Antoni Czubiski DZIEJE NAJNOWSZE POLSKI POLSKA LUDOWA (1944-1989)- . WIELKOPOLSKA AGENCJA WYDAWNICZA Pozna 1992 OD WYDAWCY Wielkopolska Agencja Wydawnicza przedstawia Pastwu histori Polski Ludowej napisan przez Antoniego Czubiskiego, profesora Uniwersytetu im. Adama Mickiewieza w Poznaniu. Prof. A. Czubiski specjalizuje si w najnowszej historii Polski i Europy. Jest autor m kilkunastu ksiek i kilkuset artykuw. Badania jego miay pionierski charakter i czsto budziy ywe reakcje rodowiska naukowego oraz rnych grup politycznych. Praca o Centrolewie w zwizku z ingerencj cenzury ukazaa si w skrconej wersji po czterech latach (1963), za ksika o dziejach ZSRR zostaa w 1974 r., ju po rozesaniu do rozpowszechniania skonfiskowana, a autora zwolniono z pracy w Warszawie. Poniewa Prof. A. Czubiski nigdy nie ukrywa swoich lewicowych pogldw lata osiemdziesite przysporzyy mu krytykw z przeciwnego obozu politycznego. Niniejsza praca pisana ju bez udziau cenzury jest pierwsz po zmianie ustrojowej w Polsce caociow histori dziejw najnowszych,naszego kraju ujtych przez lewicowego autora. Autor i Wydawnictwo bd wdziczni za uwagi krytyczne. Wydawnictwo dzikuje Panu Janowi Baszykowi z Pniew za pomoc w wydaniu ksiki. WIELKOPOLSKA AGENCJA WYDAWNICZA 5 WSTP Wydarzenia z 1989 r. zakoczyy w Polsce okres tzw. realnego socjalizmu, okres Polski Ludowej, ktry trwa rwne 45 lat. Rozpoczy go rzdy PKWN w lipcu 1944 r., a zakoczyy wybory do sejmu w czerwcu i dymisja rzdu M. F. Rakowskiego w sierpniu 1989 r. Jest to okres szczeglny w dziejach narodu polskiego. Odbudowane w latach 1918-1921 pastwo polskie (II Rzeczpo- spolita) przetrwao do wrzenia 1939 r. We wrzeniu 1939 r. ziemie polskie zostay zajte przez Niemcy i ZSRR. Oba pastwa, dzielc si ziemiami polskimi, proklamoway tez, e pastwo polskie zostao zlikwidowane i prze- stao istnie. Rzd polski jednak nie kapitulowa. Podj on dziaalno przy pomocy pastw zachodnich (Anglia i Francja), ktre nie uznay upadku Polski. i kontynuoway wojn z III Rzesz. Rzd polski rozwija dziaalno na forum midzynarodowym i w okupo- wanym kraju, tworzc polskie pastwo podziemne. Po uderzeniu Hitlera na ZSRR w 1941 r. nawizano te wspprac z ZSRR. Porozumienie z ZSRR miao jednak od pocztku ograniczony charakter. Oba rzdy nie mogy doj do porozumienia w sprawie granicy, a pastwa zachodnie nie chciay in- gerowa w t spraw. Sytuacja Polski bya trudna. Pomidzy obu stronami wystpowao wiele sprzecznoci i nieporozumie. W kwietniu 1943 r. ZSRR przerwa t wspprac, stawiajc na zwalczajce oficjalny rzd koa tzw. lewicy polskiej w ZSRR. Powoano do ycia Zwizek Patriotw Polskich (ZPP) i armi polsk, a w lipcu 1944 r. Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (PKWN), ktry przej wadz w oparciu o sojusz z ZSRR. Polskie czynniki oficjalne znajdoway si w trudnej sytuacji. Dziaay one w opraciu o sojusz z W. Brytani i USA, cho pastwa te udzielay im. b. ograniczonego wsparcia. Nie chciay one zadrania stosunkw z ZSRR, ktry odgrywa wan rol w wojnie z III Rzesz. W perspektywie liczono na w wojnie z Japoni na Dalekim Wschodzie. W obliczu tych gigantycznych problemw sprawy polskie wydaway si mao wane i nieisto ne. Rzd polski podj prb opanowania sytuacji w Polsce w sierpniu 1944 r. przy pomocy powstania zbrojnego. Powstanie to, formalnie biorc, kierowao si przeciw Niemcom. Faktycznie skierowane byo ono przeciw stalinowskiej koncepcji opanowania Polski przy pomocy PKWN. Powstanie z gry skazane byo na klsk. Niemcy byli jeszcze silni, alianci daleko, a ZSRR nie by zainteresowa- 7 ny w jego sukcesie. Raczej odwrotnie. W tej sytuacji powstanie trwao 63 dni, pochono wiele ofiar, ale zakoczyo si niepowodzeniem. Klska powstania spowodowaa powane osabienie polskiego pastwa podziemnego i znakomi- cie uatwia Stalinowi przeprowadzenie jego planu wobec Polski. Na przeomie lat 1944/45 PKWN przeksztacono w Rzd Tymczasowy, a w czerwcu 1945 r., za zgod pastw zachodnich, rzd ten przeksztacono w Tymczasowy Rzd Jednoci Narodowej. Pastwa zachodnie rzd ten uznay i zaakceptoway nowe granice Polski. Wbrew zapowiedziom Hitlera i Stalina z 1939 r. pastwo polskie zostao odbudowane. Byo to jednak - pastwo w innym ksztacie terytorialnym i o innym statusie midzynarodo- wym. Znajdowao si ono w strefie wpyww ZSRR i byo powanie od niego uzalenione. Dawny rzd nie akceptowa tych zmian. Kontynuowa dziaalno w Lon- dynie mimo i nie by uznawany przez wikszo pastw. Emigranci gosili, e rzdy w Polsce zostay narzucone przez Stalina i e kraj jest uzaleniony od ZSRR. Wzywali spoeczestwo do bojkotowania narzuconych wadz i buntu, zapowiadali szybki wybuch III wojny wiatowej i upadek systemu komunis- tycznego. . Wojna jednak nie wybucha. Rzd w kraju si umacnia, przeprowadza reformy, stabilizowa si, pozyskiwa uznanie opinii publicznej, reprezentowa Polsk na forum midzynarodowym. W sumie przetrwa 45 lat. Jest to okres jeszcze raz tak dugi, jak czas trwania II Rzeczypospolitej. W okresie tych 45 lat spoeczestwo polskie rozwijao si ilociowo. Dokonyway si w nim istotne zmiany jakociowe, cho przeyo ono wiele wzlotw i upadkw. Rzdy ludowe powstay i upady przede wszystkim na skutek zmian zachodzcych na arenie midzynarodowej. Treci wypeniay je jednak poczynania spoeczestwa polskiego, ktre stopniowo przeksztacao narzuco- ny mu system, umacniajc samodzielno pastwa. Pastwo to odegrao istotn rol w dziejach narodu polskiego i Europy w ogle. Dzieje Polski Ludowej posiadaj ju bogat historiografi. Opublikowano wiele dokumentw, zbiorw rde, rozpraw, monografii i prac syntetycz- nych. Publikacje te maj jednak bardzo zrnicowany charakter. W kraju do 1989 r. dziaaa surowa cenzura. Do druku dopuszczano tylko te prace, ktre miay wydwik aprobujcy panujcy system. Publikowano prace apologety- czne wobec wadz. W zwizku z tym wielu problemw w ogle nie podej- mowano, wzgldnie pisano o nich w sposb oglnikowy lub jednostronny. Powstao zjawisko tzw. biaych plam w historiografii. Dotyczyo to szczeglnie genezy Polski Ludowej, stosunkw polsko-radzieckich, historii PZPR, biografistyki. Historiografii krajowej od pocztku przeciwstawiaa si historiografia emigracyjna. Podejmowano pomijane w kraju problemy genezy Polski Ludo- wej, demaskowano polityk Stalina i ZSRR wobec Polski, pitnowano 8 zbrodnie popenione na ludnoci polskiej, omieszano parti komunistyczn (PPR-PZPR) i jej przywdcw, podnoszono zasugi Kocioa i opozycji, eksponowano okresy kryzysw i zaama (1956, 1968, 1970, 1980/81). Pub- likacje emigracyjne przemycano do kraju lub nadawano przez rozgonie radiowe, popularyzujc ich ideologiczne i polityczne treci. Przez pewien czas istniay dwie zwalczajce si wzajemnie historiografie Polski Ludowej. Kryzys lat 1980/81 spowodowa powstanie w Polsce wydawnictw nieza- lenych od rzdu i rozwj publikacji tzw. II obiegu. W wydawnictwach tych przedrukowywano prace, ogoszone wczeniej na emigracji lub publikowane poza oficjalnym systemem cenzury. Podejmowano w nich problemy p bmija- ne, bd jednostronnie ujte przez historiografi oficjaln. Dyskusja o tzw. biaych plamach nabraa wielkiego znaczenia politycznego. Zmierzano w niej do penego zdeprecjonowania historiografii oficjalnej i upowszechnienia tez goszonych przez historiografi II obiegu. Publikowane po obu stronach,;barykady" prace pisane byy niekiedy w sposb tendencyjny, w stylu pamfletw politycznych. Celowali w tym zwaszcza publicyci historyczni. Odium spadao jednak na ca historiografi. W latach 1989/90 publikacje emigracyjne i II obiegu opanoway praktycz- nie rynek krajowy. Goszone w nich pogldy ulegy upowszechnieniu. Pub- likacje te generalnie neguj jakiekolwiek wartoci Polski Ludowej. Autorzy ich jednostronnie gloryfikuj poczynania J. Pisudskiego i jego obozu politycz- nego w Polsce, dokonania II Rzeczypospolitej i emigracji powojennej, jednoznacznie negatywnie oceniaj koncepcje i plany lewicy polskiej. Przy- czyn wszelkich trudnoci dopatruj si oni w ZSRR, a cay okres Polski Ludowej uznaj za okres regresu, tak w aspekcie ekonomicznym, jak i spoeczno-politycznym, czy moralno-etycznym. Szczeglnie negatywnie oceniaj wychowanie tzw. homo soveticus. Z jednej strony dowodz, e narzucony Polsce system nigdy nie uzyska w Polsce wikszych wpyww, a z drugiej, e cae spoeczestwo zostao skaone komunistycznym stosun- kiem do pracy, wasnoci i wiata wartoci. Dyskusja o biaych plamach, negatywna ocena wielu dobrych prac histo- rycznych, jednostronne podejcie do najbliszej przeszoci spowodoway zniechcenie wielu Czytelnikw do historii w ogle. Jeli jeszcze kilkanacie lat temu prace wydawane w duych nakadach rozchwytywano spod lady, to dzi wydawane w maych nakadach zalegaj magazyny. Czytelnicy sygnalizuj w ten sposb swoj dezaprobat dla niekorzystnych zjawisk i konieczno powrotu do obiektywnych bada. 9 Rozdzia I : OD PKWN DO TYMCZASOWEGO RZ DU JEDNOSCI NARODOWEJ l. POWSTANIE PKWN Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego powsta w lipcu 1944 r. pod wpy- wem rnych czynnikw. Z jednej strony do przejcia wadzy parli komunici prezentujcy od lat wasn koncepcj budowy pastwa i ksztatowania jego polityki. Z drugiej strony dziaa rzd ZSRR z J. St...
zbitym