HISTORIA USTROJU I PRAWA W POLSCE
1. Korona Królestwa Polskiego.
2. Kształtowanie się stanów w Polsce.
Temat 1.
Pojęcie konstrukcji korony pojawiło się jako konstrukcja prawnicza w Anglii w XII wieku. Do Polski trafia w XIV wieku.
Do XIII wieku w Polsce istniała monarchia patrymonialna – właścicielem państwa był monarcha.
Piastowie byli uważani za domini naturalis – panów przyrodzonych.
Uważano wtedy , że ziemie nie powinny wychodzić spod panowania tej dynastii.
Miało to pozytywne konsekwencje:
- integrowało ziemie polskie,
- zabezpieczało przed agresją sąsiadów.
Istniały także wady takiego stanu rzeczy:
- zanikała władza centralna (skoro Piast Piastowi równy, to każdemu należy się dzielnica),
- uznawanie podziałów dynastycznych za rzecz naturalną.
W takim układzie korona królestwa była elementem publicznoprawnym. Korona nie wchodziła w skład patrymonium Piastów. Jej szafarzem był papież i to on dawał ją najsilniejszemu.
Cztery kolejne koronacje ugruntowały przekonanie, że Polska jest królestwem.
Korona królestwa polskiego stała się konstrukcją prawniczą:
Składniki:
1. insygnia władzy królewskiej ucieleśniają suwerenność państwa i król nie jest ich właścicielem,
2. konstrukcja zakłada, że korona obejmuje wszystkie ziemie tradycyjnie polskie,
3. przekonanie , że państwo jest suwerenne i że król jest cesarzem we własnym państwie ( położenie akcentu na zasadę niepodzielności państwa).
Przyjęcie herbu państwowego – przejaw integralności i niepodzielności państwa ( herb państwa wzorowany na herbie ziemi krakowskiej).
W 1426 roku książęta mazowieccy odmówili złożenia hołdu koronie królestwa polskiego - nie rozumieli fikcyjnej konstrukcji prawniczej.
Temat 2.
Stan to grupa mająca podobny zakres praw i obowiązków i tym wyróżnia się w społeczeństwie.
W europie zachodniej wykształciły się 4 stany:
- szlachta,
- duchowieństwo,
- mieszczanie,
- chłopstwo.
W Polsce nie istniała klasyczna monarchia stanowa, tylko jeden stan był stanem uprzywilejowanym – była nim szlachta.
Szlachta to ogółem około 10% społeczeństwa – tak wysoki procent odbiega od tego co było np. w Anglii ( 1-3%).
Kształtowanie się stanów.
Przyjmuje się, że jako pierwszy ukształtował się stan duchowny- nastąpiło to na przełomie XII i XIII wieku. Przyczyniło się do tego przede wszystkim importowanie rozwiązań prawnych z Europy zachodniej. Duży wpływ na konsolidację ma reforma kościoła XI i XII wieku (ruch kluniacki).
Do tego dochodzi działalność legatów papieskich na ziemiach polskich ( w XIII wieku przebywa ich kilkunastu), silna więź kościoła polskiego z kościołem w Europie zachodniej, ożywiona działalność ustawodawcza kościoła polskiego np. działalność synodów. Duchowieństwo jako osobny stan wyróżniały przywileje zwłaszcza ekonomiczne i w końcu niebagatelny wpływ na kształtowanie się stanu duchownego miało udzielenie zezwolenia na kanoniczny wybór biskupów przez kapituły.
Stan duchowny był wstrząsany licznymi antagonizmami. Punktem sporu było np. .pochodzenie – konflikt między duchownymi niemieckimi a duchownymi polskimi, uposażenie poszczególnych duchownych, konflikty przebiegały także między poszczególnymi zakonami.
Liczebność stanu duchownego wynosiła w XVIII wieku 1% ogółu ludności.
Nomenklatura jaka jest spotykana w aktach na określenie duchownych to: religiosus, honorabilis ( uczciwy), lub czcigodny – przewielebny.
Stan mieszczański.
Formuje się około XIII wieku, stworzony w sposób sztuczny – był efektem intensywnej akcji lokowania miast na prawie niemieckim. Upowszechniają się zasady prawa miejskiego.
Pierwsze lokacje mają miejsce na Śląsku. 1211 – Złotoryja. Na Mazowszu najpóźniej.
Stan mieszczański tworzy się powoli – tworzą go „ludzie różnych klimatów”.
W miastach występują bardzo duże różnice majątkowe.
Na samym szczycie są kupcy ( meliores), potem rzemieślnicy na końcu plebs ( w tym robotnicy, czeladnicy, drobni kupcy i tzw. ludzie luźni) – ta grupa stanowi 1/3 do ½ ludności miast.
Wszyscy natomiast maja jedną cechę wspólna – wolność osobistą, podlegają tylko prawu miejskiemu.
W Polsce w wieku XIII aż do wieku XV obowiązywała zasada, że „powietrze miejskie czyni wolnym” ( wystarczyło przebywać w mieście 1 rok i 1 dzień).
Organy miasta:
Po lokacji – na ogół był to wójt i ławnicy skupieni w ławie miejskiej (ława miejska nie była organem reprezentatywnym dla miast).
Powstawała Rada Miejska – i tu często dochodziło do konfliktów między nią a wójtem.
Zasiadanie w Radzie Miejskiej wiązało się z określonymi profitami. W XVI wieku zaczęto powoływać tzw. trzeci ordynek.
W miastach istniało nie tylko zróżnicowanie na tle majątkowym, ale także narodowościowym i wyznaniowym. W miastach polskich żyją Szkoci, Ormianie, Węgrzy, Grecy, Żydzi.
Miasta były atrakcyjne zwłaszcza dla zbiegłego chłopa i dla drobnej szlachty.
Stan kmiecy.
Odrębność tego stanu zaczęto dostrzegać w XIII i XIV wieku. Jeszcze w XIV i XV wieku chłopi mają dość dobrą sytuację – władają samodzielnie ziemią i mogą przekazywać ją w drodze dziedziczenia. Usuwanie chłopa z gruntu należało do nielicznych wyjątków.
W końcu XIV i XV wieku w Europie szaleje dżuma, która wyludni kontynent, wielka koniunktura na polskie zboże doprowadzi w konsekwencji do upowszechnienia pańszczyzny. Pojawia się zjawisko ograniczenia wychodźctwa chłopa ze wsi . Na czele wsi stoi sołtys i to on na ogół lokuje wieś – w zamian dziedziczy duży areał ziemi – na ogół jest to 1/6 gruntów całej wsi. Ziemie które uprawiał wolne były od czynszów i dziesięciny ( to on miał karczmę, młyn lub rzeźnię).
Do kieszeni sołtysa trafia 1/3 opłat sądowych i 1/6 czynszów chłopskich.
Wobec pana pozostaje w stosunku lennym – ma obowiązek konnej służby wojskowej.
(na Mazowszu zamiast sołtysów występują lemani)
Kmiecie stanowią około 85 % składu ludności wsi. Gospodarstwa są jedno lub dwu łanowe.
Kmiecie zasiadali w ławie wiejskiej, posiadali prawo wypasu na wspólnych pastwiskach.
Najniżej w hierarchii wiejskiej znajdują się chałupnicy i komornicy.
Od połowy XV wieku sytuacja na wsi się różnicuje. Spada powierzchnia gospodarstw. W pierwszej połowie XVI wieku następuje wyłączenie sporów pan- chłop spod jurysdykcji monarszej. Podnoszona jest pańszczyzna, najpierw 1 dzień w tygodniu, potem 3 a w dalszej kolejności aż 5.
W 1496 roku w przywilejach piotrkowskich pojawia się zakaz opuszczania wsi przez synów chłopskich.
Stan szlachecki.
XII wiek – zachodzi zjawisko zlewania się możnowładztwa z elit państwa pierwszych Piastów z wyższym rycerstwem. Tworzy się jednolity stan rycerski.
Czynniki konsolidujące:
- możność posiadania immunitetu sądowego,
- uprawnienie – tzw. prawo nieodpowiednie- uzyskujący go możny nie podlegał żadnemu innemu sądowi , tylko sądowi monarszemu,
- dziesięcina swobodna – płacona wybranej instytucji kościelnej,
- XIII wiek- pojawiają się turnieje rycerskie, kodeksy honorowe, herby.
Rycerstwo przekształca się w szlachtę.
Za rycerza uważano osobnika , który dzierży ziemię w zamian za służbę wojskową.
Już w XIII wieku mamy zróżnicowanie - w spisie praw zwyczajowych ziemi kujawskiej- inna główszczyzna obowiązuje za rycerza pieszego , inna za rycerza, który dzierży jakiś urząd.
W dobie Kazimierza Wielkiego obowiązuje już zasada ,Ze szlachcicem jest ten, który urodził się w rodzinie szlacheckiej ( częste były procesy o tzw. naganę szlachectwa).
Szlachectwo można było nabyć także poprzez nobilitację i adopcję do herbu.
Stan szlachecki jest niezwykle zróżnicowany, elitę stanowią panowie małopolscy- korzystają na każdej zmianie dynastii.
W końcu XIV wieku wzrasta znaczenie średniej szlachty. W 1374 roku przywilej koszycki nadany przez Ludwika Węgierskiego, zmniejsza im podatki, do 2 groszy z łana ( w zamian zgoda na tron polski dla córki).
W XV wieku praktyka odbywania sejmów obozowych spowodowała, że szlachta przed wyruszeniem na wyprawę wojenną, silna i zjednoczona stawiał żądania i na ogół były one realizowane.
Cechą podstawową kultury szlacheckiej była równość ( czysto teoretyczna), panowała mania tytulatury i urzędów, aby tylko wyróżnić się spośród swojego stanu.
Możliwość wejścia do stanu szlacheckiego:
- nobilitacja – początkowo w gestii monarchy, potem sejmu a także hetmana,
- posiadanie szlachectwa obcego państwa- w momencie otrzymania obywatelstwa polskiego potwierdzane indygentem,
- bogaty Żyd porzucający swoją religię mógł otrzymać szlachectwo,
- fałszywy proces o naganę szlachecką.
Utrata szlachectwa:
- orzeczenie infamii,
- zajęcie się zawodami miejskimi ( tzw. mierzenie łokciem i wagą),
- małżeństwo z plebejką,
- nieprawe pochodzenie.
Urzędy w dawnej Polsce.
Wojewoda – najstarszy urząd w Polsce, znany już na dworze pierwszych Piastów.
Wojewoda zarządza dworem panującego, ściga z urzędu przestępstwa, pomaga sprawować wymiar sprawiedliwości w sądach monarszych ( przyjmuje się , że zakres obowiązków został zaczerpnięty z państwa franków za pośrednictwem niemieckim).
Polska nazwa wskazuje na konotacje wojskowe.
W XII wieku wojewodowie stopniowo wyzwalają się spod władzy księcia – urzędnicy danego księstwa zaczynają przewodzić na swoim terenie ( np. sandomierski, krakowski).
Po zjednoczeniu państwa działa jako zwierzchnik ziemi. Na przełomie XIII i XIV wieku wojewodowie tracą część swoich uprawnień na rzecz starosty. Jednak urząd wojewody nie został zniesiony , wchodzi do Rady Królewskiej i wraz z nią do senatu. W XV wieku upowszechnia się przekonanie, że tam gdzie istnieje urząd wojewody ziemia jest województwem.
W czasach nowożytnych wojewoda jest zwierzchnikiem województwa:
- ma obowiązek przyprowadzenia pospolitego ruszenia ze swoich ziem do miejsca koncentracji,
- przewodzi sejmikowi szlacheckiemu,
- określa ceny na niektóre towary, sprawuje nadzór nad wagami i miarami,
- uczestniczy w tzw. sądach wiecowych ( w XVI w. przestają się zbierać),
- posiada jurysdykcję nad żydami ( z czasem tylko w miastach królewskich),
- wojewodę nominował król, od roku 1775 miała to robić Rada Nieustająca,
- istniał zakaz łączenia godności wojewody z innymi urzędami (liczne odrębności).
Kasztelanowie- urzędnicy niżsi rangą od wojewody ( z wyjątkiem krakowskiego).
Kasztelan jest traktowany jako zastępca wojewody w terenie ( u pierwszych Piastów stali na czele kasztelani czyli okręgów grodowych- wcześniejsza nazwa to komes grodowy – od XII w. kasztelan).
Funkcje w dobie pierwszych Piastów:
- wojskowe- dowódca na terenie kasztelani,
- administracyjne,
- skarbowe, pobiera podatki, daniny,
- odpowiada za bezpieczeństwo,
- funkcje sądowe- stoi na czele sądu kasztelańskiego.
Utraci gro swoich uprawnień na rzecz starosty, ale tak samo jak urząd wojewody tak i urząd kasztelana nie zostanie zniesiony- wprost przeciwnie ich liczba będzie wzrastać.
Urząd kasztelański ustanawiano tam gdzie były sądy grodzkie. Kasztelan wszedł do Rady Królewskiej i wraz z nią do senatu ( tam zaś rozróżniano kasztelanów większych i mniejszych).
W czasach nowożytnych uchodzili za zastępców wojewodów. Przepisy zakazujące łączenia stanowisk były łamane.
Następne urzędy to 5 ministrów:
- marszałek wielki,
- marszałek nadworny,
- kanclerz,
- podkanclerz,
- podskarbi.
Marszałek wielki – pierwsze wzmianki pochodzą z lat 70-tych XIII wieku, jest to wtedy niski urząd dworski – marszałek zarządza dworem księcia.
Kazimierz Wielki – za jego czasów jest to najwyższy urząd w otoczeniu króla, sprawuje także obowiązki ogólnopaństwowe. Znaczny wzrost kompetencji.
W 1409 r. nastąpi oficjalne uznanie tytułu marszałka, w tym samym roku zostaje ustanowiony pomocnik- marszałek nadworny.
Marszałek wielki ( koronny) stale przebywa obok monarchy ( na Litwie od czasów Wł. Jagiełły).
Obowiązki marszałka wielkiego reguluje Statut Koronny Aleksandra z 1504 roku:
-czuwanie nad bezpieczeństwem króla ( rezydencji i dworu, w związku z tym powołany zostaje sąd marszałkowski- sądzi zamach na bezpieczeństwo króla. Okręg sądowy wynosi 1 milę od pobytu króla- okręg ruchomy- wyrok jest ostateczny, bez możliwości apelacji, marszałek ma do dyspozycji 2 chorągwie jazdy i oddział piechoty).
- dbał o bezpieczeństwo przeciw- pożarowe,
- stan bruków ,
- w miejscu pobytu króla przejmuje uprawnienia lokalne wojewody,
- audiencja u króla- najpierw audiencja u marszałka,
- bezpieczeństwo posłów obcych państw,
- mistrz ceremonii- organizuje uroczystości,
- od 1632 dowodzi gwardią królewską,
- zasiada w senacie ( drugie miejsce po prymasie),
- dba o bezpieczeństwo posłów i senatorów w czasie elekcji,
- urząd nie ustaje podczas bezkrólewia- współdziała z prymasem w organizowaniu następnej elekcji,
- obwieszczał funkcjonowanie nowego monarchy po prymasie.
Ranga bardzo ważna, zawsze poprzedza króla niosąc laskę marszałkowską. Kareta marszałka zawsze poprzedza karetę króla, gdy król umierał marszałek łamał laskę marszałkowską.
Zarówno w Królestwie jak i na Litwie zastępcą marszałka wielkiego koronnego był marszałek nadworny ( nie było między nimi podległości służbowej). Nie ma różnić między kompetencjami w Królestwie i na Litwie ( mieli różne pieczęci, Wielką i Mniejszą).
Kanclerz – raz pełni tę funkcję osoba świecka raz duchowna ( jeśli kanclerz świecki to podkanclerz duchowny i odwrotnie).
Nazywany był okiem i uchem króla – nominowany przez niego na sesji sejmowej.
Zawiaduje kancelarią państwa:
-polityka zagraniczna państwa,
-dzierży pieczęć państwa,
-posiada pieczęć symbolizującą godność kanclerza ( po śmierci króla jest kruszona ),
-funkcja ustawała na czas bezkrólewia,
-miał baczyć aby monarcha przestrzegał pacta conventa,
-nadzoruje przestrzeganie praw przez króla,
-nadzoruje aby król nie snuł planów wojennych bez wiedzy szlachty,
-stoi na straży przywilejów szlacheckich,
- pilnuje aby nie zachodziły nadużycia przy obsadzaniu urzędów,
- przemawia na sejmie w imieniu króla,
- przemawia do posłów cudzoziemskich,
- pilnuje publikowania ustaw sejmowych,
- przewodniczy sądowi królewskiemu – asesorskiemu ( najwy...
lilinka971