SEJMY DOBY PANOWANIA STANISŁAWA AUGUSTA PONIATOWSKIEGO
SEJM KONWOKACYJNY 7.V. - 23.VI.1764
Obradował pod ochroną wojsk rosyjskich. Uchwalono na nim ok. 180 konstytucji.
Najważniejsze postanowienia:
q wprowadzono regulamin obrad sejmowych ustalając kolejność poszczególnych czynności sejmu
q skasowano zaprzysięganie instrukcji poselskich (uzyskały charakter nieobowiązujących zaleceń)
q uchwalono powołanie dwóch komisji - Wojskowej (dla Litwy dopiero na sejmie koronacyjnym - XI.1764) i Skarbowej. Uchwały na nich miały zapadać większością głosów. Komisje miały być kolegialne i odpowiedzialne przed sejmem (osłabienie władzy hetman6w i podskarbich). Sprawy wnoszone na sejm przez Komisję Skarbową miały być rozstrzygane większością głosów, co oznaczało osłabienie zasady jednomyślności na sejmie.
q zniesiono prywatne cła i myta
q podjęto uchwałę o ujednoliceniu miar (realizowano powoli)
q uchwalono reformę kwarty i pogłównego żydowskiego
q częściowo zniesiono jurydyki szlacheckie i duchowne w miastach
q wprowadzono cło generalne (jednolita taryfa celna)
W ostatnim dniu sejmu konwokacyjnego (23.VI.1764) zawiązano konfederację na czas nieokreślony (umożliwiło to głosowanie większością na następnych sejmach)
SEJM KORONACYJNY ( XI.1764)
Postanowienia:
q przyjęcie ustaw sejmu konwokacyjnego
q powołanie Komisji Wojskowej dla Litwy
q uchwalono nową lustrację dóbr królewskich
q powiększono budżet wojskowy
q ograniczono władzę hetmańską
q zreformowano sądownictwo trybunalskie (przez wprowadzenie ferowania wyroków większością głosów)
q w miastach zdecydowano powołać komisje dobrego porządku i zwolnić miasta od prywatnego sądownictwa świeckiego i duchownego
q król powołał namiastkę stałego rządu tzw. konferencję króla z ministrami
q usprawniono obrady senatorów-rezydentów
W okresie między sejmem koronacyjnym a sejmem z 1766 roku zajęto się ponadto:
q otwarciem mennicy, a Komisja Mennicza zajęła się uporządkowaniem spraw monetarnych
q przeprowadzono reformę poczty
q rozpoczęto zakładanie stałych polskich placówek dyplomatycznych za granicą
q dążeniem do zreformowania systemu edukacji
Wiosnę 1765 roku z inicjatywy króla powstała Szkoła Rycerska (Korpus Kadetów) - nowoczesna szkoła oficerska. Jej komendantem został Adam Kazimierz Czartoryski. Szkoła wypuszczała co roku 34 absolwentów (łącznie 1000). Wśród absolwentów znaleźli się: T. Kościuszko, J. Jasiński, J.U. Niemcewicz, Karol Kniaziewicz, Józef Orłowski (1742-1807), Henryk Kamieński (1777-1831) - poległ pod Ostrołękę 26.V.; Stanisław Mokronowski (1761-1821), Józef Sierakowski (1750-1817), Józef Sowiński (1777-1831) - poległ na szańcach Woli 6.IX.; matematycy i profesorowie U.J. Karol Hube i Józef Łęski
Na sejmie wystąpiło zjawisko osamotnienia króla. Obozu regalistycznego, nie zbudował, a jego polityka personalna i różnice programowe odsunęły od niego „familię”. Czartoryscy obawiali się utraty poparcia ze strony szlachty ze względu na coraz bardziej wolnościowe i antyrosyjskie nastawienie społeczeństwa, a król nadal liczył na przeprowadzenie reform w oparciu o Rosję.
Zgodnie z planami Stanisława Augusta i kanclerza Andrzeja Zamoyskiego na sejmie miano uregulować problem liberum veto wprowadzając głosowanie większością w sprawach wojska i skarbowości.
Ambasador Repnin zażądał, równouprawnienia politycznego dysydentów. Król gotów był wyrazić zgodę pod warunkiem zniesienia liberum veto. Ale szlachta myślała inaczej...
(W Rzeczypospolitej żyło wówczas kilkadziesiąt rodzin szlachty niekatolickiej, głównie protestantów, a w żadnym kraju europejskim ludzie nie wyznający religii dominującej nie byli dopuszczani do dzierżenia dóbr i piastowania urzędów; prawa cywilne dysydenci posiadali.)
W tej sytuacji wniosek Michała Wielhorskiego o „ubezpieczenie głosu wolnego” przyjęli i agenci Repnina, i obóz hetmański i „familia”, obawiająca się utraty poparcia wśród katolickiej szlachty. Rosja i Prusy zagroziły nawet wojną w obronie liberum veto. Opozycja antykrólewska obaliła więc plany Stanisława Augusta wprowadzając:
q rozwiązanie konfederacji. Generalnej
q ograniczenie rozstrzygania większością głosów w Komisji Skarbowej do spraw mniejszej [wagi (jednomyślnie należało rozstrzygać sprawy nakładania nowych i zwiększania starych podatków)
q do skarbu państwa włączono wpływy z czopowego
q przywrócono wolność celną szlachty i duchowieństwa
q zlikwidowano (na wniosek króla pruskiego) cło generalne w Polsce
q nie zgodzono się jednak na równouprawnienie dysydentów
20.III.1767 roku wychodząc naprzeciw interesom Rosji zawiązano dwie konfederacje - dyzunicką w Słucku i protestancką w Toruniu. Na pomoc dysydentom wyruszyły wojska rosyjskie.
Jednocześnie Repnin podjął rokowania z przywódcami opozycji. Z jego inicjatywy doszło do zawiązania w obronie „wiary i wolności” katolickiej konfederacji w Radomiu pod laską Karola Radziwiłła „Ranie Kochanku”. Konfederaci potępili dotychczasowe reformy i wystąpili do Katarzyny II z prośbą o gwarancje dla dawnego ustroju. Malkontenci spodziewali się, że uda im się doprowadzić do detronizacji króla, ale Repnin nie zamierzał poświęcać Stanisława Augusta. Stąd pomysł zwołania sejmu konfederackiego...
SEJM KONFEDERACKI (5.X.1767 - 5.III.1768)
Sejm otwarty pod „węzłem” konfederacji radomskiej przyjął na żądanie Nikołaja Repnina postać sejmu „delegacyjnego (przez zawieszenie obrad plenarnych i przelanie swej władzy na liczącą 71 osób „delegację’).
W pierwszych dniach sejmu (jeszcze na. posiedzeniach plenarnych) opozycja patriotyczna wystąpiła stanowczo przeciwko gwałtom rosyjskim, zwłaszcza lansowaniu sprawy dysydenckiej (głównie dyzunitów). Na czoło patriotów wysunął się Kajetan Sołtyk (1715-1788), biskup krakowski, przeciwnik Czartoryskich. Na zebraniu posłów małopolskich 1 i 3.X.1767 roku wystąpił odważnie przeciwko propozycji „limity” i delegacji sejmowej, potępił uznanie okupacyjnych wojsk rosyjskich za wojska „auxyliarne” i protestował zdecydowanie przeciw traktatowi z Petersburgiem, czyniącym z Rosji jednocześnie stronę i gwaranta układów z Rzeczpospolitą.
W nocy z 13 na 14.X. 1767 roku z inicjatywy ambasadora Nikołaja Repnina żołnierze rosyjscy wdarli się do pałacu Mniszcha (gdzie schronił się Sołtyk) i uwięzili wraz z Sołtykiem hetmana polnego koronnego Wacława Rzewuskiego, jego syna starostę dolińskiego Seweryna Rzewuskiego (po latach targowiczanina) i biskupa Józefa Załuskiego.
Przewieziono ich do Wilna, potem do Smoleńska, a w końcu do Kaługi, gdzie spędzili 4 lata w internowaniu.
Sam Repnin pisał w pamiętnikach 10 lat później, że Stanisław August sam go poinformował o zamyśle Sołtyka wezwania narodu do powszechnego protestu i że z udziałem króla postanowiono uwięzić potencjalnych przywódców.
Jest faktem, że kiedy Repnin wysłał w nocy z 13/14 października oficera z listem do króla, Stanisław August zadał krótkie pytanie: - „Sont ils prit ?”(Wzięci ?)
Uznał, więc fakt wywiezienia senatorów za niewart żadnej reakcji i zdziwił się podaniem się do dymisji kanclerza Andrzeja Zamoyskiego.
Zastraszony sejm zrealizował plany Rosji, aby nie dopuścić do reform ustrojowych w Rzeczypospolitej, uchwalając prawa kardynalne. Opracował je jeden z największych jurgieltników Rosji, prymas Gabriel Podoski (1719 - 1777)
PRAWA KARDYNALNE (niezmienne po wsze czasy zasady ustrojowe)
q katolicyzm jako religia panująca (ale dysydentom przyznano prawa polityczne)
q wolna elekcja
q liberum veto
q neminem captivabimus nisi iure victum
q wyłączne prawo szlachty do sprawowania urzędów i posiadania dóbr ziemskich
q równość szlachty wobec prawa
q władza dziedzica nad chłopem (ale bez możliwości pozbawiania chłopa życia)
q możliwość wypowiadania posłuszeństwa królowi
q całość władzy w rękach sejmu (określano go mianem „rządu Rzeczypospolitej”)
q podtrzymanie 6-tygodniowych obrad sejmu (limitacja obrad miała być uchwalana jednomyślnie)
q miasta ograniczono w działalności samorządowej i poddano ścisłej kontroli starostów.
MATERIE STATUS (bieżące sprawy państwowe)
Miał je rozstrzygać sejm jednomyślnie (z zastosowaniem liberum veto), tylko sprawy ekonomiczne miały być rozstrzygane większością głosów na sejmie „wolnym”:
Należały do nich:
q funkcjonowanie urzędów (zmiana zakresu kompetencji)
q aukcja wojska, zwoływanie pospolitego ruszenia
q wypowiadanie wojny i zawieranie pokoju
q traktaty międzynarodowe
q nadawanie indygenatów i nobilitacji
q porządek obrad sejmów i sejmików
q sprawy monetarne
q zwiększenie podatków
Rozstrzyganie materii status jednomyślnie na sejmach „wolnych” otworzyło drogę do decydowania większością głos6w na sejmach konfederackich.
Natomiast rozstrzyganie spraw ekonomicznych większością głosów w praktyce ograniczało liberum veto, uniemożliwiało bowiem zrywanie sejmów z błahych powodów. Charakter liberum veto o tyle zmieniono, że w razie jego zastosowania, można było znieść tylko ustawy dotyczące materii status, natomiast projekty w sprawach ekonomicznych ogłaszano jako konstytucje.
Prawa kardynalne poddano pod gwarancje Rosji (Katarzyny II) traktatem z 22.II.1768 roku.
Prawa kardynalne ponowiono w 1775 roku poddając pod gwarancję trzech państw zaborczych i dodając, że królem może być tylko: „Piast, rodowity szlachcic i possesjonat” oraz, że nikt nie może być wybrany po ojcu i dziadku, aby przeszkodzić ciągłości dynastycznej.
Na sejmie 1767-1768 nie udało się Gabrielowi Podoskiemu doprowadzić do ograniczenia zależności Kościoła polskiego od Watykanu, a król Stanisław August na skutek oporu posła pruskiego Benoita musiał zrezygnować z planów utworzenia Rady Nieustającej.
27.II.1768 roku dwudziestoletni, nikomu nieznany poseł pomorski, Józef Wybicki (1747-1822) (późniejszy autor słów polskiego hymnu narodowego) w krótkim przemówieniu zaprotestował przeciwko wszystkim narzuconym sejmowi projektom i zapowiedział wniesienie manifestu przeciwko legalności sejmu do akt ziemskich warszawskich. Uczynił to tego samego dnia i musiał ukrywać się przed poszukującymi go agentami Nikołaja Repnina. Wreszcie uszedł za granicę.
SEJM ROZBIOROWY (19.IV.1773 - 11.IV.1775)
18.IX.1772 roku trzej posłowie obcych dworów w Warszawie (Stackelberg, Revitzky /Austria/, Benoit /Prusy/) zażądali zwołania sejmu, który by zatwierdził aneksje kosztem Rzeczypospolitej.
Stara legitymistyczna Europa szukała prawnych gwarancji wszystkich zmian na jej terenie. Z tego powodu postanowiono zwołać sejm, który zatwierdzi cesje rozbiorowe.
W uniwersale nie było mowy o sejmie skonfederowanym, toteż zawiązanie 16 kwietnia w Warszawie konfederacji pod laskę jurgieltnika carskiego, kuchmistrza królewskiego - Adama Ponińskiego (brał 24 tys. dukatów w złocie rocznie od obcych mocarstw) ...
lilinka971