dostojewski - zbrodnia i kara.pdf - dorka.12

Fiodor Dostojewski

Zbrodnia i kara

Powieść w sześciu częściach z epilogiem

Fenomen Dostojewskiego

Stawiając w centrum swoich zainteresowań człowieka, jego aspiracje i niepokoje,

literatura, zwłaszcza ta wielka literatura, może niejednokrotnie wcześniej i trafniej aniżeli

dociekania nauk humanistycznych wykrywać to, co nurtuje ludzkie serca i umysły,

sygnalizować narastanie nowych konfliktów czy kształtowanie się nowych postaw i

nowych form stosunków między ludźmi. Tym właśnie charakteryzuje się twórczość

Fiodora Dostojewskiego, autora m.in. powieści Zbrodnia i kara (1866), Idiota (1868),

Biesy (1872), Młodzik (1875) i Bracia Karamazow (1879-1880).

W swoich poszukiwaniach etyczno-artystycznych Dostojew-ski genialnie wyprzedza

ledwie zarysowujące się wówczas antynomie gwałtownie laicyzującej się świadomości. I

te właśnie sprzeczności wyznaczają specyficzną problematykę jego powieści. Przy czym

niepokoi pisarza nie tyle erozja świadomości religijnej, co ewentualne konsekwencje

emancypacji człowieka, który odrzuciwszy „ideał Chrystusa", żyje na własne ryzyko i

odpowiedzialność zgodnie z samooczywistą — dla pisarza — dewizą: jeśli Boga nie ma,

wszystko wolno.

Upływ czasu złagodził, ale bynajmniej nie wygasił namiętności towarzyszących sporom

wokół osobowości i twórczości Dostojewskiego. Ten wybitny pisarz i myśliciel dla jednych

pozostał „okrutnym talentem", apologetą cierpiętnictwa i prorokiem animowanym wielką

tradycją patrystyczną, dla innych

— fanatykiem wolności, szowinistą wielkoruskim, a nawet prekursorem faszyzmu. Tak czy

inaczej mroczny i drapieżny świat kreowany przez Dostojewskiego — przeciążony i

zagęszczony nad wszelką miarę czasu i przestrzeni — wciąż fascynuje historyków

literatury, filozofów, psychologów i teologów, i to różnej proweniencji. A więc czerpali z

tego źródła m.in. immoralista Fryderyk Nietzsche, psychoanalitycy od Zygmunta Freuda

po Ericha Fromma, idol symbolistów rosyjskich Władimir Sołowjow, prawosławny mistyk

Nikołaj Bierdia-jew i egzystencjalista bezbożny Jean-Paul Sartre, a także katolicki

personalista Henri de Lubac. O zasięgu zaś dyskusji Dostojewskiego ze światem literatury

niechaj świadczą te, przykładowo tu wybrane nazwiska: we Francji — Guil-laume

Apollinaire, Andre Gide, Marcel Proust, Julien Green, Frangois Mauriac, Andre Malraux,

Albert Camus; w Niemczech — Thomas Mann, Heinrich Boli; w Anglii — Joseph Conrad,

James Joyce, Yirginia Woolf i Aldous Huxley; w Norwegii — Henrik Ibsen i Knut Hamsun;

w Szwecji — August Strindberg; w USA — Theodore Dreiser, Francis Scott Fitzgerald,

William Faulkner i Henry Miller; we Włoszech

— Alberto Moravia.

W obiegowych — i nie tylko — interpretacjach twórczości Dostojewskiego chętnie sięgano

do jego biografii, niekiedy też pochopnie wpisując w nią perypetie i sądy powieściowych

bohaterów. Warto więc pokrótce przypomnieć zmienne koleje losu twórcy Zbrodni i kary.

Fiodor Dostojewski przyszedł na świat 30 października 1821 roku jako jedno z ośmiorga

dzieci Michaiła Dostojewskiego, lekarza ordynującego w Maryjskim Szpitalu dla ubogich

na przedmieściu Moskwy. Tu też jako dziecko zetknął się ze światem nędzy i występku,

krzywdy i poniżenia. W domu również się nie przelewało. Ojciec, człowiek o trudnym

usposobieniu, apodyktyczny i drażliwy, lubił zaglądać do kieliszka.

iviaiK.a, lYiana z aomu iMeczajew, niewiele miała do powiedzenia, ale to jej właśnie

zawdzięcza Dostojewski chłopięce rozmiłowanie się w literaturze. Krąg jego

młodzieńczych lektur to historyczne romanse Waltera Scotta, „powieści grozy" Ann

Radcliffe oraz utwory Honoriusza Balzaka i E.T.A. Hoffmana, z literatury ojczystej zaś —

Nikołaj Karamzin, Wasilij Żukow-ski i oczywiście uwielbiany Aleksander Puszkin. W roku

1837

— po śmierci matki — ojciec umieścił syna w szkole w Sankt-

-Petersburgu dla uzupełnienia edukacji. W latach 1838-1843 Dostojewski studiował w

Głównej Szkole Inżynierskiej, którą ukończył z patentem inżyniera i w stopniu

podporucznika. Podjął służbę, ale już w roku następnym podał się do dymisji, by

poświęcić się wyłącznie pracy literackiej.

Debiutował w roku 1846 powieścią epistolarną Biedni ludzie, której tematem była

nieodwzajemniona miłość drobnego kancelisty do ubogiej panny. Powieść została

entuzjastycznie przyjęta w kręgu wielce wówczas wpływowej „szkoły naturalnej"

(Wissarion Bieliński, Nikołaj Niekrasow). Młodego debiutanta pasowano na następcę

wielkiego Nikołaja Gogola i kontynuatora jego „dramy urzędniczej".

Wkrótce jednak Dostojewski odchodzi od socjologizmu „szkoły naturalnej" ku

romantycznemu psychologizmowi, zauroczony problematyką buntu jednostki przeciwko

represyw-nym konwencjom społecznym u Fryderyka Schillera, Johanna W. Goethego,

George'a G.N. Byrona i Michaiła Lermontowa. Już bohater opowiadania Sobowtór (1846),

kancelista Goladkin („ambitna szmata"), cierpi na typowo romantyczną przypadłość:

rozdwojenie jaźni. Dalszym krokiem Dostojewskiego na tej drodze — ku współczesnej

prozie psychologicznej — były granicząca z horrorem nowela Gospodyni (1847), w której

zły staruch Murin zawładnął jaźnią pięknej młódki Katarzyny, oraz opowieść

sentymentalna Białe noce (1848), będąca subtelną psychologiczną analizą kondycji

duchowej rosyjskiego inteligenta (Marzyciel), który w braku możliwości sensownego

działania ucieka w romantyczną „krainę marzeń".

AKcja małycn nocy toczy się współcześnie, a czasy, o Kiorycn mowa, były wyjątkowo

ponure dla inteligencji rosyjskiej. Car Mikołaj I, który odziedziczył po swym ojcu, Pawle I,

chorobliwą podejrzliwość oraz zamiłowanie do regulaminów i musztry, rozbudował ponad

wszelką miarę aparat administracyjny i system policyjny, zaraz na początku swego

panowania powołując osławiony III Oddział Kancelarii Osobistej Jego Cesarskiej Mości,

do którego zadań należały nadzór nad prawomyślnością obywateli, inwigilacja

cudzoziemców i innowierców, jak również cenzura. Teraz, w okresie burzliwej Wiosny

Ludów, system inwigilacji i represji w Rosji jeszcze się zaostrzył.

Kariera pisarska Dostojewskiego została brutalnie przerwana przez aresztowanie wiosną

1849 roku. Powodem było uczęszczanie na towarzyskie „piątki" u Michaiła Butaszewicza-

-Pietraszewskiego, podczas których żywo dyskutowano na tematy filozoficzne,

ekonomiczne, społeczne, m.in. o socjalizmie francuskim (Etienne Cabet, Charles Fourier,

Pierre Proudhon). Pociągnięto wówczas do odpowiedzialności 123 osoby. Osadzony w

Twierdzy Pietropawłowskiej Dostojewski po wielomiesięcznym śledztwie został — w

grupie 21 osób — skazany na karę śmierci przez rozstrzelanie. Reskrypt Mikołaja I o

złagodzeniu wyroków odczytano skazańcom dopiero na miejscu kaźni, gdy pierwszą

trójkę spośród nich przywiązano już do słupów (Dostojewski był w drugiej trójce).

Ostatecznie skazano pisarza na 4 lata katorgi, a potem wcielenie do wojska w stopniu

szeregowca.

Katorgę odbywał Dostojewski w Omsku, służbę zaś w Semi-pałatyńsku. W roku 1857

poślubił z wielkiej miłości Marię Isajewą, był to jednak związek wyjątkowo nieudany

(pewne cechy Marii odziedziczyła Katarzyna, żona Marmieładowa w Zbrodni i karze). W

1859 roku, już za panowania Aleksandra II, Dostojewski uzyskał zwolnienie z wojska i z

końcem roku — po 10 latach — powrócił do stołecznego Sankt-

-Petersburga.

Swoje doświadczenia i przemyślenia z czasów katorgi zawarł we Wspomnieniach z domu

umarłych (1861-1862). Jest tam wiele znakomitych, zaiste dantejskich scen. Nas wszakże

interesują tu szczególnie dwa spostrzeżenia pisarza. Otóż na podstawie obserwacji

społeczności katorżniczej doszedł on do wniosku, że psychika człowieka nie poddaje się

racjonalnej analizie, a zatem nie jest również możliwa jakakolwiek terapia. To po

pierwsze. Po wtóre zaś, przewija się tu myśl o duchowym prymacie ludu i pokorze jako

wyjątkowej właściwości narodu rosyjskiego. Myśl ta legła u podstaw mesjanizmu

narodowego pisarza.

Zafascynowany reformami cara Aleksandra II — jak wielu wówczas w Rosji — w oparciu o

neosłowianofilską historiozofię i własną, oryginalną, żeby nie powiedzieć kuriozalną,

historiografię Dostojewski sformułował wizjonerski program dla Rosji, zwany

poczwiennictwem (od roś. poczwa — gleba, tu zaś przenośnie — lud). Program ten

zakładał rychłe moralne odrodzenie się Rosji na gruncie prawosławia, a pod jej braterskim

przewodem całej Słowiańszczyzny, w perspektywie zaś „ludzkości europejskiej". Z

czasem też nastąpiło zbliżenie pisarza, zapatrzonego w swą utopijną wizję, z

wojowniczym panslawizmem arcyreakcyjnego publicysty i wydawcy Michai-ła Katkowa

oraz imperialną ideologią wszechpotężnego Konstantego Pobiedonoscewa, w latach

1880-1905 nadprokurato-ra Najświętszego Synodu Cerkwi. To przynajmniej po części

tłumaczy bezpardonową krytykę katolicyzmu, oskarżanego przez pisarza o spowodowanie

powstania rewolucyjnego socjalizmu z jego rewindykacyjnymi programami oraz

nieodstępnie mu towarzyszącym ateizmem. W tym kontekście również sytuował i oceniał

Dostojewski narodowowyzwoleńcze aspiracje Polaków. Jego powieściowi „Polaczkowie"

to z reguły typy marne, fanfaroni i hipokryci.

Przekonanie o szczególnym dziejowym posłannictwie Rosji łączył Dostojewski ze

zdecydowanie negatywnym stosunkiem do Zachodu (choć z czasem poczynił tu pewne

ustępstwa). Dał temu wyraz m.in. w Zimowych notatkach o wrażeniach z lata (1863),

będących relacją z pierwszej podróży pisarza na Zachód. Zobaczył tu to, co chciał

zobaczyć. W Londynie (gdzie odwiedził Aleksandra Hercena i poznał anarchistę Michaiła

Bakunina) dostrzegł tylko degrengoladę i deprawację nieszczęsnego robotniczego

motłochu, w Paryżu — panoszącego się mieszczucha i żałosne efekty rewolucyjnej walki

socjalistów pod hasłem: „Wolność, równość, braterstwo".

Generalną rozprawą z socjalizmem rewolucyjnych demokratów w Rosji miały być Notatki

z podziemia (1864), ale na skutek nieoczekiwanej ingerencji cenzury, która pozbawiła

utwór autorskiej puenty, Notatki stały się manifestem skrajnego nihilizmu. Bohater Notatek

w swym agresywnym monologu za pomocą zręcznych paradoksów wyszydza

determinizm historyczny i etykę rozumnego egoizmu (Nikołaja Czernyszew-skiego), by

następnie zakpić sobie z chrześcijańskiej etyki miłosierdzia i w końcu dojść do cynicznego

wniosku, że wszelkie próby tworzenia programów społecznych czy systemów etycznych

są absurdalne już w założeniu, albowiem apelują do rozumu, podczas gdy prawdziwym

motorem ludzkich zachowań jest wolna wola, nieprzewidywalny kaprys aktualizujący się

poza granicami dobra i zła.

Odtąd „podziemie", tj. nieoficjalna i mroczna sfera osobowości, stanie się problemem

centralnym Dostojewskiego jako pisarza i jako myśliciela.

Dostojewskiemu niezbyt wiodło się w pierwszych latach po powrocie z zesłania do życia

publicznego. Zbankrutował jako wydawca miesięcznika „Epocha", zmarł ukochany brat

Michaił, a także po długiej chorobie żona, nasiliły się ataki epilepsji, nękali wierzyciele,

ciągnął się też burzliwy romans z Apolinarią Susłową. Wciąż pociągała go i zwodziła

szatańska poetyka ruletki. Z końcem lipca 1865 roku wyjechał do Wiesbaden, a potem do

Kopenhagi. W czasie tej podróży powstała pierwsza wersja Zbrodni i kary, ale po

powrocie jesienią do Rosji Dostojewski spalił to, co napisał, i przystąpił do pracy nad nową

wersją powieści.

Akcja Zbrodni i kary (1866), najgłośniejszej z powieści Dostojewskiego, toczy się w

Petersburgu, w okolicy placu Siennego, gdzie ściekają wszelakie męty stołeczne.

Głównym bohaterem powieści jest były student Rodion Raskolnikow, młodzieniec

wrażliwy i „myślący krytycznie", jak zresztą większość ówczesnej inteligencji rosyjskiej, a

przy tym znajdujący się w trudnej sytuacji, bez złamanego grosza przy duszy. Na żaden

cud nie liczy, bo w Boga nie wierzy. Nie zamierza też poświęcać się w imię „świetlanej

przyszłości", którą łatwowiernym obiecują socjaliści, a o której roją w powieści szlachetny,

acz naiwny Razumichin i wytrwały „propagandzista" Lebieziatnikow. Ma on natomiast

pewną i jak sądzi, uniwersalną „teorię", która pozwoli mu na wybicie się oraz na

zracjonalizowanie istniejącego porządku społecznego, a na razie — powiedzmy to wprost

— „teoria" ta dowartościowuje jego mizerną egzystencję psychicznie, czyniąc go kimś we

własnych oczach.

Otóż Raskolnikow „odkrył", że ludzie dzielą się na dwie kategorie: „ludzi we właściwym

tego słowa znaczeniu" oraz „materiał etniczny". Ci pierwsi — wielcy reformatorzy,

odkrywcy i wybitni dowódcy, jak Solon, Kopernik czy Napoleon — wytyczają nowe szlaki

ludzkości i z tego tytułu muszą łamać zastane prawa, a jeśli postęp czy racje społeczne

tego wymagają, są oni moralnie zobligowani do usuwania przeszkód na swej drodze,

także za cenę zbrodni. I w takich sytuacjach trudno w ogóle mówić o przestępstwie,

ponieważ są to jedynie społecznie uzasadnione „arytmetyczne poprawki do historii". Jeśli

zaś chodzi o „materiał etniczny", to ludzie należący do tej kategorii powinni żyć w

posłuchu wobec prawa, jako że z samej swej natury pozbawieni są inicjatywy dziejowej.

Raskolnikow zamierza — wzorem wybitnych postaci historycznych — wziąć w swoje ręce

losy świata, poczynając od najbliższego otoczenia. Świat dookolny jest, jaki jest,

cierpienia i ofiary być muszą, ale on, Raskolnikow, wprowadzi tu rozumny ład, czyli

odpowiednią taryfę. Zamorduje pewną lichwiarkę, starą, wredną sekut-nicę, a zrabowane

pieniądze przeznaczy na zapewnienie sobie

startu życiowego, by w przyszłości, mając już odpowiednią pozycję, podjąć swoją misję

dobroczyńcy ludzkości, oraz na doraźne wsparcie osób mu bliskich i ze wszech miar tego

godnych. Najważniejsze jednak, że będzie to dla niego próba, dzięki której uwierzytelni on

własny człowieczy status, przynależność do „ludzi właściwych". I to staje się obsesją

Raskol-nikowa.

Przypadkowo zasłyszana w knajpie rozmowa jakiegoś studenta z oficerem na temat owej

lichwiarki, zawierająca niemal identyczną kalkulację, oraz przypadkowo zasłyszana

informacja o tym, kiedy lichwiarka na pewno będzie w domu sama, zadziałają jak

katalizator na rozdygotane i napięte do ostateczności nerwy Raskolnikowa. Wciąż niejako

w transie spełnia on swój „czyn", a nawet więcej, bo poza upatrzoną lichwiarka zabija

także jej na wpół pomyloną siostrę Lizawietę, która stała się przypadkowym świadkiem

morderstwa. Szczęśliwym trafem udaje mu się niepostrzeżenie umknąć z miejsca zbrodni,

pozbyć się siekiery i wraz z łupem dotrzeć do swej komórki na poddaszu. Ale ta

dodatkowa ofiara zmąciła pierwotną arytmetyczną klarowność rachunku i podważyła

uniwersalność „teorii". Po stronie kosztów miało być jedno życie, a są dwa. Ponadto

zamiast Lizawiety mogłaby trafić się np. rodzona siostra Raskolnikowa, Dunia, a wówczas

instynkt samozachowawczy mógłby nie zadziałać.

Raskolnikow, choć chory i u kresu sił, wytrzymuje osaczenie przez aparat śledczy i

miażdżącą logiczną krytykę jego „teorii" przez sędziego śledczego Porfirego Pietrowicza,

który celowo, a przy tym bardzo zręcznie trywializuje jego wywody. Ale — i tu już zaczyna

się „dostojewszczyzna" — Raskolnikow przez swą zbrodnię traktowaną jako nielojalność

wobec Boga zostaje wyłączony z ludzkiej wspólnoty, czuje się „obcy". Nie może znieść

obecności nawet najbliższych osób (matki, siostry, przyjaciela), a jednocześnie nie potrafi

się obejść bez ludzi, natrętnie szuka z nimi kontaktu. Wyjściem z sytuacji i warunkiem

powrotu do ludzkiej wspólnoty jest dobrowolne wzięcie

na sieoie Krzyża, uKorzenie się. Ku temu zmierza w powieści perswazja anielsko

spolegliwej prostytutki Soni, przykład malarza pokojowego Mikołki, który przyznaje się do

zbrodni popełnionej przez Raskolnikowa, bo wiara każe mu łaknąć cierpienia, a także

niedwuznaczna sugestia Porfirego Piet-rowicza, że Rosjanin w odróżnieniu od innych

nacji nie potrafi się obejść bez skruchy i żyć z obarczonym zbrodnią sumieniem.

W końcu znękany Raskolnikow przyznaje się do zbrodni, staje przed sądem i trafia na

katorgę, ale uporczywie trwa przy swej „teorii", ubolewając jedynie, że nie sprostał próbie

na człowieczeństwo przez „czyn".

Ukoronowaniem moralizatorskiej tezy powieści jest akt Łaski, która spłynęła na niego, i

zwrot ku Soni jako zapowiedź nowego życia, którą czytelnik przyjmuje na wiarę albo nie

przyjmuje. Nagła konwersja Raskolnikowa może być — i bywała — odczytywana jako

chwilowe tylko odstępstwo od „teorii" bądź jako konwencjonalne kłamstwo.

Zwróćmy tu jeszcze uwagę na źródła owej „teorii" Raskolnikowa. Wskazanie na obiegową

formułę makiawelizmu — cel uświęca środki — byłoby niewątpliwym uproszczeniem. W

przeprowadzonej przez Raskolnikowa krytyce oficjalnego wymiaru sprawiedliwości

badacze zasadnie dopatrują się opozycji wobec Heglowskiej koncepcji państwa, w

poglądach na społeczeństwo — refleksu cezaryzmu, żywo wówczas w Rosji

dyskutowanego, w indywidualistycznym buncie — wpływu anarchizmu Bakunina, w

wyborze zbrodni jako formy protestu

— nawiązania do narodnickiego terroryzmu, w motywacji „czynu" — Stirnerowskiej

koncepcji zbrodni jako wyrazu absolutnej wolności jednostki, w zaufaniu do własnego

rozumu

— zauroczenia racjonalizmem Kanta, w „arytmetycznej poprawce do historii" — wpływu

obiegowych wersji socjaldar-winizmu.

To wielorakie zakotwiczenie „teorii" Raskolnikowa w europejskiej tradycji intelektualnej

stanowi o jej swoistej atrakcyjności, a zarazem wielkim niebezpieczeństwie. Bo też nie jej

oryginalność, lecz chodliwość jest problemem — dowodzą tego „sobowtóry"

Raskolnikowa w powieści (dorobkiewicz Łużyn, truciciel i szuler Swidrygajłow, choć to

jego właśnie legaty pieniężne wesprą katechetyczną misję Soni). W uzasadnieniu

sformułowanej na samym wstępie tezy o poznawczych i diagnostycznych możliwościach

literatury można by tu wskazać na masowe „poprawki do historii" w łagrach i

krematoriach, a także na przykład na aktualnie toczące się dyskusje na temat eutanazji,

przeszczepów czy przestrajania kodów genetycznych. Dostojewski w Zbrodni i karze,

podobnie jak i w późniejszych swoich powieściach, nie tyle rozwiązuje problemy, co je

formułuje. Z rzadko spotykaną pasją tropi fałsz i odsłania ryzyko rozwiązań pozornych,

demaskuje prawdy pseudooczywiste, jak na przykład ta, że postęp wymaga ofiar, że

godziwy cel uświęca środki, że przyszła harmonia zrównoważy zbrodnie historii, a

upragniona pomyślność materialna wyczerpie aspiracje człowieka i wyeliminuje jego

„przeklęte problemy" egzystencjalne. Toczone przez bohaterów Dostojewskiego dyskusje

światopoglądowe, a więc na temat wizji świata, wolności i odpowiedzialności jednostki,

natury, kondycji i doli człowieczej, podstawowych wyznaczników egzystencji ludzkiej i form

jej ekspresji są dyskusjami na serio, są autentycznym ścieraniem się idei, a raczej

punktów widzenia, jeśli nawet nie zawsze słusznych, to jednak głęboko przeżywanych, bo

odzwierciedlających rzeczywiste antynomie bytowania ludzkiego. Argumenty za i przeciw

muszą tu być rzetelnie rozważane nie tylko wprost, tak jak są werbalizowane, lecz także w

ich logice wewnętrznej i wszystkich możliwych do przewidzenia wariantach. Dlatego też w

powieściach Dostojewskiego nie ma w zasadzie sprzeczności między postawą a

zachowaniem się bohaterów, liczy się ich tożsamość uwierzytelniana w kolejnych

dostojewski - zbrodnia i kara.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: