Grupa społeczna - to każde zrzeszenie ludzi, które w świadomości samych ludzi stanowi pewnego rodzaju odrębną całość; takie zrzeszenie jest mniej lub bardziej liczne, jednak dolną granicą są tutaj dwie osoby. Zespół złożony z dwóch osób nie posiada wielu zjawisk i procesów, które mają miejsce w liczniejszych zrzeszeniach, tak więc zespołów dwuosobowych nie zalicza się do grup społecznych.
Jednym z warunków istnienia grupy jest świadomość odrębności przynajmniej niektórych z jej członków, dlatego też tłum zabranych na ulicy ludzi nie będzie stanowić grupy społecznej, dopóki osoby go tworzące nie zaczną odczuwać jego jedności i odrębności.
Grupę społeczną stanowi więc pewien odosobniony układ, a wchodzące w jego skład jednostki, świadomie podzielają niektóre swoje doświadczenia i czynności, co wyłącza je od wspólnoty nieczłonków. Jednym słowem - grupa zawdzięcza swoje istnienie przede wszystkim temu, iż członkowie jej poszczególni myślą o niej, jako o istniejącej w pewnej odrębności od reszty świata. Ze względu na ten warunek jej istnienia, czyli odrębność zamkniętego układu - rozpatrując poszczególne grupy bierze się najpierw pod uwagę właśnie ich wyodrębnienie, które zazwyczaj oparte jest na pewnej, uznanej przez wszystkich członków zasadzie (pewnej racji), ze względu na którą dana grupa uważana jako odrębna od innych grup. Tak więc pierwszym i zarazem najłatwiejszym kryterium kwalifikacji grup społecznych, jest ich odrębność. Podział grup ze względu na ich odrębność, wyróżnia następujące rodzaje tych grup:
· grupy genetyczne - ich odrębność stanowi rzeczywiste lub też domniemane wspólne pochodzenie
· rodzina - składa się z potomków danej pary przodków, a więc jej przodkowie przynależą do grupy tylko dzięki posiadaniu wspólnych potomków; jest to grupa zamknięta tylko wobec rodzin, z którymi żaden z jej członków nie jest spokrewniony
· ród - jednostki wchodzące w skład tej grupy są ze sobą spokrewnione od strony matki lub ojca, mają wspólne rodowe nazwisko lub też inne oznaki rodowej przynależności; dana jednostka wchodząc w związek małżeński z członkiem rodu może pozostać członkiem roku własnego lub zrzec się go na rzecz rodu małżonka
· plemię - wspólne pochodzenie członków tej grupy ma fikcyjny lub legendarny charakter; składa się ona z kilku rodzin, klanów lub rodów, których tak naprawdę nie da się wykryć wspólnego pochodzenia, jednak ich jedność i odrębność może być rzeczywista, jeśli członkowie rodu będą wchodzić w związki małżeńskie tylko z członkami swojej grupy (a zazwyczaj panuje tam właśnie zasada nie dopuszczania do małżeństw z osobami spoza plemienia)
· związek rasowy - stanowią go jednostki, uważające się za należące do pewnej rasy oraz przeciwstawiające się (stanowiąc odmienną kategorię ludzi) tym, którzy traktują ich odmienność jako łączącą ich w jedną grupę
· grupy terytorialne - ich odrębność wyznaczają granice terytorialne; wspólnota i odrębność terytorialna stanowią jedynie podstawę, na której budowane są, mniej lub bardziej skomplikowane układy doświadczeń i czynności stanowiących o treści grupy
· grupy religijne - odrębność tych grup oparta jest na wspólnym kulcie oraz związanych z nim wierzeniami
· grupy kulturalne - odrębność tej grupy stanowi specyficzna i tylko jej właściwa kultura; grupa ta posiada własne wartości kulturalne, które znacząco różnią się od wartości kulturalnych uznawanych przez inne grupy
Między poszczególnymi grupami może istnieć względnie trwała więź uregulowana odpowiednimi normami. Grupy posiadają pewne obowiązki wobec siebie nawzajem, a więc uznają, iż powinny one spełniać wobec siebie określone czynności zbiorowe oraz powstrzymywać się od określonych innych czynności, przy jednoczesnym oczekiwaniu spełnienia wobec siebie samej tych samych obowiązków; istnienie takiej sytuacji mówi nam, iż grupy te są ze sobą powiązane, gdyż treści społeczne jednych grup pozostają pod wpływem treści społecznych innych i same na nią wypływają, przy czym wpływ ten nie musi być równomierny. Jeżeli ma miejsce sytuacja, gdzie wpływy z obu stron te są równe, można mówić o równości (np. przymierze między dwoma państwami), natomiast jeżeli jedna grupa (częściowo lub całkowicie) wyznacza obowiązki zarówno sobie jak i innej grupie, mamy wtedy do czynienia z podporządkowaniem się jednej z grup.
Podstawą każdego społeczeństwa jest współistnienie, związki oraz krzyżowanie się poszczególnych; według socjologów, społeczeństwo stanowi pewna, wyraźnie określona całość złożona z indywiduów jako elementów, natomiast proces społeczny zachodzi dzięki starszym pokoleniom, zorganizowanym w niezliczone, współistniejące oraz powiązane i krzyżujące się grupy społeczne, których funkcją jest przygotowanie młodych pokoleń do w grupach, do których poszczególne jednostki są (lub staną się) kandydatami.
Środowisko społeczne osobnika stanowi ogół grup i jednostek, z którymi styka się on w ciągu swojego życia prywatnie lub publicznie, bezpośrednio lub pośrednio, przelotnie lub trwale, osobiście lub rzeczowo. Środowisko to podlega nieustannym zmianom; część z nich jest powodowana własną działalnością osobnika (np. zerwanie stosunków), część natomiast jest od niego niezależna (np. śmierć członka grupy). Środowisko społeczne każdej jednostki jest nieco inne, co wynika z zarówno z warunków zewnętrznych (np. miejsce urodzenia) jak i z jej indywidualności. Wszystkie grupy społeczne w jakimś stopniu interesują się życiem prywatnym swoich członków oraz ich przynależnością do grupy, oraz starają się mieć wpływ (przynajmniej w pewnym stopniu) na to, co ich członkowie robią w innych grupach, oraz kierować stosunkami zachodzącymi pomiędzy nimi a osobnikami spoza ich obrębu.
Każda z grup, w miarę swoich możliwości stara się zapobiegać wszelkim kontaktom swoich członków z obcymi grupami, które nie są pod ich wpływem. Należy jednak zaznaczyć, iż w każdej grupie istnieje sfera relacji osobistych, w które grupa się nie wtrąca (a przynajmniej dopóki nie wykazują one jakiś niezwykłych cech). Ta sfera dopuszczalnej prywatności jest tym mniejsza, im grupa ma większy wpływ na swoich członków oraz im bardziej wykazują oni zainteresowanie sprawami publicznymi swojej grupy. Środowisko społeczne członków danej grupy jest na tyle społecznie zorganizowane i uregulowane, na ile grupa ta rozciąga swój nadzór i czynne kierownictwo nad stycznościami społecznymi wszystkich swoich członków.
Nadzór grupy nad środowiskiem społecznym osobnika może przybierać specyficzne formy, jeżeli jest kierowany do jednostek, nie będących jeszcze jej pełnymi członkami, a dopiero mają się nimi stać. Kandydatom na członków grupy stawiane są nie tylko wymagania dotyczące zakazu niebezpiecznych styczności z innymi grupami (co mogło by doprowadzić do nabycia cech szkodliwych dla zbiorowości), lecz również mają oni posiąść cechy, które członkowie tej grupy powinni posiadać, przy czym zarówno nabywanie cech pożądanych jak i tych niepożądanych, jest rezultatem wpływów z otoczenia społecznego.
Środowisko wychowawcze to odrębne środowisko społeczne, które grupa wytwarza dla osobnika mającego zostać jej członkiem po odpowiednim przygotowaniu, obejmujące wszystkie osoby i grupy społeczne, z którymi kandydat ten się styka, gdyż wszystkie one stanowią składniki środowiska wychowawczego kandydata. Każda grupa chce, aby wszyscy, z którymi styka się dany kandydat, oddziaływali na niego w sposób dający pożądane skutki ze względu na jego przyszła rolę członka grupy, a jednocześnie zaprzestali działań mogących wywrzeć na niego społecznie niepożądany wpływ. Natomiast sam kandydat musi się poddawać pożądanym i unikać niepożądanych wpływów ze strony osób i grup, z którymi się styka. Kolejnym wymaganiem grupy jest to, by kandydaci byli odpowiednio przygotowani do pełnienia swoich funkcji, dlatego też grupy te wprowadzają do środowiska kandydata określone jednostki lub niewielkie grupy, których celem jest wywieranie odpowiedniego wpływu wychowawczego; zadanie te spełniane są przez instytucje wychowawcze.
Instytucja wychowawcza stanowi unormowaną przez grupę oraz podlegającą jej sankcji działalność takiej jednostki lub mniejszej grupy, która ze względu na tę działalność zajmuje w danej grupie oznaczone stanowisko. Najbardziej podstawową instytucją wychowawczą jest nauczanie indywidualne - grupa, która chce, żeby jej przyszli członkowie nabyli odpowiednie umiejętności oraz cechy osobowe, wyznacza pewne czynności, których celem jest nauczenie kandydatów wszystkiego, czego będzie wymagać od nich grupa.
Zadania pełnione przez nauczyciela z ramienia grupy, mogą być mniej lub bardziej wyspecjalizowane oraz są one związane z dziedziną głównych, zbiorowych zainteresowań grupy. Większy stopień komplikacji posiada natomiast instytucja nauczania szkolnego, której celem jest również uzyskanie przez kandydata (na drodze działalności wychowawczej) właściwości niezbędnych dla uzyskania pełnego członkostwa w grupie, lecz jednocześnie zadania stawiane przed instytucją szkolną są dużo większe i trudniejsze niż te, które ma przed sobą nauczyciel, który wchodzi jako jeden ze składników do już gotowego środowiska wychowawczego. Natomiast głównym zadaniem szkoły jest niejako wyrwanie wychowanka z jego codziennego środowiska społecznego oraz osadzenie go w tym nowym i odosobnionym środowisku wychowawczym, które zostało stworzone właśnie w tym celu, aby w oderwaniu od wszelkich ubocznych wpływów poddać go tym uważanym jako najodpowiedniejsze, które wyrobią w nim właściwości wymagane przez dane społeczeństwo.
Działalność wychowawcza poszczególnych rodziców jest poddana nadzorowi wszystkich grup, do których należy ich rodzina, przy czym każda z nich formułuje swoje własne wymagania, które jednocześnie nawzajem się dopełniają. Jednak żadna z grup nie będzie zainteresowana szczegółami działalności rodziców względem ich dzieci, dopóki ich postępowanie nie będzie jaskrawo przeciwstawiało się tradycyjnym i zwyczajom grupy; jedynym ich żądaniem jest to, by dany osobnik (gdy nadejdzie jego czas do przygotowania się do przyszłej roli członka) został grupie przedstawiony oraz nabył cechy niezbędne dla pełnienia tej roli. W sytuacji, gdy jednostka nie posiada wymaganych cech - odpowiedzialność za to biorą jej rodzice, tak więc muszą się oni czuć odpowiedzialni za swoje potomstwo przed całym społeczeństwem a poczucie to dodatkowo utrzymują w nich bezpośrednie i osobiste reakcje ze strony poszczególnych grup lub ich przedstawicieli.
Zatem wychowawcza rola rodziców ma swoje bezpośrednie uwarunkowania w ich najbliższym środowisku społecznym, a największy wpływ wywiera na nich grupa genetyczna, czyli rodzina lub ród. W sprawach wychowania, rodzice stanowią przedstawicieli swojego rodu czy rodziny, gdyż zadaniem powierzonym im przez rodzinę jest odpowiednie przygotowanie swoich dzieci do pełnienia przez nich przyszłej roli rodowców, przy czym rola ta oznacza zarówno wykonywanie określonych czynności w obrębie rodu (których celem jest zachowanie jego jedności jako grupy), jak i działalność ekonomiczną (dzięki niej jednostka może się utrzymać przez co nie stanowi ona ciężaru dla rodu). Zatem największy nadzór nad działalnością rodziców sprawuje ród. Należy zaznaczyć, iż współcześnie, wychowawcza rola rodziców uległa osłabieniu, gdyż nauczyciel wraz ze szkołą i innymi instytucja wychowawczymi pośrednio odbierają im rodzicom przeważającą część funkcji wychowawczych.
Otoczenie sąsiedzkie osobnika stanowi ogół osób, z którymi styka się on bezpośrednio właśnie dzięki temu, iż znajdują się w takiej fizycznej bliskości jego miejsca zamieszkania i mogą się z nim spotykać. Jednak otoczenie sąsiedzkie nie stanowi grupy społecznej. Wprawdzie biorąc pod uwagę punktu widzenia osobnika, jego otoczenie sąsiedzkie charakteryzuje pewna jedność i odrębność, wydzielające je spośród jego całego środowiska społecznego, lecz nie ma ono charakteru układu zamkniętego (jak każda grupa której jest on członkiem), tylko stanowi luźny zbiór jednostek powiązanych ze sobą jedynie pewnymi zainteresowaniami czy wspólną sferą doświadczeń. Proces tworzenia się tych doświadczeń określa się terminem opieki sąsiedzkiej, która jest jedną z odmian opinii publicznej oraz stanowi ogólny węzeł wszelkiego sąsiedztwa, a zarazem jeden z najpotężniejszych czynników uspołecznienia i wychowania.
Jednostki nie są jedynie podmiotami współtworzącymi opinię sąsiedzką, lecz również przedmiotem zainteresowania tej opinii; wszystkie osoby należące do otoczenia danej jednostki, znają ją osobiście, co może stanowić treść porozumienia oraz wartością społeczną dla innych osób. Normalnym procesem jest, iż każda jednostka chce jak najczęściej skupiać na sobie przychylną uwagę swojego otoczenia, tak więc dąży ona do tego, by mówiono o niej wiele i z uznaniem. Przeciwnym zjawiskiem do chęci zwrócenia na siebie uwagi, oraz niejako je dopełniającym, jest chęć dostosowywania się do postępowania innych osób, a więc pragnienie upodabniania się do innych (naśladownictwo).
Jednostka ulega szczególnie silnym wpływom społecznym będą w okresie swojego dzieciństwa i młodości, kiedy jeszcze nie jest ona społecznie niewyrobiona. Grupa społeczna, przejawiając zainteresowanie procesem wychowania swoich przyszłych członków, zwraca zwykle uwagę na sąsiedzkie otoczenie w jakim się oni znajdują, starając się utworzyć z niego środowisko wychowawcze. Grupa przejmuje wpływ tego otoczenia na własny użytek tak, by nie dopuścić do zaistnienia tam jakimkolwiek szkodliwym wpływom. Społeczeństwo wymaga od swoich wszystkich członków, by w sytuacji zetknięcia się z przedstawicielami młodego pokolenia, starali się oni zachowywać w jak najodpowiedniejszy sposób, którego skutkiem będzie wywieranie pożądanego wpływu wychowawczego, a od młodego pokolenia - wymaga się odpowiedniego zachowania w stosunku do starszych osobników z sąsiedzkiego otoczenia.
Każda próba przekroczenia granic wyznaczonych przez grupę oraz każda krytyka względem instytucji czy nieposzanowanie osób ze strony młodzieży - spotyka się z natychmiastową reakcją ze strony starszych osobników. Młody osobnik przejmować może z otoczenia sąsiedzkiego zarówno pozytywne, jak i negatywne wzorce.
Podczas gdy sąsiedzkie otoczenie starszych narzuca się młodocianym osobnikom bez ich czynnej woli oraz jedynie w pewnym zakresie umożliwia im wyboru osób, z którymi chcą oni utrzymywać styczność, grupa rówieśnicza, stanowiąca trzeci składnik środowiska społecznego dorastających jednostek - tworzy się dzięki ich mniej lub bardziej spontanicznemu wkładowi.
Cooley ukazuje grupę rówieśniczą, która stanowi bezpośredni objaw przyrodzonych dążności tworzących ją osobników oraz jest dla każdego z nich pierwotnym środowiskiem, w którym przyczyniają się oni do czynnego społecznego współżycia. Grupy dzieci, pomimo ich samorzutnego powstawania, nie stanowią czysto naturalnych i jednorodnych tworów; każda jednostka wnosi do swojej grupy wpływy, którym podlega ona w swojej rodzinie oraz otoczeniu sąsiedzkim, jak również w instytucjach wychowawczych przygotowujących ją do pełnienia członkostwa w grupach dorosłych.
Wszystkie grupy rówieśnicze wśród młodocianych wykazują pewne podobieństwa w ich składzie i ustroju. W pewnych okresach wieku, dzieci i młodzież - są do siebie podobni, a ich pola wspólnych zainteresowań są stosunkowo ciaśniejsze niż ma to miejsce wśród dorosłych, gdyż są one mniej rozwinięte i zróżnicowane. Ważnym tutaj jest również to, iż grupy rówieśnicze wykazują się względną prostotą swego ustroju, co wynika z niewielkiej ich liczebności oraz niskiego poziomy tradycji. Z powodu małej liczebności oraz niewielkiej, instytucjonalnej regulacji - dążenia poszczególnych członków grup rówieśniczych o wiele bardziej przejawiają się w ich życiu zbiorowym niż ma to miejsce w starszych społeczeństwach, gdzie następujące zmiany ustroju są dużo szybsze i łatwiejsze. Kolejną specyficzną cechą grup rówieśniczych jest, ściśle związane z młodym wiekiem ich członków - pragnienie nowych doświadczeń.
W niemal każdym społeczeństwie, obok luźnych zrzeszeń, istnieją bardzo zorganizowane oraz trwałe związki młodzieży (posiadające nierzadko bardzo stare tradycje), posiadające określone zadania i stosunkowo bogatą treść; typowym przykładem mogą tu być europejskie korporacje uczącej się młodzieży.
Znaczenie grupy rówieśniczej, jako czynnika wychowawczego, w głównej mierze wiąże się z tym, jak bardzo przyczynia się ona do urabiania swoich członków, zarówno pod względem społecznym jak i pod względem przygotowani ich do uczestnictwa w grupach dojrzałych. W grupie rówieśniczej, każdy jej członek jest na równi z pozostałymi jej członkami, którzy liczą się z nim nie tylko jako z przedmiotem swojego działania, lecz także jako z podmiotem społecznym.
Zarówno postawa kierownicza jak i podporządkowania, kształtowane są właśnie w grupach rówieśniczych, gdzie jednostki uczą się samorzutnie ustanawiać reguły postępowania (zarówno dla siebie jak i dla innych) oraz uczą się poddawać tym wspólnie ustanowionym regułom. Oprócz tego, jednostka w grupie uświadamia sobie, iż pewne jej postępowanie są społecznie pożądane a inne nie. W grupach rówieśniczych dochodzi do przemiany pierwotnej chęci walki oraz pognębienia przeciwnika - w rycerską rywalizację, która gardzi niezasłużonym zwycięstwem, przyjmując jedynie równe szanse oraz do zanikania postawy polegania na starszych na rzecz polegania na samym sobie. z uwagi na fakt, iż grupy rówieśnicze mają demokratyczny charakter, rozwijają się one lepiej właśnie w państwach demokratycznych. Potrzeba kierowania grupą rówieśniczą jest rezultatem:
· sytuacji, w której zainteresowania dzieci i młodzieży są często inne, niż chciało by tego starsze pokolenie lub jego przedstawiciele
· rówieśnicy coraz częściej mają skłonność do dawania swego poparcia buntowniczym zachowaniom jednostki wobec grupy, która stara się na nią wywrzeć określony wpływ wychowawczy
Kierunek działalności, jaki dorośli starają się nadać zachowaniu młodocianych osobników, wynikający z ich przyszłej roli społecznej, najczęściej nie odpowiada spontanicznemu i żywiołowemu rozwojowi osobowości dziecka, a takie tworzenie się buntowniczych tendencji jest nieuniknionym rezultatem samego procesu wychowania (tak jak i samo życie społeczne wymaga kontrolowania wielu przyrodzonych dążności człowieka).
Represja społecznaod zawsze stanowiła najpowszechniejszy środek pedagogiczny, lecz jednym z jej psychologicznych skutków jest bunt (czynny lub utajony). Dopóki represja ta jest konsekwentna i czynna, a jednostka ma świadomość, iż każde jej niedozwolone działanie spotka z negatywną i przykrą reakcją ze strony środowiska - stłumienie niedozwolonego zachowania jest skuteczne a ewentualny bunt nie ma czynnego charakteru, jeżeli jednak kontrola ta nie będzie odpowiednio ścisła - zaowocuje to czynnym buntem, któremu towarzyszyć będą próby uniknięcia tej represji lub też otwarty sprzeciw wobec woli określonych osób lub grup.
Jednostki które należą do grupy rówieśniczej i znajdują w niej aktywną pomoc lub moralne wsparcie w swoich czynach - ze strony osób starszych najczęściej spotykają się z represją. Należy zaznaczyć, iż największe szanse na stanie się przywódcą grupy mają najbardziej buntownicze jednostki, a ich postawa zaczyna się udzielać pozostałym członkom grupy. Przywódcą stać się może również zgoła inna osoba, a mianowicie taka, która będzie najlepiej wykonywała czynności należące do programu wychowawczego, jednak wpływ tego rodzaju przywództwa jest o wiele słabszy niż przywódcy - buntownika.
Wpływ wychowawczy wywierany przez rodzinę, otoczenie sąsiedzkie czy grupy rówieśnicze (stanowiące główne składniki środowiska wychowawczego jednostki), nie ma charakteru planowego, dążącego do wyraźnie postawionych sobie celów pedagogicznych przez realizację określonych środków. Ta nieukierunkowana działalność wychowawcza nabiera intencjonalnego charakteru, gdy określeni członkowie starszego pokolenia specjalizują się w niej, więc gdy przygotowywanie kandydatów na przyszłych członków grupy staje się zadaniem starszych członków.
Styczność społeczna istniejąca między nauczycielem i uczniem, z czasem staje się coraz bardziej rzeczowo wyspecjalizowana, bezosobowa i krótkotrwała; dzisiejszy nauczyciel rzadko przygotowuje swoich uczniów do członkostwa w jednej grupie (lub też w zwartym kompleksie grup), lecz kształtuje w nim umiejętności pozwalające na uczestniczenie w jakiejkolwiek grupie, z którą może się zetknąć w ciągu swego życia, udzielając mu specjalnej części wiadomości i uzdolnień niezbędnych dla życia w grupie. Jednak styczność nauczyciela z uczniem jest rzeczowo i czasowo ograniczona, a w ich stosunku społecznym uczestniczy jedynie niewielka część ich osobowości - uczeń przeważającą część życia spędza bowiem poza granicami wpływu swojego nauczyciela, a więc będąc pod zupełnie innymi wpływami (o których zwykle niewiele wiadomo nauczycielowi). Natomiast nauczyciel posiadający bardzo wielu uczniów oraz własne życie prywatne i społeczne - wchodzi w kontakt z danym uczniem tylko jednostronnie i bardzo sporadycznie; jego działania ograniczają się do realizowania pewnego programu, najczęściej jeszcze zacieśnionego do tylko jednej dziedziny wiedzy teoretycznej lub stosowanej, a więc do swojego przedmiotu".
Instytucja szkoły częściowo jest dopełnieniem, a po części również przeciwieństwem zwykłego środowiska życia przyszłych członków społeczeństwa, stanowi ona materialny wyraz dążeń starszego pokolenia do wyselekcjonowania spośród młodzieży jednostek przygotowujących się do czynnego udziału w życiu społecznym. To odcięcie ma na celu chronienie jednostek (podczas owych przygotowań) przed uważanymi za szkodliwe wpływami zewnętrznymi, oraz ułatwienie zogniskowania na nich wpływów dobroczynnych poprzez organizowanie dla nich specjalnych i korzystnych warunków. Pierwotną wersją współczesnej szkoły można uznać pewien obyczaj, panujący wśród niższych ludów, który nakazywał młodzieży na jakiś okres czasu przez terminem przyjęcia ich do plemienia, oddalenie się (wraz z wprowadzającymi ich do grupy starszymi członkami plemienia) oraz poddanie specjalnym ćwiczeniom, gdzie w czasie zupełnej izolacji od reszty plemienia, dowiadywali się oni o pewnych grupowych tajemnicach.
Każda szkoła stanowi grupę społeczną, w której skład wchodzą nauczyciele i uczniowie. Klasyczna szkoła, w czasie odbywania się zajęć szkolnych jest (a przynajmniej usiłuje być) niejako klasztorem, który jest odcięty od świata zewnętrznego oraz jakichkolwiek bodźców, mogących oderwać uwagę uczniów od zajęć; jednak takie społeczne odosobnienie instytucji szkoły nie jest w stanie utrzymywać się zbyt długo, gdyż zarówno nauczyciele jak i wychowankowie - wnoszą do niej ze sobą pewne czynniki pochodzące z innych grup społecznych. Zatem każdy uczeń wraz z przekroczeniem progu klasy, wnosi do niej tradycje i zainteresowania wyrobione oraz nabyte przez niego zarówno pod wpływem rodziny jak i otoczenia sąsiedzkiego. Obok pośrednich wpływów ze strony społeczeństwa starszych, do głosu dochodzą również te, których źródłem są grupy rówieśnicze, zarówno szkolne jak i pozaszkolne (np. terytorialne). Grupy rówieśników diametralnie różnią się od tradycyjnego ustroju grup szkolnych, który zazwyczaj przewiduje jedynie takie zbiorowe czynności, którym inicjatywę i przewodnictwo daje sam nauczyciel, dlatego też grupy rówieśnicze tak często stoją w konflikcie do określonych przez starszych wymagań szkoły oraz nadają działalności swoich członków kierunku odmiennego od tego pożądanego przez nauczycieli. Ponadto to, grupy rówieśnicze mogą pobudzać swoich członków do pełnienia określonych czynności, w czasie oraz miejscach przewidzianych dla zajęć szkolnych, które będą utrudniać lub uniemożliwiać prowadzenie tych zajęć, a nawet wywoływać zbiorowe bunty przeciwko szkolnym władzom.
Współczesna szkoła stanowi miejsce, gdzie krzyżują się różnorodne i niezliczone działania zewnętrzne, a upragnione przez nią odosobnienie, staje się niemal fikcją, z uwagi na co obecna pedagogika przyjęła, iż izolacja szkoły nie jest już jednym z jej celów. Jeżeli więc dalszy rozwój tej instytucji będzie przebiegał dalej w tym samym kierunku - szkoła przestanie już stanowić osobną i stałą grupę, lecz mniej lub bardziej zmienny i przejściowy ośrodek dla młodzieży. Zatem szkoła przyszłości porzuci bezskuteczne próby izolacji jednostki od społeczeństwa w którym ona żyje zostawiając ją w jej naturalnym, konkretnym środowisku. Próby separacji zastąpią natomiast starania, aby to środowisko rozszerzać oraz kierować jego wrastaniem w życie zbiorowe starszych.
Wpływy wychowawcze nie dotykają jednostki na drodze osobistych porozumień, lecz za pośrednictwem (mniej lub bardziej) sztucznych symboli rzeczowych, wśród których wymienić można:
· pismo
· druk
· obrazy
· ilustracje
· telefon
· telegraf
· radio
· kino
· multimedia
Jedne ze znamion współczesnej cywilizacji, stanowi rozwój styczności pośrednich, których przykłady zostały powyżej wymienione. We wcześniejszych czasach, wpływy te stanowiły niewielki procent ogółu wszystkich, powoli przenikając do grup, przez co dość łatwo poddawały się asymilacji, jednak najnowsze wynalazki i odkrycia wprowadziły w sferę styczności pośrednich wiele ułatwień i modyfikacji. Obraz stał się międzynarodowy, przez co nie potrzebuje już przekładu (co najwyżej krótkiego komentarza) oraz przedstawia rzeczywistość nie za pośrednictwem sztucznych symboli, lecz dzięki symbolizacji bezpośredniej i zmysłowej, której znaczenia narzucają się wprost każdemu obserwatorowi. Interesem każdego z państw oraz w celu zachowania własnego bytu, jest wymaganie od swoich obywateli znajomości symboli, niezbędnych dla pośredniego porozumiewania się, stąd też umiejętność czytania i pisania są elementarnymi celami wychowania społecznego, stanowiącego pewien poziom kulturalnego rozwoju.
Wraz z rozwojem druku, a przede wszystkim wraz z powstawaniem owych form pośredniego porozumiewania (takich jak telefon, kino, czy radio), ten rodzaj porozumiewania stał się niemal tak samo przystępny umysłom (często nieprzygotowanym do tłumaczeniu symboli), jak porozumiewanie się bezpośrednie. Jednak taka sytuacja stanowić może źródło wielu trudności wychowawczych, gdyż jednostka, która raz opanowała sztukę czytania, uzyskała dostęp do teatrów oraz stacji odbiorczych - ma do swojej dyspozycji niemal nieograniczone pole doświadczeń pośrednich, które w przeważającej części stanowią doświadczenia nie zinstytucjonalizowane społecznie dla określonych celów pedagogicznych oraz nie podlegające kontroli ze strony starszego społeczeństwa.
Zasadniczą funkcję wychowania stanowi przygotowanie niepełnych członków do pełnego udziału w życiu zbiorowym grup, co przejawia się w tym, iż każda z grup stara się wcześniej wpływać na środowisko wychowawcze przyszłego członka oraz narzuca ona czynnikom społecznym realizującym cele wychowania, zadania zgodne z tą funkcją. Grupa domaga się od rodziców jednostki, jej otoczenia sąsiedzkiego oraz rówieśników, szkoły i nauczycieli oraz instytucji wychowania pośredniego - aby w taki sposób wywierali na nią swoje wpływy wychowawcze, aby stała się ona chętna i zdolna do pełnienia przyszłej roli członka grupy.
Rola poszczególnych członków w grupie zależna jest od zachodzącego między nimi a grupą stosunku społecznego. Stosunek społeczny składa się z kontaktu społecznego, a więc związku pomiędzy dwoma stronami, oraz z obowiązków społecznych jednej strony względem drugiej. Kontakt społeczny to zasada, na mocy której dane jednostki są ze sobą w stosunku (czyli posiadają względem siebie pewne obowiązki). W stosunku między jednostką będąc członkiem danej grupy a tą grupą, kontaktem społecznym będzie uznana przez obie te strony przynależność jednostki do grupy, która jest zazwyczaj uwarunkowana różnymi względami (np. terytorium grupy). W stosunku zachodzącym między grupą a jednostką spełniającą pewne specjalne funkcje publiczne, zachodzi ponad to dopełniający i ściślejszy kontakt, który jest rezultatem objęcia przez te jednostkę, za wyrażoną lub milczącą zgodą grupy - urzędowego stanowiska. Stosunek między grupą a jej członkiem jest ustalany niezależnie od tego członka, a najczęściej jeszcze długo przed jego wstąpieniem do grupy, dlatego też zarówno będąc zwyczajnym członkiem jak i zajmując jakieś urzędowe stanowisko - przejmuje on gotowe już oraz znane i określone niezależnie od niego - obowiązki. Każdy członek ma obowiązek czynić dla grupy wszystko to, co przez tradycję lub też dzięki refleksji, grupa ta uważa jako niezbędne dla swojego trwania; z drugiej zaś strony, grupa ma obowiązek czynić dla swoich członków wszystko to, co według niej jest im niezbędne dla należytego wykonywania ich obowiązków względem grupy.
Każda grupa wymaga od swoich członków nie tylko solidarności z innymi członkami grupy (w zakresie wspólnych doświadczeń ocen lub czynności), lecz również traktowania samego faktu przynależności do tej grupy jako cechy absolutnie pozytywnej. Według tej zasady, nieczłonkowie powinni być traktowani jako tylko częściowo dodatnie wartości społeczne, jako ludzie zupełnie obojętni lub wręcz wrogowie.
Wyodrębnienie z otaczającego świata danej grupy społecznej jest możliwie tylko wtedy, gdy grupa ta stanowi niezbyt luźny i mało rozproszony zespół jednostek (brak styczności powoduje zanikanie grupy, gdyż jej członkowie przestają się poczuwać do przynależności do niej). Najprostszą formę skupienia stanowi zgromadzenie wszystkich członków grupy na pewnej ograniczonej przestrzeni, gdzie mogą się oni wzajemnie widzieć oraz słyszeć; jest to więc skupienie zmysłowe, polegające nie tyle na bliskości przestrzennej, co na wszystkich działaniach i reakcjach społecznych, które bliskość ta umożliwia. Grupy zbyt duże dla zbierania wszystkich swoich członków naraz, organizują zgromadzenia częściowe i zastępcze. Zgromadzenie przedstawicieli jest świadomym zastąpieniem zgromadzenie całej grupy, co ma możliwość odbywania się dzięki sytuacji, w której przedstawiciel jest jednocześnie pośrednikiem pewnego odłamu grupy, biorącym czynny udział w zbiorowym życiu całości grupy. Faktyczny ośrodek skupienia grupy stanowi miejsce odbywania się jej zgromadzeń. W grupach zorganizowanych, ośrodkami działania najczęściej są jednostki piastujące stanowiska rządzące, natomiast w grupach niezorganizowanych, ośrodki mogą po prostu stanowić jednostki wybitne w oczach opinii społecznej.
Grupa społeczna wymaga od swoich członków pewnej jedności (choćby w minimalnym wymiarze), gdyż grupom o niejednorodnym składzie grozi niebezpieczeństwo ich rozpadu lub przynajmniej pewna wewnętrzna dysharmonia. Młode pokolenia, na których w przyszłości będzie się opierać byt grupy, mają stanowić dalszy ciąg starszego, ponieważ biorąc pod uwagę trwałość grupy, najlepsze wyjście stanowiłby proces zastępowania jednego pokolenia drugim, gdzie zmiana składu osobistego byłaby niezauważalna, a rola społeczna młodych jednostek - identycznie z rolą starszych. Grupa stawia wymagania owej jednorodności wprawdzie w stosunku do wszystkich swoich członków, jednak w przypadku młodzieży stosowana jest większa natarczywość i bezwzględność wobec egzekwowania tej zasady niż ma to miejsce w stosunku do osób starszych. Zatem młode pokolenie ma być bardziej jednorodne niż starsze, ponadto ma się ono wzorować na starszym pokoleniu, jednak nie takim, jak jest, lecz jakim być powinno. Wzór postępowania (wzór obyczajowy) narzucany przez grupę swoim członkom, zawiera całokształt obyczajów tej grupy. Ogólna zasadą obyczaju jest to, iż w określonych warunkach każdy członek grupy powinien postępować w jeden, raz na zawsze i dla wszystkich określony sposób. Ta sfera obyczajów może dotyczyć niemal wszystkich dziedzin ludzkiego postępowania; poczynając od mieszkania, ubierania się czy jedzenia, aż do takiego postępowania jak poszanowanie ludzkiego życia. Całość obyczajów danej grupy wyznaczana jest przez wzór obyczajowy, który jest wymagany przez starsze pokolenie od młodszych kandydatów na członków grupy. Dana jednostka jest oceniana jako dobry członek i jest pozytywnie odbierana przez otoczenie to taka, która po osiągnięciu dojrzałości zachowuje wszystkie obyczaje grupy. Jedną z właściwości owego wzoru obyczajowego jest to, iż grupa wymaga od jednostki pełnej z nią zgodności oraz przyjmuje on, iż złamanie którejkolwiek z zasad obyczaju wchodzącego w skład wzoru, jest jednoznaczne z odrzuceniem całego wzoru.
Grupa społeczna, której działalność odbywa się na drodze pośrednictwa przez materialne organizmy oraz wymaga zazwyczaj wykorzystania różnych materiałów i narzędzi fizycznych, również sama musi wspomagać się pewnymi materialnymi środkami umożliwiającymi jej byt zbiorowy; środki te mają dwojaki charakter i stanowią:
· ogół ciał członków (czyli zbiorowe podłoże organiczne życia społecznego) - każda grupa społeczna ma prawo rozporządzania ciałami swoich członków, które są niezbędne dla realizacji jej celów; proces ten odbywa się na obopólnych korzyściach, gdzie z jednej strony grupa rozciąga opiekę nad swoimi członkami, z drugiej zaś wymaga od nich poświęcania się interesom grupy; wśród tych wymagań można wyróżnić:
o mężczyźni mają obowiązek fizycznej obrony grupy oraz jej członków
o kobiety mają obowiązek spełniania swoich funkcji macierzyńskich
o wszyscy członkowie grupy maja obowiązek dbania o higienę zbiorową i indywidualną
· ogół przedmiotów służących do czynności zbiorowych (własność zbiorowa) - czyli całokształt materialnych środków, niezbędnych dla życia społecznego
Obok określonego zasobu materialnego, który stanowi organiczne podłoże życia społecznego oraz własność zbiorową, wspólne zainteresowania każdej grupy zawierają również tzw. kompleks duchowy, który stanowi jej kulturę duchową. Wartości duchowe są to przedmioty, których znaczenie dla działalności ludzkiej wiąże się nie tylko z ich treścią zmysłową oraz z tym co jest dane w spostrzeżeniu lecz również z tym, co ta treść zmysłowa wyraża lub symbolizuje. Do wartości duchowych grupy należą:
· mowa
· wiedza
· przedmioty
· literatura
· sztuka
· obrzędy religijne
· obyczaje
· moralność
· prawo
Wartości duchowe, uważane przez członków danej grupy za wspólne, tworzą kulturę duchową grupy, która w znaczącym stopniu zależy od ciągłości społecznej oraz od przekazywania kulturalnej tradycji swoim nowym członkom. Pierwotną formę trwałości kultury duchowej stanowi przywiązanie starszych członków grupy do pewnych wartości oraz czynności. Kwestia przekazywania młodzieży wartości ...
Krzysztofbhp