skarby24.pdf

P o d k a r P a c k i e

Numer 8 czasopisma współfinansowanego przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu

Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Współpracy Transgranicznej

Rzeczpospolita Polska – Republika Słowacka 2007–2013

Zapomniana dewiza miasta

tekst Wiesław Walat, fot. archiwum

W czasopiśmie „Zew Rzeszo-

Dewiza to krótkie zdanie defi-

niujące ogólną zasadę postępo-

wania; inne jej nazwy to godło

lub zawołanie. Dewizę ma sze-

reg miast, najbardziej zapewne

znane to dewizy: Lwowa –

Semper fidelis (Zawsze wierny),

Warszawy – Semper invicta (Zaw-

sze niezwyciężona), czy Gdańska

– Nec sempere, nec tymide (Ani

zuchwale, ani bojaźliwie). Rze-

szów także miał swoją historycz-

ną dewizę: Concordia res parvae

crescunt (Zgoda buduje).

wa” (1934 r., nr 2, s. 15) od-

naleźć można zapis, który

przytaczam w całości: „Złoto i zna-

leziska archeologiczne jak siekierki,

groty kamienne itp., zwłaszcza po te-

gorocznych wylewach, znachodzi lud-

ność okoliczna dość często w dorzeczu

Wisłoka i albo niestety, niszczy je, albo,

jeśli ma dla tych spraw zrozumienie,

oddaje w ręce nielicznych zbieraczy.

Niedawno pokazano nam między in-

nemi złotą monetę, starego dukata ho-

lenderskiego wielkości obecnej 20 gro-

szówki z XVIII w. z napisem łacińskim w otoku:

Concordia res parvae crescunt (Zgoda buduje) wy-

płukaną właśnie z piasku rzecznego. Podobny napis

mieści się też na ścianie sali obrad rzeszowskiego

magistratu. Może notatką niniejszą zainteresuje się

świeżo tu założone Towarzystwo Historyczne”.

Z notatki tej wynika, że miasto Rzeszów miało

i ma swoją dewizę, jednak przez czas i ludzi za-

pomnianą. Ratusz miejski przeszedł pełną prze-

budowę w latach 1897–1900 przeprowadzoną wg

projektu Kazimierza Hołubowicza. Czy ta dewiza

wtedy została umieszczona w sali obrad – tego nie

wiemy; czy była tam wcześniej – tego też nie wie-

my. Ale wiemy, że dewiza winna być dla miasta,

obok herbu, wizytówką charakteryzującą rzeszow-

ską społeczność oraz jej przedstawicieli sprawują-

cych władzę w mieście.

Skąd słowa dewizy, tak pełne treści o ponadcza-

sowym znaczeniu, nie tylko dla tych osób, które ją

wprowadziły do najważniejszej sali w mieście? Za-

mieścił je w swoim historycznym opracowaniu pt.

Wojna z Jugurtą rzymski historyk i polityk Salustiusz

(jego pełne łacińskie imię to Gajus Salustius Crispus),

żyjący w latach 86–34 przed Chrystusem. Rzeszow-

ska dewiza to pierwsza cześć jego myśli: Concordia-

res paryae crescunt, discordia vel maximae dilabun-

tur – co się przekłada: „Zgodą małe rzeczy rosną,

niezgodą choćby największe się rozpadają”.

Dewiza ze ściany rzeszowskiego ratusza zniknę-

ła zapewne w ostatnich miesiącach 1939 r., kiedy to

Elewacja północna wg. projektu przebudowy rzeszowskiego Ratusza z końca XIX w.

Według Wiesława Walata właściwy

historycznie kolor pola w herbie

Rzeszowa powinien mieć barwę

czerwoną

ówczesny okupacyjny zarząd miasta zaczął przy-

gotowywać rzeszowski magistrat pod „tysiącletnie

panowanie III Rzeszy niemieckiej”. Po wyzwoleniu

naszego grodu spod tej okupacji w sierpniu 1944

roku nie przystąpiono do odtworzenia wyglądu

wnętrz magistratu sprzed wojny; dokonano nato-

miast dodatkowo nowych podziałów jego kubatu-

ry. W trakcie ostatniego remontu ratusza z połowy

lat 90. XX wieku również do tej ponadczasowej

myśli nie nawiązano. Zapewne zabrakło informacji

w dokumentacji konserwatorskiej i fotograficznej

o tej dewizie.

Warto, by nowo wybrane władze miasta Rzeszowa

przywróciły miastu, po ponad 70-letniej przerwie,

dewizę w sali obrad rady miejskiej, a mieszkańcy

miasta, skoro już wiedzą jak ona brzmi, za swoją po-

nownie ją przyjęli, czyniąc krok po kroku społecz-

ność Rzeszowa społeczeństwem obywatelskim. n

Od lewej: Ratusz przed 1895 r.

(fot. Edward Janusz)

i po przebudowie

Sentencia je krátka veta, ktorá definuje všeobecné

pravidlo postupovania. Rzeszów mal pred II.svetovou

vojnou takú sentenciu heslo: Concordia res parvae

crescunt („Svornosťou malé veci rastú„), ale ľudia ju už

zabudli. Sentencia musí byť pre mesto, okrem erbu,

vizitkou charakterizujúcou rzeszowskú spoločnosť a

jej predstaviteľov, ktorí v jej mene riadia mestský úrad.

Je dôležité, aby mestský úrad prinavrátil, po 70-ročnej

prestávke, sentenciu v rokovacej sále mestskej rady.

2 H istorie niezwykłe

s pis treści

o d r edakcji

H istorie niezwykłe

Drodzy Czytelnicy

Zapomniana dewiza miasta Wiesław Walat

s potkanie z dziełem

Dzieła sztuki szansę na pierwsze strony gazet mają niestety naj-

częściej w przypadku pożaru, kradzieży, zniszczenia lub też odkrycia

– konserwatorskiego czy archeologicznego. Wtedy w tytule mamy

sensację i tak naprawdę spłycenie tematu. Możemy przeczytać o „sen-

sacyjnym” odkryciu kurhanu książęcego lub fundamentów „Kociego

Zamku” w Jaśle. Przypadek? Raczej wybór mediów, że tylko to może

zainteresować czytelników. Więc jak wytłumaczyć – pozwolę sobie

na ten zwrot – fenomen naszych „Skarbów”? Trzy lata temu nakład

dwóch tysięcy egzemplarzy rozchodził się do miesiąca, ostatni rekord to siedem dni od przywiezie-

nia z drukarni. Czy ta idąca w tysiące grupa ludzi nie przeczytałaby frapujących opowieści o obra-

zach z Galerii Dąmbskich w codziennej gazecie lub zapomnianych historii z łemkowskich wsi?

Regionalnym mediom podpowiadać nie będę, bo jeszcze „podkupią” nam naszych redakto-

rów, zachęcę więc do lektury najnowszego numeru „Skarbów”. Warto zacząć go od peregrynacji

w czasie Barbary Adamskiej, czyli kolejnej odsłonie z Muzeum Okręgowego w Rzeszowie. Tym ra-

zem martwa natura jednego z lepszych XVII-wiecznych mistrzów tego gatunku. Kończymy też

wątek „grunwaldzkiej rocznicy”, tym razem Inga Kunysz oprowadza nas po miejscowościach…

z królewskim pomnikiem.

Ksiądz Marcin Nabożny zaprasza z kolei do odwiedzenia niezwykłej świątyni. Z daleka wyglą-

da jak XV-wieczny kościół, a po przeczytaniu jego historii zawieszonej w kruchcie, okazuje się o…

500 lat młodszy. Siła stylu i tradycji mistrzów ciesiołki fascynuje w czasie oglądania tego zaledwie

70-letniego zabytku. Kolejny drewniany zabytek to kościół w Chłopicach, tym razem wiekowy jak

trzeba i z niezwykłą historią cudownego obrazu.

Dyrektor Muzeum w Leżajsku, Andrzej Chmura opowiada o poszukiwaniach podziemnych

korytarzy w okolicach Dworu Starościńskiego. Andrzej Potocki już pokazuje, że pretekstem do „po-

dróży w czasie” może być kilka zdjęć odnalezionych przypadkowo w antykwariacie. Tym razem

„ożywa” historia wsi Sieniawa koło Rymanowa. No i na koniec zapraszam do zapomnianej histo-

rii rzeszowskiej chińskiej pagody, którą odkrywa przed nami Antoni Adamski.

Zapraszamy jak zwykle na wystawy: ChopinArt w Stalowej Woli, wiekowych zdjęć w Prze-

worsku i niemieckiego artysty w Muzeum Narodowym Ziemi Przemyskiej.

Bukiet z portretem

najdroższego tulipana Barbara Adamska

G runwaldzka rocznica

Pomniki króla

Inga Kunysz

z ielone skarby

Pomnikowa lipa w Husowie Sabina Krupińska

n a turystycznym szlaku

Niezwykła świątynia ks. Marcin Nabożny

m uzealnictwo

Wiekowe zdjęcia znad Mleczki Małgorzata Wołoszyn

n a tropacH Historii

W poszukiwaniu podziemi Andrzej Chmura

d obra zaGrożone

Podworski park w Zgłobniu Barbara Krupa

muzealnictwo

Między tradycją a nowoczesnością Katarzyna Winiarska

p odkarpackie sanktuaria

Kościół na leśnej polanie Arkadiusz Bednarczyk

d obra utracone

Sieniawa jaka była

Andrzej Potocki

d obra uratowane

Krzysztof Zieliński

I tylko cerkiew pozostała Stanisław Kłos

n ekropolie

„Skarby Podkarpackie” numer 3 (22), 4 (23) i 5 (24) współfinansowane z dotacji

Urzędu Marszałkowskiego Województwa Podkarpackiego do zadania publicznego

pn. „Mocni kulturą – Skarby Podkarpackie dla każdego”

Zniszczone, nie zapomniane Paweł Kazimirowicz

fot. Jerzy Wygoda

b ibliofilia

dwumiesięcznik bezpłatny

nr 5(24), IX–X 2010, Rzeszów

ISSN 1898-6579

Hebrajskie starodruki Witold Wrzosiński

H istorie zapomniane

Chińska pagoda w Rzeszowie Antoni Adamski

P o d k a r P a c k i e

d obra uratowane

Wydawca: Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju i Promocji Podkarpacia „Pro Carpathia”

Redakcja: 35-074 Rzeszów, ul. Gałęzowskiego 6/317, tel./fax: 017 852 85 26

e-mail: krzysiek@procarpathia.pl; www.skarbypodkarpackie.pl; www.procarpathia.pl

Redaktor naczelny: Krzysztof Zieliński

Współpraca: B. Adamska, A. Adamski, A. Bednarczyk, Agata Chmura, Andrzej Chmura, J. Danak-Gajda, P. Depciuch,

A. Garbacz, A. Grzywacz, P. Kazimirowicz, S. Kłos, A. Komski, M. Kosior, B. Krupa, S. Krupińska, I. Kunysz, M. Nabożny,

A. Potocki, K. Rząsa, J. Stankiewicz, W. Walat, K. Winiarska, M. Wołoszyn, W. Wrzosiński, J. Wygoda

Opracowanie graficzne, łamanie: KORAW Dorota Kocząb

Druk: RESPRINT Rzeszów Nakład: 2000 egz.

Tłumaczenie na jęz. słowacki: Agencja Usług Językowych

TRANSLATOR Roman Golesz

Redakcja nie zwraca materiałów nie zamówionych i zastrzega sobie

prawo redagowania nadesłanych tekstów.

Kopiowanie i rozpowszechnianie publikowanych materiałów

wymaga zgody Wydawcy.

Maneż i kasyno

Jolanta Danak-Gajda

s anktuaria

Patron od zarazy

Agata Chmura

s karby s łowacji

Słowacka Jasna Góra Agata Chmura

Numer 8 czasopisma wydanego w ramach projektu

„Turystyka bez granic – wzmocnienie współpracy

transgranicznej w turystyce w oparciu

o zrównoważony rozwój środowiska”

Na okładce: młyn wiatrowy w Woli czudeckiej, przysiółku Przedmieścia czudeckiego

fot. Grażyna Stojak

Bukiet z portretem

s potkanie z dziełem

tekst Barbara Adamska, fot. WikiCom

najdroższego

Kwiaty w szklanym kielichu Jeana Baptisty

Monnoyera to wspaniały przykład baro-

kowego stylu malowania martwych natur.

Płótno francuskiego malarza wypada za-

liczyć do najpiękniejszych i najbardziej

cennych obrazów w Galerii Dąmbskich,

kolekcji pozostającej w zbiorach Muzeum

Okręgowego w Rzeszowie.

tulipana

B ukiet skompono-

wano z niedbale

rozłożonych kwia-

tów, bowiem artysta zre-

zygnował z ułożenia ich

obok siebie: przemieszał

wzdłuż niespokojnych li-

nii i swobodnie wstawił je

do kielicha usytuowane-

go na kamiennym blacie.

Barokową rozrzutność

i przepych wyraża bujna

uroda koron kwiatowych

w fazie szczytowego roz-

kwitu. Przeważają róże

rozmaitych kształtów,

w zróżnicowanych od-

cieniach bieli, różu, ugro-

wej żółci i przekwitające

tulipany szarosrebrzyste

z ciemnobordowymi żył-

kami. Wyraziste róże

oraz skromne kwiaty maku wydobywa z mroku

światło. Ono też zaledwie muska pogrążone w cie-

niu dwubarwne kielichy tulipanów. W pozornie

niedbałej kompozycji bukietu dominują, wyznacza-

jąc jej centrum i oś pionową: ogromna, czerwona

piwonia, a nad nią rozwichrzona łososiowo-ugrowa

korona tulipana. W zdecydowanie ciepłej, kolory-

stycznej tonacji płótna czerwienie i różowawe ugry

kontrastują jedynie z bielą różanych kwiatów i re-

fleksów na płatkach tulipana. Zieleń liści

i łodyg jest zaledwie zaznaczona w oświe-

tlonych partiach obrazu dyskretnym sza-

ro-szmaragdowym odcieniem. Jej większy

obszar prawie zlewa się z kolorystyką tła,

podobnie jak kształt cudownie przejrzy-

stego naczynia, w którym ustawiono kwia-

ty. Właściwie widoczna jest tylko okrągła

stopa kielicha i jego krótki, profilowany

trzon. Zarys rozszerzającej się czaszy od-

czytujemy ze śladów światła – dwóch niewielkich

refleksów na szkle. Kielich wtapia się w ciepłą sza-

rość tła. Ta szarość to najbardziej metafizyczna

barwa spośród wszelkich kolorów, którą tak wspa-

niale umieli stosować holenderscy mistrzowie

martwej natury. Dlatego bukiet rozwichrzonych

kwiatów usytuowany na kamiennym blacie, na tle

ciemniejszej płyciny sprawia wrażenie, jak gdyby

unosił się powietrzu.

Autor obrazu Jean Baptiste Monnoyer (1636–

–1699) zyskał sławę na dworze Ludwika XIV jako

najznakomitszy malarz kwiatów. Znawcy sztuki

dość długo pomijali jego nazwisko skupiając swo-

ją uwagę na osobie Charlesa Lebruna, głównego

nadwornego artysty Króla-Słońce. J. B. Monnoyer,

urodzony w Lille, uczył się malarstwa w Antwerpii.

Możemy domyślać się, że kształcenie w tym ośrod-

ku sztuki wybrano ze względu na bliską odległość

od rodzinnego Lille, niż kierując się malarskimi

preferencjami.

W drugiej połowie XVII wieku królował we Flan-

drii styl Rubensa i Van Dycka. Dojrzały, ekspresyj-

ny sposób malowania, pełen brawury, soczystych

kolorów mienił się efektami gry światła i cieni.

Liczni uczniowie i naśladowcy dwóch wielkich,

nieżyjących już wówczas flamandzkich mistrzów

pędzla kontynuowali ten kierunek. W antwerpskim

środowisku kształtował swój styl młody Monnoyer.

Po powrocie z Flandrii osiedlił się w Paryżu. Tam

zaczął działać w grupie artystów dekorujących kró-

lewskie i magnackie rezydencje. W roku 1665 zo-

Jean-Baptiste Monnoyer,

Kwiaty w szklanym kielichu,

Muzeum Okręgowe, Rzeszów

Jean-Baptiste Monnoyer, Autoportret

Jean-Baptiste Monnoyer, Owoce i kwiaty,

Ermitaż, Sankt Petersburg

s potkanie z dziełem

stał przyjęty w poczet Akademie Royale de Peinture

et de Sculpture (Królewska Akademia Malarstwa

i Rzeźby), zrzeszającej nadwornych artystów, wiel-

ce uprzywilejowanych a jednocześnie podporząd-

kowanych polityce kulturalnej króla. Jean Baptiste

Monnoyer ozdabiał malowanymi kompozycjami

kwiatowych bukietów i owocowych girland płyciny

i supraporty w pałacowych komnatach. Dekorował

wspaniałe, królewskie rezydencje: Wersal, Saint-

Cloud, Vincennes, Marly-le-Roi, Meudon i pała-

ce arystokracji: w Paryżu: Hotel Lambert i Hotel

Lauzun oraz w Vaux-le-Vicomte. W 1685 r. na za-

proszenie lorda Montagu przybył do Anglii, gdzie

pozostał do śmierci. Tam ceniony artysta pracował

upiększając wnętrza Montagu House, posiadłości

swojego mecenasa księcia Montagu, a także deko-

rując królewskie rezydencje: Windsor Palace, Ken-

sington Palace i Hampton Court. Równocześnie

wykonywał na płótnach tematy martwej natury

z motywami kwiatów lub owoców.

Obraz z muzealnej kolekcji powstał we wcze-

śniejszym okresie twórczości mistrza, przed 1660

rokiem, kiedy to malował kompozycje pełne umia-

ru, ograniczone do jednego bukietu. Później Jean

Baptiste Monnoyer uległ wpływowi pompatycz-

nej sztuki francuskiego dworu. Wówczas stworzył

prawdziwie wersalską martwą naturę. Odtąd jego

monumentalne malowidła przypominały dekora-

cyjną scenografię. Na tle przebogato zdobionych

mebli lub elementów architektonicznych umiesz-

czał wazony z kwiatami i owocami, kobierce, in-

strumenty muzyczne, zegary, czasem fragmenty

uzbrojenia, którym towarzyszyły kobierce i kotary

z cennych tkanin. Wielkopański klimat tych kom-

pozycji odzwierciedlał smak monarchy, a tym sa-

mym gust Akademii Lebruna. W swojej wersalskiej

kolekcji Ludwik XIV posiadał około 60 obrazów

Monnoyera, przedstawiających kwiaty i owoce.

Tradycja malowania kwiatowych bukietów wy-

wodzi się ze starożytnej Grecji. Helleńscy artyści

wykonywali xeniony, które

moglibyśmy uznać za wczesne

wyobrażenia martwej natury.

Malowidła lub mozaiki ozda-

biające ściany mieszkalnych pomieszczeń przedsta-

wiały: naczynia, wiktuały, drobne zwierzątka, ptaki

a także kwiaty i owoce. Miały jak najlepiej imito-

wać rzeczywistość. Najbardziej ceniono dzieła te-

go artysty, który potrafił stworzyć najdoskonalszą

iluzję rzeczywistości. Pliniusz opowiada anegdo-

tę o szczególnej rywalizacji między Paussiasem,

słynącym z malowania niezwykłej różnorodności

kwiatów, a jego kochanką Glycerą, bardzo zręczną

w splataniu wianków.

Moda dekorowania xenionami utrzymywała

się w czasach rzymskich. Ściany domów odkry-

tych w Pompei i Herkulanum prócz wizerunków

płodów rolnych pokrywały wyobrażenia kwiatów,

wieńce i splatane z nich girlandy. Z II wieku naszej

ery pochodzi słynna mozaika odnaleziona w rzym-

skiej willi, przechowywana w Muzeum Watykań-

skim, przedstawiająca kosz wypełniony kwiatami.

Wspaniałe iluzjonistyczne dzieło, zapewne kopia

hellenistycznej kompozycji urzeka do dziś świe-

tlistymi barwami, nasyceniem światłem, naturali-

stycznym oddaniem miękkości i wypukłości kwia-

towych płatków.

Od schyłku starożytności do późnego średnio-

wiecza nie powstawały już podobne floralne kom-

pozycje. Naturalistycznie malowane kwiaty za-

istniały dopiero w piętnastowiecznych obrazach

niderlandzkich: w scenach Zwiastowania, w wy-

obrażeniach Marii z Dzieciątkiem. Przedstawiane

tam lilie, irysy symbolizowały czystość, niebiań-

skość i królewskość Matki Bożej. Bukiety chętnie

umieszczano na rewersach skrzydeł gotyckich, sza-

fiastych ołtarzy. W środkowej partii ołtarza Porti-

narich (1476 r., Florencja, Galleria Uffizi) w scenie

Hołdu pasterzy Hugo van der Goes (1440–1482)

ustawił wazony z liliami i orlikami. Podobne lilie

Od lewej – dzieła

Jean-Baptiste Monnoyera:

Martwa natura z kwiatami i owocami,

Musée Fabre, Montpellier, 1665 r.

i Bukiet kwiatów,

Musée des Beaux-Arts, Marsylia

Hugo van der Goes,

fragment Ołtarza Portinarich,

Galleria Uffizi, Florencja, 1476 r.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: