FILMY W JĘZYKU JIDISZ
v Ziemie polskie były największym po Stanach Zjednoczonych skupiskiem ludności żydowskiej, były terenem, na którym zrodził się film do tej ludności adresowany (ekranizacje teatralnych inscenizacji sztuk Jakuba Gordina).
v Druga Rzeczpospolita była nie tylko chłonnym rynkiem, ale przede wszystkim - dzięki korzystnym warunkom finansowym miejscem realizacji polsko- amerykańskich filmów w języku jidysz, obiegających potem liczne ośrodki diaspory.
v Zazwyczaj wykorzystywano rodzimą bazę i siły techniczne, natomiast do obsady głównych ról sprowadzano znanych aktorów teatru żydowskiego w USA: Molly Picon (Judei gra na skrzypcach, Mateczka), Miriam Kressin i Heimi Jacobson (Błazen purimowy), Lucy i Mischa Germanowie (List do matki).
v O tym, że filmy te w pierwszym rzędzie przeznaczone były na rynek zagraniczny świadczy fakt, że niektóre z nich w ogóle nie docierały na polskie ekrany (Za grzechy Aleksandra Martena, Mateczka w reżyserii Konrada Toma i Józefa Greena).
v Filmy w Polsce:
Ø Około 20 filmów jidysz powstało w Warszawie w latach 1911- 1918, w kantorze Siła i w Kosmofilmie, m.in.: Okrutny ojciec(1911), Dziki człowiek(1911), Mirele Efros (1912), Ubój(1913), Bigamistka(1913), Małżeństwo na rozdrożu (1916). Filmy te reżyserowali najczęściej A. Marek i A.Kamiński.
Ø Także w okresie międzywojennym Polska pozostała ważnym ośrodkiem produkcji filmów żydowskich; w latach 20. produkował je L. Forbert (m.in. Ślubowanie,1924)
Ø Druga połowa lat 30. nazywana jest złotym okresem filmu żydowskiego. Tworzono je w dwóch warszawskich wytwórniach:
1) Kinor- braci S. i I. Goskindów® Za grzechy(1935, A. Marten)
2) Green-Film® Judeł gra na skrzypcach (1936, J. Green ,J. Nowina-Przybylski), Mateczka(1938, J. Green, K. Tom).
- Twórca Green-Filmu, J. Green, produkował filmy w Polsce ze względu na koszty, niepowtarzalny krajobraz itd, ale głównie z myślą o wspominających ziemię przodków odbiorcach żydowskich w Ameryce.
- W filmach Greena występowali gwiazdorzy teatru i filmu jidysz w USA, m.in.: M. Picon, M. Kressyn, H. Jacobson.
Ø Najwybitniejszym filmem jidysz zrealizowanym w Polsce w wytwórni Feniks jest ekranizacja opartego na chasydzkiej legendzie dramatu Sz. Anskiego Dybuk (1937, M. Waszyński).
v Bardzo często rozwojem wydarzeń kieruje wszechmocne przeznaczenie. Może ono przybierać postać składanej sobie przez przyjaciół obietnicy, że ich nienarodzone jeszcze dzieci w przyszłości pobiorą się, co stanowi potem oś właściwej akcji Dybuka i Ślubowania.
v W większości omawianych filmów perypetią odmieniającą bieg wydarzeń jest zerwanie zaręczyn lub ślubu, nie będących rezultatem wspomnianych wcześniej wyższych zrządzeń: moment kulminacyjny Ślubowania, punkt zwrotny Dybuka i Błazna purimowego.
v Filmy żydowskie cechuje na ogół preferencja montażowych środków wyrazu, zwłaszcza w partiach sugerujących upływ czasu, lub nagłą odmianę w losach postaci.
v Nurty w kinie jidysz:
1) Filmowa przypowieść®Dybuk, Ślubowanie
2) Film muzyczny®Judeł gra na skrzypcach, Błazen purimowy
3) Saga rodzinna®List do matki, Bezdomni
4) Dokument fabularyzowany®filmy A. Forda: Sabra(1933r.), Droga młodych(1936r.)
v Filmy jidysz wykorzystywały środki właściwe komediom muzycznym i melodramatom, ale równocześnie przybliżały żydowski folklor, odwoływały się do metafizyki.
v Stałe schematy fabularne i motywy tematyczne:
Ø Rozwojem zdarzeń kieruje przeznaczenie, nad wypełnieniem którego czuwają tajemnicze postacie np. Posłaniec – Meszulah (Dybuk) czy prorok Eliasz (Ślubowanie); z postacią posłańca, proroka wiąże się motyw uporczywej wędrówki
Ø Obraz gościńca np.List do matki – na nim zapadają ważne decyzje np. o emigracji
Ø Emigracja (głównie do Stanów – wymarzonej „ziemi obiecanej”) – raczej spojrzenie optymistyczne (Judeł gra na skrzypcach), może mieć też przeciwny wydźwięk - jako oderwanie jednostki od jej naturalnego podłoża kulturowego (Bezdomni)
Ø Perypetią odmieniającą bieg zdarzeń jest zazwyczaj zerwanie zaręczyn lub ślubu (Ślubowanie, Dybuk)
Ø Rozwiązaniem intrygi często powrót marnotrawnych członków rodziny (Błazen purimowy, List do matki, Bezdomni)
Ø Postaci charakterystyczne: narzeczeni, swaci
Ø Scenki rodzajowe dotyczące kolorytu lokalnego np. wesele w Judeł gra na skrzypcach
Ø budowa numerowa – 3 typy numerów:
1) Scenki liryczne na łące, nad wodą
2) Wstawki wokalno – taneczne
3) Wstawki liturgiczne
Reżyseria: Józef Green, Jan Nowina-Przybylski
Scenariusz: Konrad Tom
Zdjęcia: Jakub Joniłowicz
Muzyka: Abraham Ellstein
Scenografia: Jacek Weinreich
Produkcja: Green-Film
Rok produkcji:1936
Premiera: 30 09 1936
Wykonawcy: Molly Picon (Jitke , Judeł). Maks Bożyk (Ajzyk Kałamutker), Symche Fostel (Arie, ojciec Jitke)
v Muzyczna komedia o żydowskim Kopciuszku, który robi zawrotną karierę, nasycona jest liryzmem i ciepłym humorem, prezentuje też żydowską obyczajowość (wspaniale pokazano obrzęd tradycyjnego wesela z ekstatycznym tańcem): pięknie został sfilmowany Kazimierz nad Wisłą i fragmenty dawnej Warszawy.
v W tytułowej roli wystąpiła gwiazda nowojorskiego teatru żydowskiego Molly Picon.
v Film odniósł wielki sukces w Polsce i na świecie, był pierwszym filmem w jidysz rozpowszechnianym przez wielkich dystrybutorów amerykańskich. Po wojnie wyświetlano go w angielskiej wersji językowej.
v T. Myśl w tygodniku „Kino". zauważa, że poważnym atutem filmu jest muzyka i piosenki. Recenzent uznaje, że do najlepszych partii filmu należy wesele żydowskie, na którym „rytm zbiorowego tańca brodatych Żydów i starych Żydówek, którzy wpadają pod wpływem muzyki w ekstazę, jest niepokojący w swej ekspresji”.
v Recenzent „Ostatnich Wiadomości" napisał, iż film ten z kilku powodów jest sensacją w produkcji krajowej. Przede wszystkim dlatego, że zrealizowano go w języku żydowskim przez „stuprocentowego Polaka" – Jana Nowinę-Przybylskiego, któremu udało się wydobyć specyficzną atmosferę żydowskiego getta.
v Omawiając obszernie ten film Mieczysław Sztycer stwierdza: „Jesteśmy świadkami niezmiernie ciekawego zjawiska. Oto powstaje w Polsce żydowska sztuka filmowa, nawiązująca swą problematyką i tendencjami do tradycji żydowskiego teatru ludowego, nosząca charakter wyraźnie narodowy z nastawieniem folklorystycznym obliczonym na najszersze masy widzów"'.
v Opis: Judeł, dziewczyna przebrana za chłopca, wędruje ze starym ojcem. Ona śpiewa i gra na skrzypcach, on na kontrabasie. W miasteczku natykają się na podobny duet: chłopiec gra na skrzypcach, jego ojciec zaś na klarnecie. Najpierw konkurują ze sobą, po pewnym czasie tworzą jednak jeden zespół - Judeł zakochała się w chłopcu, lecz on nie zwraca oczywiście na nią uwagi. Co więcej - zaczyna darzyć zainteresowaniem pewną pannę, która nie chce wyjść za mąż za bogatego, narzuconego jej przez rodziców narzeczonego, przyłącza się do wędrownej grupy. Wszyscy razem docierają do Warszawy, gdzie klarnecista decyduje się osiąść, znajdując ciepły kąt u znajomej wdowy. Niedoszła panna młoda zostaje zaangażowana do teatru muzycznego, lecz kiedy zjawia się jej ukochany ucieka razem z nim. Judeł przez przypadek znajduje się na scenie i swym komicznym zachowaniem wziętym za świetną grę, oraz piosenką "Jidł mit'n fidł" odnosi wielki sukces. Dopiero teraz chłopiec dowiaduje się, że Judeł jest dziewczyną. Wyznają sobie miłość. Mają się odbyć ich zaręczyny, ale ona otrzymuje kontrakt na wyjazd do Ameryki. Odpływa transatlantykiem. I wtedy okazuje się, że ukochany płynie tym samym statkiem jako członek orkiestry.
Reżyseria: Aleksander Marten
Scenariusz: I. M. Neuman
Zdjęcia: Stanisław Lipiński
Muzyka: Henryk Kon
Produkcja: Kinor
Rok produkcji: 1936
Premiera: 28 04 1936
Wykonawcy: Abram Morewski (ojciec), Rachela Holzer (żona ojca), Klara Segałowicz (przełożona), Szymon Dżigan (Szamaj), Izrael Szumacher (Awrejmł), Kerel Buzgan (oficer)
v Opis: Żydowskie miasteczko w Małopolsce podczas wojny w roku 1916. Żyd, młody oficer armii austryjackiej, ginie na froncie. Jego narzeczona znika z domu i po pewnym czasie dwaj przyjaciele, krawczyk i mełamed małomiasteczkowego chederu, znajdują porzucone dziecko. Dzieje się to w trakcie ucieczki ludności żydowskiej przed wojskami rosyjskimi. Matka porzuconego dziecka przyjeżdża do Warszawy jako bogata Amerykanka, by odnaleźć swą córkę. Ofiaruje swoją opiekę młodemu skrzypkowi - i w ten sposób mimowolnie wchodzi w drogę własnej córce.
Reżyseria: Leon Jeannot
Scenariusz: Mosze Broderson
Zdjęcia: Adolf Forbert
Rok produkcji: 1937
Premiera: 24 03 1937
Wykonawcy: Szymon Dżigan(zegarmistrz), Izrael Szumacher(przyjaciel zegarmistrza), Jenna Lovic(córka zegarmistrza), Maks Bożyk
v Opis: Małomiasteczkowy zegarmistrz i jego przyjaciel lubią sobie pofilozofować, szczególnie w czasie długich spacerów. Podczas jednego zwraca ich uwagę duża, tłusta plama na ziemi. Kiedy zaczynają jej się dokładnie przyglądać i ją badać, okazuje się, że gleba nasiąknięta...
Kalietis