POLSKA LOSY PA�STWA I NARODU 1939-1989 ANDRZEJ FRISZKE Pami�ci dziadka Aleksandra, �o�nierza PO W, Wojska Polskiego, Armii Krajowej, wi�nia stalinizmu oraz ojca Edmunda, duchownego ewangelickiego, wi�nia niemieckich oboz�w koncentracyjnych isk opracowanie graficzne Andrzej Barecki redakcia Krzysztof Oblucki opracowanie indeksu nazwisk W�odzimierz Capelik koncepcja map Andrzej Friszke wykonanie map Miros�aw Bizon korekta Jolanta Spodar Na obwolucie wykorzystano wizerunek or�a Wojska Polskiego Na ok�adce wykorzystano fragment niemieckiej mapy Generalnego Gubernatorstwa z 1943 roku Wydanie I ISBN 83-207-1711-6 Zdj�cie autora na skrzyde�ku obwoluty: � Krystyna Sanderson Copyright O by Andrzej Friszke, 2003 Copyright � by Wydawnictwo ISKRY, Warszawa 2003 Wydawnictwo ISKRY ul. Smolna 11, 00-375 Warszawa Dzia� handlowy: tel./faks (0-prefiks-22) 827-33-89 e-mail: iskry(g iskry.com.pl www.iskry.com.pl � ,1 SPIS RZECZY WST�P 1. POLSKA PODBITA Okupacja niemiecka Okupacja sowiecka Zag�ada �yd�w �Wojna domowa" na Kresach 2. POLSKA WALCZ�CA Rz�d i wojsko Polskie Pa�stwo Podziemne Decyduj�cy rok 1944 Ja�ta 3. DEMOKRACJA LUDOWA Polska Lubelska Mi�dzy Ja�t� a Poczdamem Walka o wybory Podziemie Przesiedlenia, deportacje, migracje Postawy i zachowania Odbudowa Po wyborach 4. STALINIZM Monopartia Stalinizacja �ycia pa�stwowego i spo�ecznego Plan sze�cioletni Front ideologiczny Walka z Ko�cio�em Terror Emigracja 5. ROK 1956 Droga do Pa�dziernika Droga do stabilizacji 11 12 25 34 43 51 51 65 82 98 105 105 114 118 128 135 142 147 152 163 164 175 182 191 196 201 209 215 215 226 6. MA�A STABILIZACJA 235 Polska w bloku 237 System w�adzy 247 Gospodarka 262 1 Spo�ecze�stwo 266 1 Partia a Ko�ci� 273 Kultura 280 Emigranci 284 Niepokorna inteligencja 288 Marzec 1968 293 Grudzie� 1970 303 7. SOCJALIZM KONSUMPCYJNY 309 Odnowa 311 PRL i �wiat 317 Zbudujemy drug� Polsk� 319 Piramida w�adzy 327 Czerwiec 1976 339 Opozycja 341 Polski Ko�ci� i polski papie� 349 Kryzys 359 8. REWOLUCJA �SOLIDARNO�CI" 367 Sierpie� 367 Zwi�zek zawodowy i ruch spo�eczny 372 W�adza 380 Bydgoszcz 386 Pozorny spok�j 390 1 Zjazd �Solidarno�ci" 393 | Konfrontacja czy porozumienie 395 1 9. OD KONTRREWOLUCJI GENERA��W DO OKR�G�EGO STO�U 403 1 Stan wojenny 404 Op�r 413 Normalizacja 426 Ma�a liberalizacja 438 Okr�g�y St� 445 10. ZMIANA SYSTEMU 461 1 Wybory czerwcowe 462 1 �Wasz prezydent, nasz premier" 465 11. POLSKA 1939-1989. PR�BA BILANSU 469 NOTA BIBLIOGRAFICZNA 483 INDEKS 509 WST�P Historia najnowsza to korzenie naszej wsp�czesno�ci, czas obj�ty pami�ci� �yj�cych jeszcze pokole�. Historia najnowsza budzi wi�c emocje i �ywe dyskusje, bywa przed�u�eniem w przesz�o�� konflikt�w ideowych i politycznych. Historyk zajmuj�cy si� tym okresem musi bra� pod uwag�, �e jego dzie�o b�dzie czytane przez bohater�w i �wiadk�w zdarze�. Nieraz dochodzi do zderzenia wiedzy o faktach czerpanej ze �r�de� pisanych z pami�ci� os�b, kt�re te fakty prze�y�y i zapami�ta�y. Cz�sto te� system warto�ci badacza jest inny ni� opisywanych przez niego ludzi i ca�ych formacji. Wszystko to bywa �r�d�em licznych kontrowersji i polemik. Historia najnowsza jest wa�na dla legitymizowania bodaj ka�dej w�adzy pa�stwowej. Staje si� to szczeg�lnie istotne w okresach g��bokich przemian politycznych i ustrojowych. Je�li istnieje wolno�� s�owa, sp�r mo�e si� toczy� w spos�b nieskr�powany. Tak by�o w Drugiej Rzeczpospolitej, kiedy pi�sudczycy spierali si� z narodowymi demokratami o drog� przebyt� do odzyskania niepodleg�o�ci oraz ocen� polityki Pi�sudskiego i Dmowskiego. W powojennej Polsce historia najnowsza w spos�b radykalny zosta�a podporz�dkowana potrzebom politycznym rz�dz�cej partii. Nie by�o mo�liwe opisywanie dziej�w najnowszych w spos�b zgodny z prawd�. Nie liczono si� r�wnie� z pami�ci� spo�ecze�stwa, zmierzano raczej do przeobra�enia pami�ci zgodnie z potrzebami nowej ideologii. Historykom utrudniano dost�p do �r�de�, a cenzura pilnowa�a, aby nie podwa�ali obowi�zuj�cych interpretacji. Do ko�ca lat sze��dziesi�tych pa�stwowo�� PRL w znacznym stopniu budowa�a sw� prawomocno�� przez radykaln�, tendencyjn� krytyk� Drugiej Rzeczpospolitej oraz jej bezpo�redniej kontynuacji - rz�du w Londynie oraz podziemia �londy�skiego" w Polsce. Czarny obraz przedwojennej Polski, w�adz w Londynie i Armii Krajowej mia� uwypukli� s�uszno�� postaw i dzia�a� komunist�w polskich, tw�rc�w powojennej pa�stwowo�ci. Zale�no�� od Zwi�zku Radzieckiego i �potrze- POLSKA. LOSY PA�STWA I NARODU 1939-1989 ba" umacniania �przyja�ni polsko-radzieckiej" prowadzi�y do przemilczania ca�ych w�tk�w historii lat wojny i okupacji, by poprzesta� na przyk�adzie Katynia. W konfliktach polsko-radzieckich z zasady racj� musia� mie� ZSRR. Zafa�szowane przez urz�dow� wyk�adni� dziej�w wydarzenia trwa�y w spo�ecznej pami�ci, cho� w spos�b cz�sto uproszczony i wybi�rczy. Z pami�ci wypierano wiedz� o zr�nicowanych zachowaniach podczas okupacji, o pr�bach �przystosowania si�". G��bokiej redukcji uleg�a pami�� o holocau�cie �yd�w. Wspomnienie okupacji niemieckiej ��czy�o si� jedynie z prawdziwymi przecie� do�wiadczeniami polskiej martyrologii oraz walki zbrojnej z okupantem. Spojrzenie na okres drugiej wojny �wiatowej stopniowo si� zmienia�o dzi�ki up�ywowi czasu i wi�kszej wra�liwo�ci nowych pokole� rz�dz�cej partii na tradycje narodowe. Od lat siedemdziesi�tych pozwolono historykom opublikowa� wiele wa�nych dzie�. W�adze PRL pr�bowa�y nawet adoptowa� szereg postaci tego okresu do oficjalnego pa�stwowego panteonu. Zmie�ci� si� w nim mieli Sikorski obok Wasilewskiej, Grot-Rowecki obok Berlinga, co przecie� wyra�a�o tendencj� do zupe�nego pomieszania poj�� i warto�ci. Nie zmienia�a si� jednak oficjalna ocena polityki ZSRR wobec Polski, a pilnowanie �prawomy�lno�ci" wypowiedzi na ten temat historyk�w, publicyst�w i literat�w by�o jednym z najwa�niejszych zada� cenzury. Dopiero u schy�ku PRL, gdy w Zwi�zku Radzieckim nasta�a epoka g�as-nosti i ujawniano zbrodnie Stalina, nadszed� czas przypominania tragicznych do�wiadcze� z sowieckim totalitaryzmem. Dzieje Polski Ludowej by�y obszarem, na kt�rym niedopuszczalne by�y poszukiwania i interpretacje nie autoryzowane przez rz�dz�c� PZPR. Histori� pierwszych lat powojennych pisano tak, aby uprawomocni� i ukaza� s�uszno�� polityki partii. Fakty mog�ce ten obraz naruszy� by�y bezwzgl�dnym tabu, a dotyczy�o to nie tylko opozycji i podziemia, ale te� dziej�w PPR i jej sojusznik�w, postaw spo�ecznych, historii gospodarczej, powojennych przesiedle� i tak dalej. Okres po roku 1948 nie by� opisywany nawet przez partyjnych historyk�w, r�wnie� politycy PZPR woleli nie nawi�zywa� do bezpo�redniej przesz�o�ci. Gdy jednak czasem powstawa�a taka konieczno��, dzieje PRL zmienia�y si� zwykle w wyliczenie osi�gni�tych wska�nik�w rozwoju ekonomicznego i spo�ecznego. A� do 1980 roku nie wspominano kryzys�w lat 1948, 1956, 1968, 1970. Obowi�zywa� pogl�d, kt�ry wyrazi� W�adys�aw Gomu�ka w rozmowie z Aleksandrem Dubczekiem w lutym 1968 roku: �Partia nie umacnia si� nigdy, je�li stale wraca do swej z�ej przesz�o�ci. Zawsze wykorzystuj� to nasi wrogowie". Dopiero w 1981 roku prasa oficjalna i solidarno�ciowa zamie�ci�y wiele artyku��w i wspomnie� dotycz�cych powojennych dziej�w. Najwy�sze w�adze PZPR powo�a�y komisj� dla zbadania przyczyn i przebiegu kryzys�w w PRL. W 1983 roku zdo�a�a ona opublikowa� syntetyczny raport, ale kalendarium kryzys�w ukaza�o si� w paryskich �Zeszytach Historycznych". WST�P 9 Mimo tych ogromnych trudno�ci niekt�rzy historycy uczynili wiele, by wykorzysta� okresy liberalizacji dla zbadania przynajmniej niekt�rych aspekt�w historii lat 1944-1948, o czym nieco szerzej pisz� w nocie bibliograficznej. Pr�b� dokumentowania powojennych dziej�w podejmowa�a emigracja, a szereg materia��w i przyczynk�w ukaza�o si� zw�aszcza w redagowanych przez Jerzego Giedroycia �Zeszytach Historycznych" (��cznie ze wspomnieniami Gomu�ki o okoliczno�ciach tworzenia Krajowej Rady Narodowej). Bardziej systematycznego opisania r�nych aspekt�w powojennej historii podejmowali si� od lat siedemdziesi�tych historycy i publicy�ci zwi�zani z opozycj�. Trzeba wspomnie� ksi��ki Jakuba Karpi�skiego po�wi�cone kolejnym kryzysom, a zw�aszcza monografie Krystyny Kersten. Historiografia opozycyjna przypomina�a niesuwerenno�� powojennej Polski, totalitarny charakter tworzonego przez komunist�w ustroju, ukazywa�a bezprawie i terror pierwszego dziesi�ciolecia. By� to obraz prawdziwy, zgodny z faktami. Historiografia opozycyjna, przypominaj�c te fakty, podwa�a�a zarazem prawomocno�� PRL i jej ustroju, budzi�a aspiracje do wol...
zbitym