Wyklucza z tej grupy ludzi władzy. Zwracanie się do nich i mówienie im prawdy jest stratą czasu.

Klasa wykształcona jest nazywana „klasą specjalistów”- do której nie należą nauczyciele. W gr. Specjalistów Chomsky przeciwstawia „zdezorientowane stado” ludzi, którzy są widzami, a nie uczestnikami demokratycznych procedur. „Stado „ potrzebne jest tylko w chwili wyborów.

Chomsky krytykując państwo amerykańskie, pokazując jego strukturę społeczną i jej działanie na przeciętnych obywateli, chce służyć budowaniu ich świadomości. Obnażanie wygodnych i bezpiecznych z pozoru mitów zmusza do zastanowienia się nad sobą, wymiarem swojej wolności i wolności swoich dzieci.

Podsumowanie poglądów przedstawicieli pedagogiki emancypacyjnej