Parki zabytkowe.pdf

Parki zabytkowe

Autor: Anna Fabiańczyk

Piątek, 25 kwietnia 2008 - Aktualizowany Środa, 25 czerwca 2008

Parki zabytkowe to przestrzeń zakomponowana zielenią wraz z całą infrastrukturą. Tworzone w

ramach zamkniętych okresów historycznych (od gotyku po manieryzm modernistyczny) zgodnie

z obowiązującymi w tym czasie zasadami filozoficznymi i formalnymi. Nazwa została

wprowadzona we francuskiej sztuce ogrodowej XVII i XVIII w. na oznaczenie naturalnych partii

regularnego ogrodu i została przyjęta dla określenie ogrodów krajobrazowych w Anglii, a

następnie w całej Europie. Od połowy XIX w. termin ten rozszerzono na różne założenia

ogrodowe o dużych rozmiarach, niezależnie od ich formy przestrzennej oraz właściwości

powiązań z otaczającym krajobrazem. Parki zabytkowe są w Polsce objęte ochroną prawną,

przez wpisanie do rejestru zabytków lub rejestru pomników przyrody.

W Polsce zewidencjonowano do tej pory 9.249 zabytkowych parków o łącznym obszarze

50.354,65 ha. W województwie śląskim znajduje się 421 parków liczących 3.696,80 ha, co

stanowi 4.55 % liczby i 7,34 % powierzchni ogólnej założeń parkowych w kraju. Porównując z

innymi województwami zauważamy, że wyraźnie przodujemy w tym względzie wbrew ogólnie

panującemu przekonaniu o niewielkim zazielenieniu Śląska.

Typy kompozycji parków zabytkowych

Na terenie województwa śląskiego mamy do czynienia z pełną gamą kompozycji parkowych –

od geometrycznych, poprzez ogrody francuskie, angielskie i romantyczne, po modernistyczne.

Zachowane do dziś zespoły parkowe na terenie województwa śląskiego, mimo znacznego

zróżnicowania, wykazują jednak wiele wspólnych cech stanowiących o ich odmienności w

stosunku do reszty kraju. Większość z nich powstała między końcem XVIII, a połową XIX w. Nie

oznacza to oczywiście, że zaistniał w tym okresie boom powodujący tworzenie wielkiej ilości

parków na tzw. „surowym korzeniu”. Wiele z istniejących założeń parkowych ma swoje początki

w znacznie wcześniejszym okresie, jak np. parki pałacowe w Rudach czy w Pilicy. Kształtowano

je w oparciu o pierwotne zadrzewienia, wielokrotnie przekształcając w miarę zmian mód

ogrodniczych. Jednak niemal wszystkie parki, których rodowód dałoby się prześledzić niekiedy

aż od XVI w. uzyskało swój ostateczny, widoczny do dzisiaj kształt, właśnie w wieku XIX. Ma to

związek z jednej strony z napływem odmiennej kulturowo magnaterii przemysłowej pragnącej

nobilitować swoje pochodzenie przez tworzenie neostylowych rezydencji, jak również z

powszechnym przyjęciem filozofii romantyzmu, zaś z drugiej z żywą tradycją miejscową.

Ciągłość tradycji historycznej najwyraźniej występuje w niewielkich założeniach

dworsko-parkowych w północno - wschodniej i południowej części województwa. Zachowane

relikty pozwalają potwierdzić powtarzanie w ich kompozycjach ogólnego schematu siedziby

szlacheckiej wspólnego dla całej Polski. Tradycja historyczna w niektórych z tych siedzib była

na tyle silna, że mimo zmieniającej się narodowości kolejnych właścicieli „wymuszała”

kontynuację dotychczasowych kompozycji. W sytuacjach, kiedy tradycja miejsca była słabsza

1 / 5

Parki zabytkowe

Autor: Anna Fabiańczyk

Piątek, 25 kwietnia 2008 - Aktualizowany Środa, 25 czerwca 2008

lub też nie istniała, poszczególne kompozycje odzwierciedlają przede wszystkim terytorialne

związki emocjonalne fundatorów oraz ich powiązania gospodarcze. Związki te w znacznym

stopniu odpowiadają zasięgom terytorialnym poszczególnych zaborów i są szczególnie

widoczne w obrębie zaboru pruskiego i austriackiego. Prusko - niemieckie pochodzenie niemal

wszystkich właścicieli zachodnich terenów województwa śląskiego spowodowało zakładanie

przez nich parków z wyraźnym piętnem szkoły berlińskiej (np. Sławików, Pławniowice,

Modzurów, Koszęcin). W części centralnej i częściowo południowej województwa znacznie

silniej zaznaczyły się wpływy szkoły wiedeńskiej (np. Parki Dietla i Schöna w Sosnowcu, Łubie

Górne, Kochcice, Pawłowice). Nie wszystkie kompozycje parkowe można wiązać bezpośrednio

z konkretnymi szkołami sztuki ogrodowej. Dotyczy to szczególnie wielkich kompozycji

krajobrazowych, których twórcy, ze względu na swoją pozycję społeczną korzystali ze wszelkich

najlepszych dostępnych wzorców. Takie były komponowane układy parkowo - krajobrazowe

żywieckich Habsburgów, pszczyńskie Hohbergów, świerklanieckie i bytomskie

Donnersmarcków, czy rudzkie książąt von Hessen-Rothenburg.

Dzisiejsze województwo śląskie jest jedynym w Polsce, w którego granicach znajdują się tereny

wchodzące w XIX w. w skład trzech zaborów. Dlatego też, ścierają się tutaj tendencje

wynikające z mody, obyczaju i obowiązujących ówcześnie przepisów prawnych Prus, Austrii i

Rosji. Założenia wielkoprzestrzenne przeważają na terenach dawnych zaborów pruskiego i

austriackiego. Powoduje to wyraźne różnice pomiędzy nimi a parkami na ziemiach dawnego

zaboru rosyjskiego. Różnice międzyzaborowe odzwierciedlają się nie tylko w kompozycjach

założeń zieleni, ale również w doborze stosowanych w nich gatunków drzew. Duży wpływ na

preferencję gatunków miała mitologia. Stąd zapewne częste pojawianie się w parkach

północnych i wschodnich rejonów województwa katowickiego lipy drobnolistnej Tilia cordata

jako dominanty kompozycyjnej. Z kolei na pozostałych terenach podobną funkcję spełniają: dąb

szypułkowy Quercus robur, jesion wyniosły Fraxinus Excelsior lub platan klonolistny Platanus

acerifolia. Symbolikę lipy można wiązać z tradycją wypływającą z mitologii słowiańskiej, a dębu i

jesionu z wpływami mitologii germańskiej i skandynawskiej. Odrębności te są szczególnie

czytelne w przypadku drzew opiekuńczych i heraldycznych (drzewo o koronie kształtowanej na

wzór korony baronowskiej, hrabiowskiej czy książęcej, gdzie ilość konarów odpowiada ilości

pałek {ostrzy} korony). W parkach na obszarze byłego zaboru rosyjskiego sadzono przede

wszystkim drzewa rodzime, pozostawiając je w formie naturalnej. W byłych zaborach pruskim i

austriackim w kompozycjach dominują drzewa egzotyczne sprowadzane z zachodniej Europy,

Azji i Ameryki. Dobierano gatunki o różnorodnym, odmiennym od zielonego zabarwieniu liści.

Sadzone drzewa poddawano procesowi kształtowania koron w celu uzyskania ich nietypowych

kształtów.

Na spektrum kompozycji parkowych na terenie województwa śląskiego składają się:

- Barokowa – charakterystyczna dla XVII i pierwszej połowy XVIII w. ukształtowana we

Francji przez A. Lenôtre’a; cechuje ją jedność kompozycyjna architektury parku i pałacu, który

2 / 5

Parki zabytkowe

Autor: Anna Fabiańczyk

Piątek, 25 kwietnia 2008 - Aktualizowany Środa, 25 czerwca 2008

był jednocześnie główną dominantą całości układu przestrzennego. Niewielkie początkowo

ogrody rozwinęły się później w rozległe układy, obejmując kolejno wzdłuż osi centralnej

poszczególne składniki kompozycji (np. aleje, dziedziniec lub zespół dziedzińców, szpalery,

układ wodny). Do najciekawszych należą parki pałacowe w Pilicy, Czechowicach-Dziedzicach i

Kruszynie.

- Krajobrazowa – oparta na motywach naturalnego krajobrazu, charakterystyczna w

różnych odmianach dla ogrodów angielskich, a także całej Europy w XIX w. Parki łączono z

otaczającym pejzażem systemem osi widokowych, siecią dróg, alei, strumieni i stawów, tworząc

rozległe założenia krajobrazowe. Najciekawsze, które powstały zgodnie z tą ideą, to

wielkoprzestrzenne kompozycje Świerklańca, Rud i Pszczyny, Żywca, Koszęcina.

- Kompozycja kaligraficzna (chińska) – ukształtowana pod wpływem tradycyjnej

symboliki i filozofii dalekiego wschodu, z nadrzędną rolą układów wodnych, skał i pagórków

wraz z mostkami łukowymi i pawilonami parkowymi, jak park pałacowy w Pszczynie. W drugiej

połowie XIX w. przekształca się ona w parki typu pretzelgarten, charakteryzujące się

sinunosoidalnym układem alei i przenikających się wnętrz parkowych (np.: salony, gabinety,

polany widokowe). Przykładami mogą być parki: Shönów w Sosnowcu, pałacowe w

Leszczynach i w Złotym Potoku.

- Kompozycja romantyczna – ukształtowana w pierwszej połowie XIX w. pod silnym

wpływem ogrodów angielskich. Cechował ją kult przyrody rodzimej i zwrot ku przeszłości

narodowej, wynikające z ideologii romantyzmu. W układzie przestrzennym dominowała

rozmaitość otwarć widokowych i dalekich perspektyw w malowniczych grupach zadrzewień z

charakterystycznymi klombami i bukietami drzew. Ważną rolę odgrywały neostylowe pawilony

parkowe oraz sztuczne ruiny. Takie były parki w Modzurowie, Górkach Wielkich czy Koniecpolu.

- Modernistyczna – kompozycja kształtowana od początku XX w., charakteryzująca się

dominacją układów geometrycznych i osiowo - symetrycznych, np. Park im. A. Mickiewicza w

Bytomiu, Ogród Róż w Chorzowie, Park Ludowy w Bielsku Białej, park w Nieznanicach czy

parki miejskie w Częstochowie.

Historyczne funkcje układów parkowych

Biorąc pod uwagę funkcje kompozycji parkowych, można usystematyzować je w następujące

grupy:

- Osiedlowe – z bogatym programem funkcjonalnym wpisanym w zieleń parkową (sale

3 / 5

Parki zabytkowe

Autor: Anna Fabiańczyk

Piątek, 25 kwietnia 2008 - Aktualizowany Środa, 25 czerwca 2008

taneczne i gimnastyczne, kręgielnie itp.), tworzone przez właścicieli wielkiego kapitału z myślą o

ściągnięciu i zatrzymaniu w zakładzie wykwalifikowanych pracowników oraz zapewnienie im jak

najlepszych warunków mieszkania i wypoczynku. Zakładane były od ostatniego ćwierćwiecza

XIX w. po okres międzywojenny. Nadawano im różne formy, najczęściej kompozycji w typie

krajobrazowym, rzadziej modernistycznym. Parki wraz z zielenią wewnątrzosiedlową tworzyły

spójne układy kompozycyjne. Przykłady: TAZ w Zawierciu, Knurów, Katowice-Giszowiec, Borsig

w Zabrzu-Biskupicach, Bytom-Łagiewniki, Sosnowiec-Milowice, Rybnik-Niedobczyce.

- Zakładowe – tworzone przez przemysłowców w obrębie zakładów i ich bezpośrednim

sąsiedztwie w analogicznym celu, jak parki osiedlowe w końcu XIX i na początku XX w. Są to

kompozycje znacznie skromniejsze od osiedlowych. Dominują wśród nich układy swobodne o

charakterze naturalnym, rzadziej sformalizowane, geometryczne. Przykłady: Katowice – ul.

Kopalniana (park kopalni „Katowice”), Katowice-Wełnowiec (Park Alfred), Tychy – Browar

Książęcy, Gliwice – GZUT. Specyficzną grupę parków przeznaczonych dla określonych,

zamkniętych grup użytkowników stanowią parki przyszpitalne. Przykłady: Chorzów – szpital im.

Mielęckiego, Knurów – szpital miejski, Pilchowice, Katowice-Bogucice.

- Miejskie – zakładane przez mecenasów oraz grupy inwestorów na terenach miejskich i

podmiejskich począwszy od lat 80. XIX w. Tworzono je z myślą o zaspokajaniu zróżnicowanych

potrzeb, czego odbiciem były ich bogate programy funkcjonalne oraz z reguły większe

powierzchnie. Nadawano im formę założeń geometrycznych, często wprowadzając strefy o

różnym sposobie użytkowania (strefa zabaw dla dzieci, rekreacji czynnej, wypoczynku biernego

itp.). Największe z nich to: Katowice – park im. Kościuszki, Gliwice – park Chrobrego, Chorzów

– Góry Wyzwolenia, Bytom – park miejski, Dąbrowa Górnicza – park Zielona, Częstochowa –

park Staszica i park 3 Maja, Bielsko Biała – park Ludowy.

- Uzdrowiskowe – kształtowane w latach 90. XIX w. w oparciu o istniejące zespoły

starodrzewu przez wpisanie weń budowli zdrojowych i towarzyszącej im infrastruktury. Dzięki

temu zachowały typ kompozycji krajobrazowych o charakterze zbliżonym do naturalnego, jak

Goczałkowice, Jastrzębie Zdrój, Jaroszowiec, Jaworze.

- Rezydencjonalne – powstające przy siedzibach wiejskich i miejskich:

- dworskie – formowane w sąsiedztwie dworów w wieku XVIII i XIX. Z reguły niewielkich

rozmiarów o kompozycji krajobrazowej z niezbyt rozbudowanym programem i mało

urozmaiconym zestawem gatunków drzew i krzewów, jak: Góra, Udórz, Kokoszyce, Rychwałd,

Nieznanice.

- pałacowe – zakładane w sąsiedztwie pałaców w wieku XVIII i XIX . Mają kompozycję

krajobrazową z rozbudowanym programem i urozmaiconym zestawem gatunków drzew i

krzewów, często z pawilonami i elementami małej architektury: Brynek, Pilica, Repty, Nakło

4 / 5

Parki zabytkowe

Autor: Anna Fabiańczyk

Piątek, 25 kwietnia 2008 - Aktualizowany Środa, 25 czerwca 2008

Śląskie, Bytom-Miechowice, Kozy, Łodygowice, Górki Wielkie, Grodziec Śląski.

- kompozycje wieloprzestrzenne – sieć majątków powiązanych ze sobą i rozmieszczonych

w zakomponowanej zielenią przestrzeni z centralną siedzibą główną, której ranga jest

podkreślona bogactwem architektury i jej otoczenia. Przykłady: Dominium Pszczyńskie, Dobra

Donnersmarcków (Świerklaniec), Latyfundium Rudzkie, księstwo Żywieckie, dominium

Koszęcińskie.

Specyfiką obecnych terenów województwa śląskiego jest w XIX w. duża ilość bogatych

właścicieli ziemskich i przemysłowych, którzy bez względu na swoje pochodzenie etniczne czuli

się eksterytorialnymi obywatelami Europy. Tworząc kompozycje nie sięgali do wzorców i tradycji

miejscowych, lecz bezpośrednio do źródeł stylowych angielskich i francuskich, zatrudniając

często ogrodników i projektantów parków o europejskiej sławie. Dążyli oni do uporządkowania

przestrzennego i architektonicznego majątków. Powstały aleje łączące poszczególne jednostki

gospodarcze w obrębie ich dóbr. Powstały też wzorowane na głównych rezydencjach parki

wokół zarządcówek, willi dyrektorów, osiedlowe, zakładowe czy szpitalne. Są one znacznie

mniejsze i uboższe kompozycyjnie od pierwowzorów.

5 / 5

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: