Kształtowanie się polskiej i żydowskiej wizji martyrologicznej po II wojnie światowej.pdf

Dr Alina Cała

Kształtowanie si ę polskiej i Ŝ ydowskiej wizji martyrologicznej po II wojnie ś wiatowej

Uwagi wst ę pne

II wojna światowa, w stopniu znacznie większym, niŜ jej poprzedniczka z lat 1914-

1918, na wiele sposobów przekroczyła wszystkie zakorzenione w kulturze europejskiej

zasady wojowania, takie jak oszczędzanie (w miarę moŜliwości) ludności cywilnej,

ograniczone i racjonalne stosowanie represji, szacunek dla ciał poległych. Łamała

podstawowe tabu, jakim jest respekt wobec Ŝycia i śmierci. To była prawdziwa wojna totalna,

która nikomu i nigdzie nie gwarantowała schronienia.

Okrucieństwa wojny stały się niechcianym doświadczeniem całego pokolenia ludzi,

którym wypadło Ŝyć w tym czasie. Intensywność wydarzeń, nieustanne zagroŜenie Ŝycia,

napięcie, strach, niepewność losu własnego i bliskich nie pozostawiały wiele czasu na

refleksje, ani na psychiczne kompensacje, choćby nawet płacz 1 . Bezpośrednio po zakończeniu

wojny traumatyczne przeŜycia domagały się szybkiej i zbiorowej psychicznej reakcji ze

strony tych, którzy byli ich uczestnikami, ofiarami i świadkami.

Jak wskazują antropolodzy, jednym z najbardziej pierwotnych odruchów kulturowych

w sytuacji naruszenia lub załamania porządku społecznego jest pragnienie odwetu. LeŜy ono

u podstaw koncepcji prawnych, gdzie wina powinna być zrównowaŜona karą. JeŜeli winny

jest niedostępny, karany bywa „kozioł ofiarny” 2 .

Traumatyczne przeŜycia wymagają wysiłku intelektualnego, który nadałby im jakiś

sens. SłuŜą temu ceremonie i mity. Budują one obraz zwykle dość odległy od prawdy i

przynoszą ukojenie tym wszystkim, którzy wynieśli z przeszłości niepokój sumienia albo

kompleks winy. śadna z reakcji, szukanie winnych ani tworzenie mitów, nie likwidują jednak

traumy, jaka jest udziałem kaŜdego człowieka z osobna. Z nią kaŜdy musi poradzić sobie sam.

Nie inaczej działo się w Polsce po ustaniu działań wojennych. Pierwszym odruchem

społecznym było pragnienie ukarania winnych. Procesy przeciwko kolaborantom i wysokie

1 Oglądając obszerną kolekcję wideo-kaset ze wspomnieniami wojennymi, znajdującą się w Holocaust Memorial

Museum w Waszyngtonie, moŜna zauwaŜyć uderzającą prawidłowość, Ŝe nawet po wielu latach reakcje

emocjonalne, takie jak płacz, pojawiają się wtedy, gdy opowieść dotyczy okresu tuŜ-powojennego (np. gdy

ukrywający się spotkali kogoś bliskiego, albo odkryli, Ŝe nikogo z rodziny juŜ nie spotkają). O przeŜyciach

okresu okupacji, nawet tych najokropniejszych, opowiada się zazwyczaj bez widocznych reakcji emocjonalnych.

R. Girard, Kozioł ofiarny , Łódź 1982.

wyroki dla folksdojczów cieszyły się szerokim poparciem społecznym. Pierwsze odbyły się

przed sądem wojskowym juŜ w sierpniu 1944 r. w Lublinie, a ich liczba nie była mała 3 .

ś ydzi jako „winni”

Nastawienie do ocalałych z zagłady było naznaczone podobną tendencją „szukania

winnych”. Antykomunistyczne podziemie w swojej propagandzie dość powszechnie

szermowało wątkami zaczerpniętymi z przedwojennych publikacji antysemickich, a wśród

nich zbitką pojęciową “Ŝydokomuna”, oskarŜając śydów o niemal nadprzyrodzoną moc w

“zniewalaniu” Polski 4 . Jakby to nie było absurdalne, w garstce ocalonych widziało

zagroŜenie, którym usprawiedliwiało wrogość oraz akty przemocy, zarówno te z pobudek

politycznych, jak i na tle rabunkowym. Ciekawym świadectwem stanu świadomości

powojennych partyzantów jest uzasadnienie pogromu śydów w Parczewie, dokonanego 5

lutego 1946 r. przez kilka oddziałów WiN obwodu włodawskiego, zawarte w Kronice

oddziału ś elaznego , spisanej w 1948 r.:

„Jastrząb 5 ” [...] i ja proponowaliśmy „Orlisowi 6 ” uderzenie na miasto Parczew i

rozgromienie zamieszkałych tam śydów [...], którzy złapali w swoje ręce

całkowity handel nie dając Ŝycia innym drobnym kupcom i handlarzom polskim

[...] Przy okazji tej moŜna się było dobrze podreperować na Ŝydowskich sklepach,

a przewaŜnie na obuwiu, które nam było bardzo potrzebne [...] Plan akcji był

następujący: grupa „Dąbka 7 ” z około 10 ludźmi miała opanować most [...] Koło

tego mostu stała zwykle warta złoŜona z Ŝydowskich ormowców, którzy pilnowali

kompleks[u] budynków zamieszkałych przez śydów [...] „Dąbkowi” udało się

pięknie podejść i bez strzału rozbroić wartę koło mostu, złoŜoną z dwóch śydków

z automatami i pistoletami. Jednym z nich był sierŜant z UB nazywany popularnie

„Bocian”, a było to dość podłe śydzisko w stosunku obejścia z Polakami [...]

MłodzieŜ parczewska, przewaŜnie uczniowie z gimnazjum miejscowego,

brawurowo pomaga nam w szukaniu śydów, ładowaniu samochodów itp 8 .

Zob.: A. Cała, H. Datner-Śpiewak, Dzieje ś ydów w Polsce 1944-1968. Teksty ź ródłowe , Warszawa 1997, s.15-

45; zob. równ. obszerną kolekcję antyŜydowskich ulotek z lat 1945-46 w zbiorach Archiwum Wojewódzkiego w

Lublinie (AWL).

5 „Jastrząb” – Leon Taraszkiewicz, dowódca grupy dywersyjnej obwodu włodawskiego WiN, zabity w styczniu

1947 r.

6 „Orlis” – Klemens Panasiuk, jeden z komendantów obwodu włodawskiego WiN, ujawnił się w 1947 r.

„Dąbek” – Piotr Kwiatkowski, w czasie wojny walczył w AK, następnie w Armii Ludowej, aresztowany w

sierpniu 1946 r., skazany na 15 lat więzienia.

A. Cała, H. Datner-Śpiewak, Dzieje... , s. 37-39 (AWL, AK-WiN, Okręg Lublin, inspektorat chełmski, oddział

Włodawa, sygn. 101, vol. II, s. 19-23). Partyzanci rozstrzelali trzech męŜczyzn, ofiary naleŜały do Ŝydowskiej

ochotniczej straŜy, współpracującej z ORMO.

3 Wyroki ogłaszano m.in. na łamach „Gazety Lubelskiej” w 1944 r.

W latach 1944-1947 zamordowano około tysiąca osób narodowości Ŝydowskiej 9 .

Jedynie o nielicznych mordach moŜna z całą pewnością powiedzieć, Ŝe miały charakter

zamachów politycznych na funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego lub

członków władz lokalnych. PrzewaŜnie ginęli powracający z obozów zagłady lub ujawniający

się, którzy nie zdąŜyli się jeszcze zastanowić nad dalszymi planami Ŝyciowymi. W raportach

Centralnego Komitetu śydów w Polsce (CKśP) zwykle odnotowywano zawód ofiar

zabójstw, o ile dało się to ustalić, a zwłaszcza pełnione przez nie funkcje polityczne. W kilku

zaledwie przypadkach da się ustalić bez wątpliwości czysto polityczne tło, jak na przykład w

zamachu przeprowadzonym 19.03.1945 r. w Lublinie, w wyniku którego zginął Chaim

Hirszman. W czasie okupacji przyłączył się do oddziału AK, zmuszony był jednak opuścić go

na skutek ostrzeŜenia dowódcy, który uprzedził, Ŝe planowany jest zamach na jego Ŝycie.

Stworzył Ŝydowską grupę partyzancką, a po wojnie wstąpił do UBP. ChociaŜ pracował tam

krótko, był odpowiedzialny za rozpracowanie poakowskiego podziemia na terenie

lubelszczyzny 10 . Polityczne pobudki kierowały zapewne zabójcami działacza Bundu w Łodzi,

Fiszke Najmana (24.06.1946), choć niezbyt trafnie uznali tę partię za sojusznika komunizmu.

Większość aktów przemocy, jak tzw. „akcja kolejowa” przypisywana oddziałom

Narodowych Sił Zbrojnych, choć uzasadniana politycznie – takiego charakteru nie posiadała.

Wyciąganych z pociągu Ŝydowskich przesiedleńców nie pytano o poglądy, lecz o

narodowość, a następnie rozstrzeliwano bez względu na płeć, zawód, czy wiek. Zginęło w ten

sposób ok. 200 osób. Jeszcze bardziej znaczące było szczególne okrucieństwo, z jakim

znęcano się nieraz nad ofiarami. śydzi ginęli takŜe z rąk cywilnych oprawców: przy próbach

powrotu do rodzimych miejscowości, staraniach o odzyskanie swojej własności, albo bez

wyraźnego powodu, dlatego tylko, Ŝe wciąŜ uwaŜano ich za wyzutych spod prawa, jak za

okupacji - i stan taki uznawano za właściwy.

Mechanizm szukania „kozła ofiarnego” objawiał się w psychozie dokonywanych

jakoby przez śydów „mordów rytualnych”. Był to w drugiej połowie lat czterdziestych

główny impuls zbiorowych wystąpień antyŜydowskich, np. w Rzeszowie (14-15.06.1945 r.),

Krakowie (11.08.1945 r.) i Kielcach (4.07.1946 r). PodłoŜem ekscesów w Rzeszowie stała się

niewyjaśniona sprawa zabójstwa dziewczynki oraz pogłoski, jakoby przyłapano „rabina w

Historycy róŜnie szacują ilość Ŝydowskich ofiar: od 600, poprzez 1500 do 3000. Zob.: I. Gutman, Hajehudim

bepolin acharei milchamat haolam hasznija , Jerozolima 1985; J. Adelson, W Polsce zwanej Ludow ą [w:] J.

Tomaszewski, Najnowsze dzieje ś ydów w Polsce , Warszawa 1993; D. Engel, Patterns of Anti-Jewish Violence in

Poland, 1944-46 , „Yad Vashem Studies” 1998, no. 26.

Memoriał w sprawie bezpieczeństwa Ŝycia i mienia śydostwa lubelskiego, Archiwum śydowskiego Instytutu

Historycznego (AśIH), CKśP, Sekretariat, sygn.140; autorka jest w posiadaniu nagrania ustnej relacji krewnego

Ch. Hirszmana.

pokrwawionym fartuchu przy wiszących zwłokach dziewczyny” 11 . W Krakowie doszło do

rozruchów w wyniku pogłosek o ukryciu w synagodze przy ul. Miodowej zwłok licznych

zamordowanych dzieci. Pogrom w Kielcach wybuchł na skutek zeznań dziewięcioletniego

chłopca, rzekomo przetrzymywanego wraz z innymi dziećmi w piwnicy domu zamieszkanego

przez śydów. Podobne plotki odnotowano po wydarzeniach kieleckich, w lipcu 1946 r. w

Częstochowie, Łodzi, Kaliszu. W tym ostatnim mieście twierdzono, Ŝe śydzi po

zamordowaniu ofiar przekazywali ich ciała Ukraińcom, którzy wyrabiali z nich kiełbasę 12 .

Przed wojną polska hierarchia katolicka sympatyzowała z narodową prawicą, w wielu

dewocyjnych publikacjach szerząc antysemityzm 13 . Kościelna ambona, która tuŜ po wojnie

stanowiła bodaj jedyny sprawnie działający kanał informacyjny, odegrała niechlubną rolę w

podsycaniu ksenofobicznych nastrojów. Część duchownych podzielała wiarę w przesąd o

„mordzie rytualnym” i aktywnie brała udział w rozpowszechnianiu psychozy „porwań dzieci

na mace”. Kielecki kanonik, ks. Roman Zelek jakiś czas przed pogromem apelował, by

zgłaszały się do niego matki zaginionych dzieci, reagując w ten sposób na krąŜące pogłoski –

i mimowolnie zgęszczając atmosferę. W dzień po pogromie, podczas narady u wojewody, bez

Ŝenady domagał się ukarania winnych „bez względu na pochodzenie rasowe i wyznaniowe”,

mając na myśli „porywających dzieci” śydów 14 . Organizacje Ŝydowskie próbowały

interweniować u hierarchii kościelnej, ale bezskutecznie. Zachowała się relacja delegacji

lubelskiego Wojewódzkiego Komitetu śydowskiego z audiencji u biskupa Stefana

Wyszyńskiego, juŜ po pogromie kieleckim, mogąca świadczyć o tym, Ŝe nawet przyszły

prymas podzielał wiarę w ten przesąd: “(...) W dyskusji na temat pod Ŝ egania motłochu

kłamliwym [zarzutem o mord rytualny], wyja ś nia, Ŝ e jeszcze w procesie Bejlisa, na którym

zgromadzono wiele starych i nowych ksi ą g Ŝ ydowskich, w których sprawa krwi nie jest

ostatecznie załatwiona 15 ”.

Niski poziom wykształcenia oraz frustracja kazała szukać „winnych” w świecie

irracjonalnych wierzeń. Sześć lat świadkowania i przeŜywania okrucieństw dotąd

niespotykanych czyniło wiarę w „mord rytualny” jakby mniej nieprawdopodobną. Skoro jedni

ludzie mogli cały swój wysiłek intelektualny i organizacyjny skierować na obmyślanie

sposobów pozbawiania godności, torturowania i dręczenia innych, wreszcie zabijania ich na

A Paczkowski, Raporty o pogromie , „Puls” 1989, nr 50.

13 V. Pollmann , Kwestia Ŝ ydowska w prasie katolickiej lat 30-tych. Badanie empiryczne prasy biskupiej

metropolii krakowskiej na bazie ilo ś ciowej , „Biuletyn śydowskiego Instytutu Historycznego” 1997, nr 2(182).

14 A. Cała, H. Datner-Śpiewak, Dzieje ..., s.53-57 ( Raport ksi ę dza kanonika Romana Zelka dla Kurii

Diecezjalnej ).

11 K. Kersten, Polacy, ś ydzi, komunizm. Anatomia półprawd 1939-68 , Warszawa 1992, s. 110.

sposób przemysłowy – to łatwiej było sobie wyobrazić, Ŝe niektórzy mogą takŜe mordować

dzieci w celach rytualnych. JeŜeli z trupów Ŝydowskich hitlerowcy wyrabiali mydło (pogłoski

o takim procederze krąŜyły jeszcze w czasie wojny, a po jej zakończeniu były szeroko

rozpowszechnione), a skóra ludzka mogła posłuŜyć jako ozdobny abaŜur do lampy, to

dlaczego nie uwierzyć, Ŝe śydzi i Ukraińcy wyrabiali z porwanych chrześcijan kiełbasę?

W atmosferze powtarzających się przejawów antysemityzmu (wcale nie ograniczonych

tylko do środowisk prawicowych i antykomunistycznych) trudno było śydom o poczucie

bezpieczeństwa. Gwarantowane przez nowy ustrój rzeczywiste równouprawnienie stawało się

iluzorycznym luksusem, bo nie było akceptowane społecznie. W stereotypie „Ŝydokomuny"

oraz w popularnych przekonaniach o „zdominowaniu" przez śydów urzędów państwowych i

aparatu przemocy - tyleŜ było odruchu wrogości wobec komunizmu, co niezgody na zasadę

równouprawnienia. Z równą niechęcią przyjmowano obecność Ŝydowskich robotników w

fabrykach, w strukturach związkowych albo samorządach. Osoby zajmujące kierownicze

stanowiska, czy to w aparacie partyjnym, w strukturach administracji, w przemyśle albo na

uniwersytetach, nie mogły publicznie afirmować swojej Ŝydowskości. Mogły to czynić tylko

w partiach i organizacjach Ŝydowskich - stąd ich tak bujna działalność w Polsce lat 1944-

1950.

Polski mit martyrologiczny

Począwszy od 1947 r. sądzeni w Polsce gestapowcy, folksdojcze i kolaboranci zaczęli

być traktowani łagodniej. Otrzymywali mniejsze wyroki, wytaczano mniej procesów 16 . Sądy

coraz niechętniej podejmowały sprawy dotyczące szmalcowników lub kolaborantów

wspierających zagładę śydów. Organizacje Ŝydowskie notowały przypadki manipulacji

sądowych, próby zastraszenia świadków lub intencjonalną nieporadność prowadzących

śledztwo. Działacze lubelskiego Wojewódzkiego Komitetu śydowskiego podali trzy

przykłady takich bezprawnych działań, alarmując: “ Procesy te zostaj ą przez Władze S ą dowe

oraz obro ń ców wykorzystane jako wyst ą pienia antysemickie. Niezale Ŝ nie od tego, Ŝ e masa

Polaków zostaje uniewinniona, tam gdzie rozchodzi si ę o ś ydów, procesy te zostaj ą

przygotowane w ten sposób, Ŝ e wynika z nich, Ŝ e to ś ydzi ich napadali, a oni byli zmuszeni

Tak w tekście dokumentu. Zob .: Sprawozdanie z audiencji u J. Eksc. ks. biskupa Wyszy ń skiego delegacji

Wojewódzkiego Komitetu ś ydów Polskich w Lublinie , AśIH, CKśP, Wydz. Prawny, t. 248.

P. Madajczyk, Niemcy , [w:] P. Madajczyk (red.), Mniejszo ś ci narodowe w Polsce. Pa ń stwo i społecze ń stwo

polskie a mniejszo ś ci narodowe w okresach przełomów politycznych, 1944-1989 , ISP PAN, Warszawa 1998, s.

67-76.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: