rachunkowość - materiały.doc

Przesłanki powstania rachunkowości

Rachunkowość wywodzi się od zapisów księgowych (rachunkowych), czyli notatek dotyczących działalności gospodarczej, tj. zjawisk gospodarczych oraz posiadanego majątku.

Pierwotną przesłanką pojawienia się zapisów rachunkowych była konieczność wspomagania pamięci ludzkiej i jej odciążenia. Konieczność ta nasilała się wraz z rozwojem życia gospodarczego, a głównie wraz z:

• wyodrębnieniem się majątkowym poszczególnych podmiotów (pojawieniem się własności prywatnej),

• rozwojem produkcji i wymiany towarowej,

• upowszechnianiem się pieniądza jako podstawowego ekwiwalentu umożliwiającego określenie wartości towaru.

Warunkami sprzyjającymi rozwojowi rachunkowości, oprócz masowości wyżej wymienionych zjawisk, były także:

rozwój wiedzy i jej upowszechnianie się (upowszechnianie się- umiejętności czytania, pisania, liczenia),

powszechne wprowadzenie cyfr- arabskich i układu dziesiętnego,

wynalezienie druku,-

postęp kulturalno- - oświatowy, a także

rozwój techniki (wynalezienie i dostępność papieru,- pióra długopisu, liczydła, maszyny liczącej itp.).

Historia rachunkowości na świecie – zarys

Z przekazów historycznych wynika, że ewidencja gospodarcza była prowadzona już w starożytności:

w Mezopotamii? (gliniane tabliczki z zapisami wpływów, wydatków, należności, zobowiązań, posiadanych bogactw)

w Egipcie (zwoje papirusu)

w Grecji i Rzymie (tabliczki woskowe)

w Chinach, Indiach, państwie Azteków.

Wzmianki o prowadzonych zapisach można też znaleźć w Starym Testamencie

Za zalążek współczesnej rachunkowości uważa się średniowieczną księgowość kupiecką, wywodzącą się głównie z miast włoskich (Wenecja, Genua, Mediolan, Florencja), której podstawowe zasady kształtowały się w okresie od XII do XIV wieku

W okresie, kiedy rolę bankierów pełnili przeważnie kupcy rachunkowość (w owych czasach rachunkowość uprawiana była głównie w przedsiębiorstwach kupieckich i bankach) koncentrowała się początkowo na ewidencji dokonywanych transakcji (nazwy dłużników, kwoty należności, terminy spłaty należności, fakty realizacji spłat należności). Wraz z rozwojem stosunków handlowo-finansowych stawała się konieczna również ewidencja wierzycieli (nazwy wierzycieli, kwoty długów, terminy spłat długów, fakty realizacji spłat długów). Pod koniec XIII wieku pojawiają się zapisy dotyczące składników majątkowych (kasa, towary itp. składniki)

Średniowieczna księgowość kupiecka miała początkowo cechy księgowości pojedynczej, dopiero w XIV wieku w miastach północnowłoskich pojawia się system księgowości podwójnej prowadzonej w dwóch księgach:

• dzienniku służącym do zapisów chronologicznych,

• księdze głównej składającej się z kont służących do zapisów systematycznych.

Od tego czasu konto jest powszechnie znanym urządzeniem księgowym, funkcjonującym według zasady podwójnego zapisu (każdą operację gospodarczą księguje się na co najmniej dwóch kontach, po przeciwnych ich stronach i w tej samej wartości).

W XV wieku pojawiają się pierwsze opracowania naukowe omawiające zasady księgowości, tj.

w 1458 roku - „O handlu i doskonałym kupcu” Benedetto Cotrugli ( druk- 1573 r.),

w 1494 roku - „ Zasady arytmetyki, geometrii, proporcji i- proporcjonalności” Luca Paccioli

To ostatnie dzieło uważane jest za pozycję o fundamentalnym znaczeniu dla rachunkowości. W jego Traktacie XI, składającym się z 36 rozdziałów, omówiony został w sposób naukowy system księgowości oraz zasady jej prowadzenia (zasady księgowości podwójnej). Księgowość podwójna potraktowana została jako przydatny w praktyce uniwersalny model matematyczny wykorzystujący zasadę równowagi, co dało początek metodzie bilansowej

W kolejnych latach księgowość zaczyna przenikać z miast włoskich do krajów Europy Zachodniej, gdzie następuje jej dalszy rozwój. Wiąże się to z:

• przesunięciem ośrodków handlu do krajów Europy Zachodniej,

• powstawaniem dużych manufaktur w krajach Europy Zachodniej – w XIV – XV - wiecznych manufakturach powstaje nowy dział rachunkowości – rachunek kosztów,

• wydaniem w 1673 roku we Francji Kodeksu Handlowego („Ordonnance de commerce”), który stał się wzorem regulacji prawnych w innych krajach europejskich. Kodeks nakładał na kupców obowiązek prowadzenia ksiąg handlowych, sporządzania co dwa lata inwentarza i bilansu oraz archiwowania dokumentów i ksiąg przez 10 lat (rozwój sprawozdawczości finansowej).

Dla XX wieku szczególnie charakterystyczny jest intensywny rozwój teorii rachunkowości, która w poprzednich wiekach nie nadążała za rozwiązaniami praktycznymi.

Początek XXI wieku to nasilające się tendencje do ujednolicania rachunkowości w skali światowej.

Historia rachunkowości na ziemiach polskich

Na ziemie polskie księgowość kupiecka zaczęła przenikać w XV wieku:

bezpośrednio z miast włoskich oraz

pośrednio z miast- niemieckich

Najsilniej księgowość kupiecka rozwijała się w Gdańsku (najstarsza zachowana w Gdańsku księga handlowa pochodzi z pierwszej połowy XV wieku). W mieście tym jako jedynym w Polsce do XVIII wieku wydawane były podręczniki z zakresu księgowości kupieckiej.

Również z XV wieku pochodzą najstarsze z zachowanych ksiąg w postaci inwentarzy dworskich, co świadczy o uprawianiu księgowości rolnej w większych majątkach ziemskich

W późniejszym okresie rachunkowość w Polsce rozwijała się pod wpływem:Ø

rozwiązań zachodnioeuropejskich, zwłaszcza niemieckich (do II wojny światowej);

rozwiązań wschodnich – radzieckich (od II wojny światowej do końca latØ 80-tych XX wieku)

doświadczeń zagranicznych (od początku lat 90-tych XXØ wieku) – opartych głównie na dyrektywach WE (EWG) i międzynarodowych standardach rachunkowości (MSR)

Reforma

Zmiana systemu gospodarczego w Polsce wywołała potrzebę reformowania wielu dziedzin, w tym także rachunkowości. Podstawę reform, rozpoczętych na początku lat 90 - tych XX - go wieku, stanowią ewoluujące przepisy prawa.

Cele reformy rachunkowości w Polsce:

1. stworzenie podstaw pozwalających na uzyskanie rzetelnego i wiernego obrazu kondycji jednostek i grup jednostek ze sobą powiązanych, co stanowi warunek dopływu do naszego kraju kapitału zagranicznego,

2. ujednolicenie krajowych przepisów z zakresu rachunkowości z odpowiednimi Dyrektywami WE, co warunkowało członkostwo naszego kraju w tej organizacji oraz z MSR (MSSF), o ile nie są one sprzeczne z tymi poprzednimi,

3. ujednolicenie zasad prowadzenia rachunkowości przez wszystkie podmioty do tego zobligowane, co dotyczy zwłaszcza sporządzania i badania sprawozdań finansowych oraz zapewnia porównywalność informacji,

4. stworzenie spójnego i nowoczesnego oraz przejrzystego systemu przepisów prawnych z zakresu rachunkowości, odpowiadającego wymogom nowoczesnej gospodarki (ustawa akty niższe rangą podporządkowane ustawie i niesprzeczne z nią),

5. nadanie przepisom z zakresu rachunkowości rangi ustawy dla podkreślenia znaczenia i roli rachunkowości w gospodarce rynkowej.

Etapy reformy polskiej rachunkowości:

1991 - 1994 rozporządzenie Ministra Finansów z 15.01.1991 r. w sprawie zasad prowadzenia rachunkowości ustawa z 19.10.1991 r. o badaniu i ogłaszaniu sprawozdań finansowych oraz o biegłych rewidentach i ich samorządzie - rozporządzenie nie obejmowało swym zakresem wszystkich jednostek prowadzących rachunkowość w postaci ksiąg rachunkowych, np. banków

1995 - 2001 ustawa z 29.09.1994 r. o rachunkowości

(16 nowelizacji, które jednak nie uwzględniały nowych interpretacji Dyrektyw WE opracowanych przez Komisję Europejską oraz nowych i znowelizowanych MSR i przez to nie zmieniały w sposób istotny merytorycznych treści ustawy oraz jej praktycznej przydatności) ustawa z 13.10.1994 r. o biegłych rewidentach i ich samorządzie - po raz pierwszy w historii polskiej rachunkowości przepisom nadano rangę ustawy, co stworzyło podstawy do budowania systemu przepisów w tej dziedzinie

od 2002 r. ustawa z 29.09.1994 r. o rachunkowości po nowelizacji z 09.11.2000 r. jw. nowela przyczyniła się do:

- podwyższenia stopnia harmonizacji przepisów w stosunku do Dyrektyw Wspólnoty Europejskiej i MSR

- wyeliminowania luk w dotychczasowej wersji ustawy w drodze objęcia nią nowych zagadnień o coraz większym znaczeniu (fuzje, przejęcia, leasing itp.)

- wprowadzenia nowych oraz skorygowania lub uzupełnienia dotychczasowych definicji )

Pojęcie rachunkowości

Typy definicji rachunkowości

W toku rozwoju rachunkowości nie wykształciła się jej jednoznaczna definicja. Tak więc rachunkowość definiowana jest na różne sposoby:

• jako ewidencja

• jako system informacyjny

• jako język biznesu (środek przekazywania informacji o działalności gospodarczej)

• jako system pomiaru

• jako działalność usługowa

• jako odzwierciedlenie rzeczywistych stanów i procesów

• jako ideologia (środek utrzymywania ekonomicznego porządku).

Wydaje się jednak, że dwa typy definicji rachunkowości mają najwięcej zwolenników:

definicje podkreślające rolę ewidencyjną rachunkowości (tradycyjne),

definicje kładące nacisk na rolę informacyjną rachunkowości (nowoczesne)

Tradycyjne definicje rachunkowości

Przez wiele lat definicje podkreślały głównie rolę ewidencyjną rachunkowości, co wynikało z faktu, że dyscyplina ta wywodzi się właśnie z ewidencji księgowej, czyli księgowości i przez długie lata była z nią utożsamiana.

Najpełniejszą definicję rachunkowości tego typu opracował wybitny teoretyk rachunkowości Stanisław Skrzywan. Według niego „Rachunkowość jest szczególnym rodzajem jednostkowej ewidencji gospodarczej. Stanowi ona system ciągłego w czasie ujmowania, grupowania, prezentowania i interpretowania wyrażonych w pieniądzu i bilansujących się, ogólnych i szczegółowych danych liczbowych o działalności gospodarczej i sytuacji majątkowej jednostki gospodarczej”.

Definicje tradycyjne umożliwiają wprawdzie traktowanie rachunkowości jako źródła wszechstronnej informacji ekonomicznej, ale

- ograniczają jej istotę i zakres do ewidencji (gromadzenia danych odnoszących się do stanu przeszłego - rachunkowość retrospektywana),

- akcentują jej bierny charakter,

- nie wyczerpują w pełni jej potencjalnych możliwości,

- umniejszają jej znaczenie.

Cechy świadczące o specyfice rachunkowości

O specyfice rachunkowości świadczy fakt, że stanowi ona, w odróżnieniu od innych rodzajów ewidencji gospodarczej, całościowy, zamknięty układ zasad i reguł wynikających z jej tylko właściwych sposobów postrzegania rzeczywistości gospodarczej.

Cechami szczególnymi, odróżniającymi rachunkowość od innych systemów i decydującymi o jej specyfice są:

1. głównie wartościowe opisywanie zjawisk (umożliwia to ujęcie całościowe),

2. stosowanie metody bilansowej i zasady podwójnego zapisu,

3. wykorzystywanie specyficznego urządzenia ewidencyjnego w postaci „konta”,

4. obowiązek dokumentowania zapisów,

5. weryfikacja zapisów za pomocą inwentaryzacji,

6. przestrzeganie zasad ciągłości i kompletności ewidencji,

7. znaczny stopień sformalizowania (zasady prowadzenia rachunkowości finansowej są regulowane przepisami prawnymi).

Definicje rachunkowości podkreślające jej rolę informacyjną

W wielu definicjach rachunkowości często akcentowane jest znaczenie dostarczanych przez nią informacji ekonomicznych. Za podstawowy cel rachunkowości definicje tego typu uznają wytwarzanie informacji finansowej umożliwiającej dokonanie oceny wyników i sytuacji finansowej jednostki gospodarczej.

Reprezentatywnym przykładem takich definicji jest definicja Włodzimierza Brzezina, według którego „Rachunkowość jest szczególnym systemem informacyjnym o charakterze retro- i prospektywnym, który ma monopol na ustalanie wyniku finansowego i kondycji finansowej podmiotu gospodarczego w pewnym okresie czasu”

System informacji ekonomicznej

System informacji ekonomicznej (SIE) - system, w którym dane przekształca się w informacje ekonomiczne i przesyła do zainteresowanych odbiorców

Rachunkowość stanowi podstawowy podsystem w systemie informacji ekonomicznej jednostki, w skład którego wchodzą również takie systemy, jak:

• planowanie

• ewidencja operatywna

• statystyka ekonomiczna

• analiza ekonomiczna

• kontrola.

Rachunkowość uważana jest za podstawowy podsystem SIE ze względu na specyficzną metodę rejestracji zjawisk gospodarczych – przez zastosowanie metody podwójnego zapisu każdego pojedynczego zjawiska gospodarczego gromadzi na stosowanych w niej urządzeniach księgowych (kontach) wszechstronny materiał informacyjny dotyczący różnych dziedzin działalności gospodarczej jednostki

Etapy procesu informacyjnego w rachunkowości

1. gromadzenie danych - w rachunkowości dane zawarte są w dokumentach stanowiących pisemne stwierdzenie zaistnienia zjawisk gospodarczych. Udokumentowanie zjawisk gospodarczych jest warunkiem objęcia ich procesem przetwarzania. W rachunkowości etap ten obejmuje: obserwację, pomiar, wycenę i dokumentację operacji gospodarczych

2. przetwarzanie danych - polega na dokonywaniu na danych pewnych operacji logicznych i arytmetycznych. W rachunkowości etap ten obejmuje: rejestrację i grupowanie operacji gospodarczych, rachunek kosztów, weryfikację zapisów.

3. prezentacja uzyskanych informacji - informacje w rachunkowości prezentowane są w różnorodnych zestawieniach i sprawozdaniach, których treść, układ i częstotliwość powinny być dostosowane do potrzeb odbiorców. W rachunkowości etap ten obejmuje: sprawozdawczość (ex post), analizę i planowanie (ex ante).

Przedmiot rachunkowości

Wychodząc od etymologii słowa \"rachunkowość\" oznaczającego \"zespół rachunków\", za przedmiot rachunkowości można uznać prowadzenie zespołu powiązanych ze sobą rachunków cząstkowych, które mogą być formalnie wyodrębniane, ale nie mogą funkcjonować samodzielnie. Za trzy podstawowe rachunki cząstkowe, składające się na system rachunkowości i tworzące jego strukturę przedmiotową, uważa się:

1. rachunek zasobów  bilans  (majątek, kapitały)

2. rachunek wyników (koszty, przychody, straty nadzwyczajne, zyski nadzwyczajne)

3. rachunek strumieni - cash flow

Reasumując i uogólniając oraz upraszczając można stwierdzić, że przedmiotem rachunkowości są

majątek rozpatrywany dwustronnie, jako aktywa i pasywa,

spełniające określone warunki zjawiska gospodarcze (strumienie, czynniki), zwane operacjami gospodarczymi.

Podmiot rachunkowości

Za podmiot rachunkowości uznaje się każdą jednostkę wyodrębnioną majątkowo, prowadzącą rachunkowość.

Wyodrębnienie majątkowe może mieć charakter:

- formalnoprawny (wyodrębnienie jest usankcjonowane prawnie, np. wpis przedsiębiorcy do odpowiedniego rejestru),

- umowny (wyodrębnienie ma charakter wyłącznie umowny, np. wydzielenie w ramach jednostki wielozakładowej zakładów prowadzących odrębną rachunkowość).

Jak z powyższego wynika, podmiotem rachunkowości może być:

• wyodrębniony w ramach struktury organizacyjnej jakiegoś przedsiębiorstwa, zakład (oddział)

• podmiot gospodarczy, który może działać w jednej z wielu form organizacyjno-prawnych:

jako osoba prawna (np. spółka akcyjna, przedsiębiorstwo państwowe,- spółdzielnia)

jako jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości- prawnej (np. spółka cywilna, osoba fizyczna)

• grupa jednostek powiązanych kapitałowo

Cel rachunkowości

„… stwarzanie podstaw liczbowych do podejmowania decyzji na różnych szczeblach zarządzania”. Wielgórska J.: Pojęcie rachunkowości – jej zadania i cele. Prawo Przedsiębiorcy 1994 nr 19, s. 24.

„… dokonanie pomiaru, wyceny i ewidencji zdarzeń gospodarczo-finansowych, przedstawienie rzetelnego obrazu sytuacji finansowej i majątkowej, ochronę majątku, dostarczenie informacji decydentom jednostki oraz odbiorcom zewnętrznym zgodnie z prawem”; Jak z powyższego wynika rachunkowość służy celom: informacyjnym, kontrolnym, rozliczeniowym, pomiaru i wyceny składników majątkowych, ewidencyjnym, bilansowym, ustalania wyniku finansowego, menedżerskim, statystycznym, fiskalnym, ubezpieczeniowym, analitycznym”. Roza – Michalski A.: Zrozumieć rachunkowość. Agencja Wydawnicza Interfart: Łódź 1998, s. 20 – 21.

„...wyliczenie i przedstawienie zysku netto”

Hendriksen E.A., van Breda M.F.: Teoria rachunkowości. PWN: Warszawa 2002, s. 143 – 144.

„... pomiar i prezentacja bogactwa w kategoriach znanych ekonomiście”

1. „ Pomiar zasobów bodących własnością konkretnych jednostek gospodarczych.

2. Odzwierciedlanie roszczeń w stosunku do tych jednostek oraz udziałów w nich.

3. Pomiar zmian w tych zasobach, roszczeniach i udziałach.

4. Wiązanie zmian z konkretnymi okresami

5. Wyrażanie powyższych miar i zmian w kategoriach pieniądza jako wspólnego mianownika.”

„System rachunkowości służy nie jakiemuś jednemu celowi, lecz tych celów jest kilka, np. prawne, społeczne, gospodarcze, ekologiczne” Gmytrasiewicz M., Karmańska A.: Rachunkowość Finansowa. Difin: Warszawa 2002, s. 13.

„… rzetelne i jasne przedstawienie sytuacji majątkowej i finansowej oraz wyniku finansowego”. Art. 4 ust. 1 ustawy z 29.09.1994 r. o rachunkowości

Funkcje rachunkowości

Podstawową funkcją rachunkowości jest funkcja informacyjna, polegająca na tworzeniu zbiorów informacji o kształtowaniu się (stanie i zmianach) aktywów i pasywów oraz wyniku finansowego i dostarczaniu ich odbiorcom:

• zewnętrznym, do których należą np.:

- urzędy statystyczne

- władze centralne i lokalne

- organy skarbowe

- banki

- kontrahenci

- konkurenci

- właściciele i potencjalni inwestorzy

- pracownicy

- społeczeństwo

• wewnętrznym, czyli menedżerom na potrzeby zarządzania jednostką, niezbędnych do dokonywania racjonalnych wyborów i podejmowania decyzji

Prawidłowo realizowana funkcja informacyjna umożliwia realizację przez rachunkowość innych funkcji od niej pochodnych, bardziej szczegółowych, takich jak:

1.      funkcja sprawozdawcza - polega na sporządzaniu zestawień i sprawozdań dostosowanych do potrzeb konkretnych odbiorców

2.      funkcja analityczna - polega na badaniu i interpretacji informacji rachunkowych w różnych przekrojach w celu ustalenia powiązań przyczynowo-skutkowych między określonymi wielkościami, co w konsekwencji stwarza podstawy do oceny różnych aspektów prowadzonej działalności

3.      funkcja optymalizacyjna - polega na tym, że rachunkowość tworzy podstawy do dokonywania wyborów decyzyjnych i kształtowania przyszłej działalności

4.      funkcja kontrolna - polega na tym, że rachunkowość, stanowiąc instrument kontroli wewnętrznej, umożliwia

§       bierną ochronę majątku przed nadużyciami -- przywłaszczenie, zniszczenie (np. poprzez dokumentację i ewidencję operacji gospodarczyc...