1. Starożytność
1.1. Sokrates
Sokrates, podobnie jak większość ludzi jego epoki, zajmował się tylko człowiekiem.
Zajmował się jak podaje Arystoteles jedynie sprawami etycznymi, całą zaś przyroda nie
zajmował się wcale.1
Poglądy etyczne Sokratesa można wyrazić w 3 punktach:
1. Cnota jest dobrem bezwzględnym – cnota w czasach Sokratesa obejmowała swoim
znaczeniem tężyznę Życiową, dzielność, sprawność w spełnianiu zawodowych czynności
(róże dla kobiet i mężczyzn). Przeciw temu relatywizmowi Sokrates zaproponował zalety
jednakowe dla całego gatunku ludzkiego: sprawiedliwość, odwaga, czy panowanie
nad sobą są zaletami zawsze i wszędzie. Nazywając te zalety cnotą dał temu
wyrazowi specjalne, zupełnie nowe znaczenie. Wytworzył nowe pojęcie cnoty przez to, Że
spośród zalet człowieka wyodrębnił zalety moralne.
2. Cnota wiąże się z pożytkiem i szczęściem – Sokrates twierdził, Że czyn jest
niezawodnie dobry, gdy wypływa zeń pożytek. Szczęście związane jest z cnotą, bo z
cnoty wynika. Szczęśliwym jest ten, kto posiada największe dobra, a największym
dobrem jest cnota.
3. Cnota jest wiedzą – Wszelkie zło pochodzi z nieświadomości. Nikt umyślnie i
świadomie nie czyni zła. Nie może być inaczej, bo skoro dobro jest pożyteczne i
gwarantuje szczęście, to nie ma Żadnego powodu, aby ktoś, kto dobro zna, nie czynił go.
Wiedza jest więc warunkiem dostatecznym cnoty – cnota jest wiedzą.
Ponieważ cnota jest wiedzą, można się jej nauczyć. Z koncepcji Sokratesa wyłania się
proste przesłanie Życiowe – należy szukać wiedzy, a kto może, powinien innych
wiedzy uczyć.
1.2. Platon
Umiłowanie mądrości leży poniekąd w naturze ludzkiej duszy
Platon był uczniem Sokratesa. W etyce podążał początkowo drogą wyznaczoną przez
swojego mistrza. Po pewnym czasie przekonał się jednak, Że cnota nie zależy od samego
rozumu.
Rozważając koncepcje duszy rozszerzył etykę. Zakładał harmonię duszy ludzkiej (wg
niego dusza składała się z trzech części), cnotę również pojmował jako harmonijną.
Wyróżnił zatem trzy rodzaje duszy i odpowiadające im trzy cnoty:
1. Mądrość jest cnotą części rozumnej.
2. Męstwo jest cnotą części impulsywnej.
3. Panowanie nad sobą jest cnotą części pożądliwej.
Dodatkowo, jako spajającą, dodał czwartą cnotę – sprawiedliwość.
W ten sposób powstała klasyczna TEORIA CZTERECH CNÓT.
1.3. Arystoteles
Etyka Arystotelesa była empiryczna. Normy łączył z opisem działania człowieka, szukał
cel osiągalnych. Normy chciał wywodzić z realnej natury człowieka. Powszechność
zasad chciał łączyć z indywidualną naturą działającego.
Arystoteles mniemał, Że naturę dobra, znajdzie się przez ustalenie celi, jakie ludzie
stawiają sobie w Życiu. Cele są różne, wyższe i niższe, niższe są środkami do wyższych,
ale ten łańcuch nie może iść w nieskończoność, musi zatem istnieć cel ostateczny,
najważniejszy, który nie jest już środkiem do niczego innego. Taki cel jest najwyższym
dobrem osiągalnym – wg Arystotelesa celem tym jest EUDAJMONIA, czyli
doskonałość jednostki, optimum, jakie człowiek może przy swej naturze
osiągnąć.
1.4. Stoicy, Sceptycy, Epikurejczycy
Inaczej szczęście pojmowali stoicy. żyjemy w świecie zdeterminowanym przez
niezmienne prawa natury, w świecie, w którym wszystko co się wydarza dzieje się
według ustalonego przez Boga planu. Cóż może zrobić człowiek w tej sytuacji? Otóż tą
odpowiedzią jest obojętność. Ona pozwalając człowiekowi na zdystansowanie się do
świata daje mu jednocześnie wolność. Człowiek zatem ma Życie we własnych rękach,
może nim kierować, więc od nas samych zależy to, czy będziemy szczęśliwi. Droga do
szczęścia wiedzie poprzez cnotę rozumianą jako wewnętrzna doskonałość, a jej znamiona
to umiejętność wyboru dobra, sprawiedliwość i umiarkowanie. Do cnoty zaś dochodzimy
poprzez rozum. Czyli poddanie się prawom natury, poprzez zrozumienie ich konieczności,
Życie cnotliwe, osiągnięcie apatii czyli stanu beznamiętności czyni Życie szczęśliwym.
Szczęście jest dostępne wszystkim, nawet niewolnicy mogą je osiągnąć, ale wobec tak
wysokich wymagań stawianych człowiekowi osiągają ją tylko nieliczni - mędrcy. Stąd
elitarność stoickiego szczęścia.
Arystotelizm w etyce to twierdzenie, iż najwyższym dobrem jest szczęście, którego
osnowę stanowi działalność godna człowieka, rozumna i cnotliwa.
Gdy przeto twierdzimy, Że przyjemność jest naszym celem najwyższym, to bynajmniej
nie mamy na myśli przyjemności płynącej z rozpusty ani z przyjemności zmysłowych (...)
mądrość jest początkiem wszelkiego dobra i dobrem najwyższym (...) źródło wszystkich
innych cnót" - Epikur.
Szczęście to przyjemność głosił Epikur. Skoro jest ono celem ludzkiego Życia, to Życie to
powinno obfitować w przyjemności. Ale czy wszystkie przyjemności są godne zdobycia?
Weryfikatorem przyjemności jest rozum. Wszystkie są dobre, ale nie
wszystkie są godne wyboru. Lepiej wybrać przyjemności statyczne, które sprowadzają się
do unikania cierpień i niepokój duszy. Przyjemności dynamiczne, związane z naszymi
potrzebami, często prowadzą do cierpień. Stąd postulat minimalizacji potrzeb. Epikur
podkreśla rolę rozumu, ponieważ to dzięki wiedzy uwalniamy się od lęk przed bogami,
przeznaczeniem, cierpieniem i śmiercią. W ostateczności osiągnięcie ataraksji to stan, o
który należy zabiegać. Wiąże się on ze spokojem duszy i ciała, różnoznacznym ze
szczęściem.”3
Etyka sceptyk oddaje ich podejście do każdego innego tematu:
- nie ma nic takiego, co przez wszystkich byłoby uznane za dobre,
- nikt nie wie, co to jest dobro,
- nikt nie umie dobra zdefiniować,
- nie ma nic takiego, co z natury swej byłoby dobre, tak jak np. ogień dla wszystkich jest
gorący,
- jedynym słusznym rozwiązaniem jest więc powstrzymanie się od wydawania sąd,
- w Życiu praktycznym wcale nie potrzeba pewności, wystarczy rozsądne
prawdopodobieństwo.
1.5. Neoplatonizm
Twórcą neoplatonizmu, był Plotyn, który jednocześnie był ostatnim z twórcom wielkiego
systemu starożytności.
Etyka Plotyna miała nowy charakter. To, co dotąd uważano za cnoty, przestało być
najwyższym celem Życia moralnego. Nad istniejącymi dotychczas cnotami Plotyn umieścił
cnoty oczyszczające, a nad nimi cnoty najwyższe, które upodabniają duszę
ludzką do Boga.
1.6. Gnostycy, św. Augustyn, Eriugena
Istotę gnostycyzmu stanowi:
1. Skrajnie dualistyczna i pesymistyczna wizja świata – zło jest czynnikiem różnie
odwiecznym jak dobro; zło pochodzi z materii, dobro od Boga.
2. Historia świata to zmaganie się mocy złych i dobrych.
3. Koncepcje swoje wywodzili z alegorycznego rozumienia Pisma św.
4. Wyzwolenie od zła, to wyzwolenie od materii.
Heteronomiczna etyka św. Augustyna.
św. Augustyn
Przyjęcie teorii o ciągłym "podtrzymywaniu" istnienia świata materialnego przez wolę
Boga, połączonej z zasadą wszechwiedzy Boga, eliminuje w zasadzie możliwość istnienia
wolnej woli. Brak wolnej woli powoduje, Że wszelka etyka traci sens. Co więcej,
skoro bez woli Boga nawet najmniejszy liść nie może spaść z drzewa, cała
odpowiedzialność za dzieje świata spada niejako na Niego, jest On więc
odpowiedzialny za całe dobro i zło. Koncepcja braku wolnej woli i przyjęcia, Że zło
pochodzi od Boga, była w ostrej sprzeczności z teologią chrześcijańską. Aby uniknąć tych
konsekwencji swojego systemu, Augustyn stworzył teorię teodycei.
Teoria ta zakłada, Że B obdarzył wolną wolą ludzi właśnie po to, aby mogło zaistnieć
dobro i etyka. Bóg mógł teoretycznie stworzyć świat bez wolnej woli i zła, ale w takim
świecie dobro byłoby bez wartości, gdyż byłoby dostępne automatycznie i przy braku
kontrastu ze złem jego wartość nie byłaby w ogóle doceniania. Stąd B uznał, Że do
pełnej doskonałości jego dzieła potrzebny jest pewien margines zła. To zło nie
jest jednak bezpośrednim dziełem Boga, lecz jest wytworem woli człowieka, która poszła
na "manowce".
Po to, aby mając wolną wolę postępować dobrze, potrzebna jest jednak Łaska
Boża. Jest to ta sama łaska, która umożliwia iluminację. Podobnie jak przy iluminacji,
Łaska Boża jest zawsze darem Boga. Nie można jej sobie zaskarbić w Żaden sposób,
czyniąc dobro. Wręcz przeciwnie, to łaska powoduje i umożliwia dobre postępowanie.
Z takiego rozumowania wynikła jasno teoria predestynacji, zakładająca, Że ludzie,
niezależnie od swoich uczynków, są albo wybrani przez Boga do czynienia źle, albo
dobrze i nikt prócz Boga nie może tego zmienić.
Stąd ludzie dzielą się na przeznaczonych do zbawienia i potępienia, jednak część
z tych, którzy są przeznaczeni do zbawienia, może odwrócić się od łaski Bożej
i również dołączyć do potępionych.4
Postawa Augustyna była introspekcyjna, a wola miała pierwszeństwo przed
rozumem.
Eriugena, w przeciwieństwie do głoszonej przez Augustyna predestynacji podwójnej,
głosił jedną predestynację.
B jest jeden, więc nie może być źródłem rzeczy przeciwstawnych, dobra i zła. Istnieje i
łaska Boża i wolność ludzka i nie sposób tego podważać, bo są to prawdy objawione.
1.7. Filozofia Wschodu
Buddyzm
W filozofii buddyzmu, który jest zarazem prądem filozoficznym jak i religią, nie ma boga,
jest za to dążenie do uwolnienia od cierpienia wszystkich Żyjących istot. Budda
zdecydował się na skrajną ascezę i praktykował ją przez kilka lat, ale wciąż nie osiągnął
celu. Mając trzydzieści pięć lat zrozumiał, Że ani skrajne przyjemności, ani wyczerpująca
siły asceza nie są właściwymi ścieżkami. Wkroczył wtedy na „drogę środka”, odżywiał się
zdrowo, nie zamęczał swego organizmu, ale też nie wyznawał skrajnego hedonizmu.
Pewnego dnia, siedząc pod olbrzymim figowcem doznał olśnienia i nagle zrozumiał sens
całej zagadki. Spędził noc na głębokich rozmyślaniach i z nadejściem ranka był już
przekonany, Że znalazł rozwiązanie. W ten sposób stał się Budda, p...
pudzian2ooo