HW-Grabarczyk P.-Piechota zaciężna w Królestwie Polskim w XV wiekiu.doc

Piechota zaciężna

w Królestwie Polskim w XV wieku.
® Copyright by Tadeusz Grabarczyk, Łódź 2000

REDAKTOR

Bożena Szczerbiak

RECENZENCI Marek Plewczyński, Marian Głosek

PROJEKT OKŁADKI

Łukasz Chmielewski

Publikacja dofinansowana przez Komitet Badań Naukowych i z grantu UL na badania własne nr 505/595

ILUSTRACJE

ze zbiorów Archiwum Głównego Akt Dawnych,

z publikacji: Uzbrojenie w Polsce srvJnnmiec:ne/ 1-150-15110, red A Nowakowski, Toruń 1998, Uzbrojenie w Polsce średniowieczna 1351)-l-t5<i, red. A Nadolski, l.ódź 1990.

S. Ekhdal, Die Armhrust im der Devl!ichnrJvnstancl Preussen w Beginn Jes 15. JahrhunUerls, FAH 1992, 2. V; V. Bocheim, Hamibuch der WaffenkunJe, Leipzig 1890, M Plewczyński, Wojnu ksietu na Warmii l-t70-l-t79, SMHW 1996, t. XXXVIII:

M. Głosek, Póinnsredniowiecznu bron obuchowa w zbiorach polskich, Warszawa-Lódż 1996, oraz ze zbiorów Autora. Autorzy rysunków Monika Gałaj (ryć. 15, 18), Janusz Wieczorek (ryć 12a-c, 17).

Wydawnictwo Ibidem ul. Krótka 6, 95-004 Kurowice k/Łodzi, tel./fax (042) 214 00 04; e-mail ibidem@lodz.pdi.net www.ibidem.infocentrum.com

DRUK

Zakład Poligraficzny „Presisto s.c." Łódź, ul. Kilińskiego 210, tel.(042)6841370

ISBN 83-912403-6-3

Wykaz skrótów

AGAD              - Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie

AGZ              - Akta grodzkie i ziemskie

AKH              - Archiwum Komisji Historycznej

AUŁ              - Acta Universitatis Lodziensis

Bartfa              - Bartfa szabad kirałyi varos. Leveltara 1319-1526

Bielski              - M. Bielski, Kronika Polska

CDP              - Codex diplomaticus Poloniae

CE              - Codex epistolaris saeculi decimi quinti

CEV              - Codex epistolaris Yitoldi

Consilum              — Consilium rationis bellicae

DA              - J. Długosz, Annales seu cronicae incliti Regni Polonia^

DH              — J. Długosz, Historiae Polonicae

FAH              - Fasciculi Archeologiae Historicae

Kallimach              - F. Kallimach, Historia de Rege Vladislao

KH              - Kwartalnik Historyczny

KHKM              - Kwartalnik Historii Kultury Materialnej

Kromer              — Macieja Kromera Kronika Polska
Księga żołdu - Księga żołdu Związku Pruskiego z okresu wojny trzynastoletniej

LAPM              - Listy i akta Piotra Myszkowskiego

MDPR              - Materiały do dziejów pospolitego ruszenia

Miechowita              — Macieja z Miechowa Kronika Polska

MRPS              - Matricularum Regni Poloniae summaria

O 85              - Archiwum Skarbu Koronnego, Oddział 85

O 86              - Archiwum Skarbu Koronnego, Oddział 86

PH              - Przegląd Historyczny

PSB              — Polski Słownik Biograficzny

Rachunki              - Rachunki królewskie z lat 1471-1472 i 1476-1478

RK              - Rachunki Królewskie AGAD

SMHW              - Studia i Materiały do Historii Wojskowości

SNO              — Słownik staropolskich nazw osobowych

SP              - Słownik polszczyzny XVI w.

S S              — Słownik staropolski

SRS              — Scriptores rerum silesiacarum

Ustawy              — Polskie ustawy i artykuły wojskowe, opr. S. Kutrzeba

Wapowski              - B. Wapowski, Kronika Polska

ZDP              — Zbiór dokumentów pergaminowych

ZH              - Zapiski Historyczne

ROZDZIAŁ I

ORGANIZACJA I ŻOŁD

Dokumentacja zaciągów i służby

Upowszechnienie się wojsk zaciężnych wymusiło regulację zasad odbywania służby wojskowej. Przede wszystkim należało określić w formie pisemnej wa­runki, wiążące obie strony, na jakich miał służyć oddział. Fakt, iż wojska zaciężne należało opłacić zmuszał do prowadzenia odpowiedniej dokumentacji, pozwalającej obliczać należności i księgować wydatki. Ponieważ w niniejszej pracy często będą występować odniesienia do różnego typu akt, powstałych w związku z udziałem zaciężnych w wojnach, należy pokrótce scharakteryzować ich rodzaje.

Listy przepowiednie

Aby odróżnić oficerów królewskich od samozwańców formujących oddziały na własną rękę, zaczęto wydawać specjalne upoważnienia do zaciągów - tzw. li­sty przypowiednie (litterae inscriptionis stipendii^. Jedynie człowiek zaopa­trzony w takie pismo mógł angażować na służbę żołnierzy i, jako królewski ofi­cer, traktowany był jak urzędnik działający w imieniu władcy2.

List przypowiedni był swego rodzaju umową o służbę z rotmistrzami. Doku­ment taki sporządzany był według stałego schematu, zgodnie z którym zaczynał się od typowej intytulacji, zawierającej królewskie imię wraz z tytulaturą; zwykle ta część dokumentu miała formę nagłówkową (ryć. l i 2).

Właściwą treść dokumentu rozpoczynała krótka, typowa promulgacja3, po której wymieniano odbiorcę - rotmistrza. Przed personaliami dowódcy kancela­ria zamieszczała określenie jego przynależności stanowej. W przypadku dowód-

Koń. Górski, Historia jazdy polskiej, Kraków 1894, s. 14.

K. K o r a n y i. Żołnierz najemny a żołnierz zaciężny, „Czasopismo Prawno-Historyczne" '^t. l, s. 105-108.

W zasadzie we wszystkich listach przypowiednich brzmiała ona significamus tenore presen-dum quibis expedit universis.

18

organizacja i żołd

ców piechoty byli to famosi lub nobiles, ewentualnie famosi ac nobiles. Zdarzało się, że w jednym liście wymienionych było kilku rotmistrzów4; działo się tak w przypadkach, gdy kilka mniejszych rot łączono w jeden oddział.

Następnie podawana była liczebność wstępującego na służbę oddziału oraz jego rodzaj (piechota lub jazda). Jeśli rota przyjmowana na służbę miała skład mieszany, oczywiście odnotowywano to5.

W listach przypowiednich określano termin rozpoczęcia służby. Jeśli rota była już sformowana i pomyślnie przeszła lustrację, właśnie od tego dnia zaczynał się liczyć czas służby. Zdarzało się, że list otrzymywał dowódca oddziału jeszcze niesformowanego. W takim przypadku za początek służby przyjmowano dzień

popisu całego oddziału6.

Dalej wyznaczano termin trwania służby. Zwyczajowo były to 3 miesiące, li­czone od chwili przyjęcia roty. Po upływie wyznaczonego terminu, chcąc za­trzymać oddział, wystawiano rotmistrzowi nowy list, który nie musiał już zawie­rać informacji o liczebności i składzie oddziału.

Następny fragment listu mówił o wysokości żołdu. Stawka podawana była w skali kwartalnej. Jeśli w oddziale byli piesi i konni, podawano wysokość za­robków każdej kategorii. Wielkość żołdu dla pieszego wynosiła zwykle 5 flore­nów, dla konnego - 10 florenów. Sporadycznie można natrafić na inne stawki;

np. w rocie Wacława Kawki z 1475 r. płacono odpowiednio 6,5 i 13 florenów. W liście podawano tylko stawkę podstawową, czyli nie zajmowano się różnicą w wysokości rzeczywistego zarobku, wynikającą z przynależności do jednej z ka­tegorii żołnierzy (np. strzelec - pojedynczy żołd, pawężnik lub kopijnik -podwójny). Liczba żołnierzy podana w tego rodzaju dokumencie nie była zgodna z rzeczywistą liczebnością oddziału, gdyż informowała jedynie o liczbie porcji żołdu, przypadających na rotę. Liczba żołnierzy w rocie zawsze była mniejsza niż ta, którą podawał list przypowiedni (należy ją pomniejszyć o ok. 15% w związku z obecnością w oddziale pawężników i kopijników pobierających podwójny żołd)7. Zapis dotyczący żołdu uzupełniano niekiedy określeniem for­my płatności. Ta mogła być dokonana w całości gotówką lub częściowo w pie­niądzu i częściowo w suknie.

Licząc się z możliwością wystąpienia trudności w spłaceniu zaciężnych, król w listach przypowiednich gwarantował żołnierzom prawo do zajęcia dóbr monar­szych i stacjonowania w nich aż do momentu odebrania całkowitej zapłaty8.

4 Np. ZDP 1303, 5140.

5 ZDP 5158, 5180.

^.Senkowski, Materiały archiwalne do historii organizacji polskiej siły zbrojnej w dru­giej połowie XV wieku przechowywane w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie, SMHW 1954, t. l,s.500.

7 Zob. ryć. 4 - fragment rejestru z podziałem na dziesiątki.

8 ZDP 5139; J. S e n k o w s k i, op. ciL, s. 501.

Umowy o służbę zawierały także zobowiązanie króla do wypłacenia odszko­dowania za utracone podczas służby uzbrojenie i konie; dlatego też dokumenty te nazywano niekiedy zaszkodnymi {litterae indempnitatis)9. Gdy dokument za­wierał takie zapewnienie, zastrzegano, iż straty muszą być iuste et legitime. Co do warunków, na jakich miały być wypłacane odszkodowania, odwoływano się do stosowanego w takich przypadkach zwyczaju {secundum modum seryilluin)^. Podobny charakter nosiła obietnica władcy, iż w przypadku dostania się do nie­woli żołnierze zostaną z niej wykupieni.

Właściwą treść dokumentu zamykała typowa koroboracja i datacja.

Pod tekstem dokumentu znajdowała się parafa osoby wystawiającej list w imieniu króla. Wśród urzędników sygnujących listy przypowiednie można zna­leźć własnoręczne podpisy podkanclerzego Zbigniewa Oleśnickiego (1474)11 oraz sekretarza wielkiego Stanisława Kurozwęckiego (1477)12, ludzi związanych z królewską kancelarią. Jednak większość dokumentów wieńczy notka ad man-datum domini regis.

Po upływie terminu służby i całkowitym uregulowaniu należności listy przy­powiednie były zwracane królowi przez rotmistrzów. Tym samym tracili oni prawo do werbunku oraz dowodzenia oddziałem.

Rejestry popisowe

Aby oddział mógł rozpocząć służbę, musiał pomyślnie przejść lustrację, pod­czas której urzędnik reprezentujący króla sprawdzał, czy liczebność roty była zgodna z tym, co zawarto w liście przypowiednim oraz czy uzbrojenie kandyda­tów do służby nadaje się do użytku. Pisemnym odzwierciedleniem takiego prze­glądu był rejestr popisowy (regestrum conscriptionum), nazywany także popi­sem13. Zachowane spisy zaciężnych polskich pochodzą z lat 1471, 1477, 1496-14981 150014.

/ Koń. Górski, Historia piechoty polskiej, Kraków 1893, s. 5.

10 ZDP 5108 i inne; zob. też: J. S e n k o w s k i, op. cit, s. 500.

11 ZDP 5158; Urzędnicy centralni i nadworni Polski X1V-XVI1I wieku. Spisy, red. A. G ą-s i o r o w s k i, Kórnik 1992, s. 107.

12...