4. (str.216-235).doc

216

całokształtu oddziaływań wychowawczych w procesie nauczania tech­niki.

Kształtowaniu tych cech sprzyja niewątpliwie bogactwo treści i organizacyjnych form nauczania techniki. Trzeba jednak zdawać so­bie wyraźnie sprawę z tego, iż błędne jest przypuszczenie, że właś­ciwe postawy uczniów wobec pracy kształtują się samorzutnie jako "uboczny produkt" nauczania tego przedmiotu. Wiedza o technice jest wprawdzie koniecznym, ale niewystarczającym warunkiem wychowania przez pracę (w tym przypadku przez pracę o charakterze technicznym).

Oddziaływanie wychowawcze treści programu nauczania techniki jest wykorzystywane przede wszystkim przez odpowiednie do tych treś­ci zadania techniczne. Podstawowym rodzajem zadań, służących zarów­no wyrabianiu umiejętności technicznych, jak i kształtowaniu odpo­wiednich postaw wobec pracy, są zadania technologiczno-wytwórcze. Noszą one wszelkie znamiona pracy, zwłaszcza gdy ich wynik jest ' użyteczny społecznie. Uczestnictwo w pracy wytwórczej (choćby w zmniejszonej skali na lekcjach techniki) wdraża do sumienności, samodzielności i poczucia odpowiedzialności, zmusza do ustawicznej kontroli własnej pracy, gdyż jest to warunkiem uzyskania dobrego wyniku. Przeszkody napotykane podczas wykonywania różnych - w szcze­gólności trudniejszych - operacji technologicznych powinny mobili­zować do pokonywania trudności, wyrabiać wytrwałość i poczucie włas­nej wartości. Istotnym warunkiem jest w tym zakresie odpowiednia, życzliwa, mobilizująca postawa nauczyciela. Zamierzony wynik pracy wytwórczej (np. przedmiot codziennego użytku, pomoc dydaktyczna dla młodszych kolegów itp.) wzbudza pozytywne motywacje, które są moto­rem wytrwałości w dążeniu do uzyskania jak najlepszego rezultatu działania.

Zadania wytwórcze sprzyjają również kształtowaniu gospodarności. Czasowe ramy zajęć w pracowni i dobre zaplanowanie wykonania zada­nia stwarzają warunki do wyrabiania poczucia czasu. Uczeń nie może pracować w dowolnym tempie, a jest zobowiązany do określonej dys­cypliny czasowej, zwłaszcza, gdy uczestniczy w pracach zespołowych i na częściowe wyniki jego pracy czekają inni. Zadania wytwórcze przebiegają według kolejnych faz cyklu organizacyjnego, jest więc w nich miejsce na przemyślenie oszczędnego użycia materiałów - za­równo w fazie planowania konstrukcji wytworu (m.in. wykorzystanie

217

materiałów odpadowych), jak i w toku samego wykonania, hp. przy rozmieszczeniu trasowanych elementów danego przedmiotu, a także na racjonalne zorganizowanie stanowiska pracy, właściwe używanie na­rzędzi i ich konserwację.

Zadania wytwórcze wykonywane zespołowo mają szczególne walory wychowawcze. Obok wymienionych już cech pozwalają na kształtowanie zespołowości i uspołecznienia. Jednym z istotnych warunków jest tu stosowanie takich zadań, aby ich efekt był przydatny mniejszej lub większej społeczności szkolnej (pracowni, szkole) czy środowisku. Wówczas zadania te uczą dostrzegania potrzeb społecznych, a ich wykonywanie prowadzi do kształtowania umiejętności życia w zespole i współdziałania z innymi. Konieczne przy tym stosowanie podziału pracy wyzwala inicjatywę oraz gotowość do podejmowania różnych czynności (prac cząstkowych), nie tylko najbardziej lubianych. Po­dział pracy musi, rzecz jasna, odpowiadać określonym warunkom: pra­ca musi być podzielona równomiernie i zaakceptowana przez wszyst­kich członków zespołu. Wielkość zespołu i czas przeznaczony na re­alizację zadania musi z jednej strony wynikać z charakteru zadania, z drugiej zaś - sprzyjać realnej możliwości uzyskania pozytywnego wyniku$ który jest przez uczniów traktowany jako sukces. ¥ razie częściowych niepowodzeń jednego członka, pozostali uczestnicy zes­połu spieszą mu z pomocą w poczuciu odpowiedzialności za całą gru­pę i za ostateczny rezultat przyjętego przez zespół zadania.

Społeczna wartość wykonywanych prac musi być uczniom uświadomio­na w pierwszej fazie cyklu organizacyjnego, ale musi też uzyskać potwierdzenie po jej zakończeniu przez faktyczną jej użyteczność. Nie bez znaczenia jest tu wysoka jakość wykonywanych przedmiotów. Funkcjonalne i estetycznie wykonane pomoce naukowe do użytku w niż­szych klasach czy w przedszkolu sprawią nie tylko radość młodszym kolegom i ułatwią im początkowe etapy edukacji, ale staną się rów­nież źródłem satysfakcji z pracy użytecznej dla innych.

Trud włożony w wykonanie zadań wytwórczych uczy także poszano­wania wysiłku ludzkiego i wytworów pracy innych. Uczeń, który poś­więcił wiele energii i zapału dla wykonania prac porządkowych czy konserwacyjno-naprawczych w pracowni szkolnej, nie tylko nie bę­dzie niweczył efektów własnej pracy, ale będzie również szanował podobne prace innych ludzi.

218

Powyższe uwagi dotyczą w znacznym stopniu również możliwości wy­chowawczych tkwiących w zadaniach technicznych o charakterze kon-struktorsko-montażowym czy eksperymentalno-badawczym. Występują one przecież często w postaci zadań zespołowych, mają więc równie duże możliwości kształtowania gospodarności, współdziałania i współodpo­wiedzialności, wymagają dyscypliny organizacyjnej i czasowej, su­mienności i wytrwałości, bowiem od tych cech zależy powodzenie da­nego zadania.

Jedną z form nauczania techniki są wycieczki do zakładów pracy. Ich główna rola skupia się wokół poznawania produkcji i organiza­cji zakładów rzemieślniczych i przemysłowych oraz zbliżania ucz­niów do odpowiednich grup zawodów technicznych. Wycieczki mają rów­nież duże znaczenie w realizacji celów wychowawczych. Pozwalają one przede wszystkim na naoczne przekonanie się uczniów o społecznej wartości każdej pracy, kierują ich uwagę na zbiorowy wysiłek ludzi pracujących na bardzo różnych stanowiskach, zmierzający do jednego celu, jakim jest produkt wysokiej jakości, uzyskany przy możliwie najmniejszych w danych warunkach nakładach. Temu celowi służy za­równo praca projektantów, technologów, robotników i kontrolerów ja­kości, Jak i praca dyrektora fabryki, magazyniera czy sprzątaczki. Ich wspólny wysiłek jest źródłem zadowolenia i korzyści płynących zarówno dla zakładu, jak i kraju; nie ma więc prac lepszych i gor­szych, mogą tylko być dobrze lub źle wykonane. Tylko ludzie, któ­rzy nie widzieli, w jakim trudzie i mozole ludzkim rodzi się chleb, powstaje dom lub książka, mogą powielać istniejące jeszcze obiego­we opinie o łatwości czy nieproduktywności niektórych zawodów. I odwrotnie - tylko ci, którzy widzieli procesy powstawania różnych wytworów myśli i rąk ludzkich, mogą się przekonać, że każda praca ma wartość społeczną i leży w zasięgu możliwości człowieka; trzeba tylko umieć i chcieć ją dobrze wykonać.

4.1.2. Zasady i metody wychowującego nauczania techniki

Pełnowartościowe nauczanie techniki jest jednocześnie kształce­niem i wychowaniem. Jednakże zbyt często traktuje się jeszcze szko­łę jako instytucję przede wszystkim nauczającą, a wyniki jej pracy wyraża się określoną sumą wiadomości i umiejętności uczniów. Pow­szechnie są znane nauczycielom poszczególnych przedmiotów zasady

219

i metody nauczania, natomiast jest gorzej ze znajomością, ą tym sa­mym ze stosowaniem zasad nauczania wychowującego. Zasady te najtraf­niej określił i opracował K. Lech . Opracowane przez tego pedago­ga, gorącego zwolennika i propagatora kształcenia politechniczne-go , zasady nauczania wychowującego dotyczą wprawdzie wszystkich przedmiotów, jednak respektowanie ich w nauczaniu techniki jest szczególnie pożyteczne w ukierunkowaniu wychowawczego oddziaływa­nia na młodzież w toku realizacji treści kształcenia tego przed­miotu. Są to zasady:

a) humanizacji pracy;

b) kooperacji i harmonii pracy;

c) ekonomii pracy;

d.) karności oraz ładu i porządku w pracy;

e) systematycznej kontroli i oceny pracjr.

Zasada  humanizacji  pracy (personalizacji) polega na organizowaniu takich warunków, aby każda praca ucznia by­ła dla niego osobistym, akceptowanym zadaniem. Podstawowe znaczenie wśród tych warunków ma uświadomianie uczniom celowości podejmowania określonych zadań, w szczególności wytwórczych, dobór takich zadań, których realizacja zaspokaja odczuwane przez uczniów potrzeby oso­biste i społeczne. Budzi, to i wzmacnia zainteresowanie daną pracą, wywołuje prawidłowe motywy chętnego udziału w pracy i gotowości do koniecznego wysiłku. W toku wykonywania danego zadania owocuje to w postaci sumienności, wytrwałości i różnych przejawów aktywności (nie tylko czysto wykonawczej, ale i koncepcyjnej i racjonalizator­skiej), a także w postaci poczucia ważności danej pracy, wiary w jej sukces oraz poczucia osobistej i zespołowej odpowiedzialności za ilościowe i jakościowe wyniki pracy własnej i kolegów.

Zalecenia zasady humanizacji pracy odnoszą się nie tylko do za­dań o charakterze wykonawczym (choć w tych istnieje najwięcej moż­liwości bezpośredniego wykorzystania ich.), mają bowiem zastosowanie również w zadaniach poznawczych. Świadomość celowości poznania urzą­dzeń technicznych, prawidłowości racjonalnego działania Cw tym i re­guł technologicznych itp.), przejawów postępu technicznego oraz je­go dobrodziejstw i niekorzystnych dla człowieka następstw itd., sta­rtowi zawsze ważny czynnik motywacyjny i mobilizacyjny do aktywności poznawczej i wykorzystania rezultatów poznania w praktycznym działa-

220

niu. Odpowiednio ukierunkowane dostrzeganie przez młodzież prakty­cznych aspektów opanowania określonych zagadnień teoretycznych nie tylko wzmacnia znacznie aktywność uczniów w procesach poznania, ale niejednokrotnie stanowi też nieodzowny czynnik warunkujący kształ­towanie przekonań i postaw intelektualnych wobec techniki i pracy, takich jak: cenienie wartości wiedzy, rozumienie i osobiste akcep­towanie znaczenia pracy i techniki dla człowieka, dążenie do rozsze­rzania wiadomości i umiejętności technicznych itd.

Zasada  kooperacji  i  harmonii  p r a-c y stanowi podstawę kształtowania tych cech osobowościowych, któ­re zostały objęte wspólnym mianem zespołowości. Dotyczy to przede wszystkim różnego rodzaju zadań wykonywanych przez mniejsze lub większe zespoły (grupy,) uczniowskie. Konieczny w takich zadaniach podział pracy wymaga zharmonizowania ze sobą wydzielonych prac cząst­kowych pod względem ich wydajności oraz czasu i sposobu wykonania, jako absolutnego warunku osiągnięcia przez zespół zamierzonego re­zultatu - celu wspólnego działania. To z kolei stwarza w naturalny sposób potrzebę współdziałania członków zespołu i współodpowiedzial­ności każdego z nich za całość pracy grupy. Sytuacje takie są naj­bardziej typowe dla zadań o charakterze wytwórczym, mają jednak miejsce również w realizowanych zespołowo zadaniach z zakresu obsłu­gi i konserwacji urządzeń technicznych, planowania konstrukcji lub technologii wykonania, przeprowadzania eksperymentów technicznych itp.

Zasada  ekonomii  pracy, polegająca na tym, aby zamierzony rezultat działania uzyskać przy możliwie najmniejszych na­kładach (materiału, narzędzi, czasu, energii), jest fundamentalną za­sadą organizacji każdej pracy, a pracy produkcyjnej w szczególności. §ą jej podporządkowane bardziej szczegółowe zasady: podziału pracy, optymalnych warunków, koncentracji i harmonii pracy. Zasada ekonomii pracy w nauczaniu techniki nakazuje respektowanie wynikających z niej szczegółowych wymagań działania, począwszy od celowości (oso­bistej lub społecznej) podejmowanych zadań praktycznych,, przez osz­czędność materiałów, narzędzi i urządzeń (w sensie prawidłowego po­sługiwania się właściwymi narzędziami oraz dbałości o ich sprawność), czasu i energii,w trakcie wykonywania tych zadań, aż po rytmiczność w pracy i jakość jej wyników jako podstawowych warunków wydajności. P wychowawczej wartości, zwłaszcza w kształtowaniu postaw z dziedzi-

221

ny gospodarności, poznawania przez uczniów wymienionych wyżej wyma­gań, stopniowego i systematycznego wdrażania do ich przestrzegania w własnej pracy, a także dost,i"zegania różnych przejawów gospodar­ności w zwiedzanych zakładach pracy, nie trzeba oddzielnie przeko­nywać.

Zasada  karności  oraz  ładu  i  po­rządku  w  pracy obejmuje najbardziej podstawowe elemen­ty oddziaływania wychowawczego, zwłaszcza w kształtowaniu tych róż­nych postaw, które poprzednio zostały zaliczone do grupy samodyscy-pliny. Stosowanie tej zasady w nauczaniu techniki oznacza przede wszystkim konieczność dbałości o systematyczne wyrabianie u ticzniów świadomego, a więc opartego na ich akceptacji, podporządkowania się różnego rodzaju normom obowiązującym w działalności technicznej ucz­niów oraz w miejscu tej działalności - pracowni technicznej. Są to w szczególności normy zawarte w regulaminie pracowni, instrukcjach obsługi urządzeń technicznych oraz przepisach bhp, reguły wykonywa­nia operacji technologicznych i innych oraz poprawnego posługiwania się przy tym odpowiednimi narzędziami, normy rysunku technicznego, wymagania dotyczące dokładności i czasu wykonania całościowych lub częściowych zadań oraz kontroli i oceny ich rezultatów. O wychowaw­czym znaczeniu tych zagadnień jako podstaw kultury pracy była już mowa w temacie 3.3.1.

Z zasadą karności wiążą się bezpośrednio sprawy dotyczące przes­trzegania ładu oraz porządku. Ogólna zasada ładu, wyrażona powszech­nie w znanym haśle: "Każda rzecz ma swoje miejsce i powinna się na nim znajdować", obejmuje nie tylko racjonalne rozmieszczenie narzę­dzi, materiałów itd. na stanowiskach pracy, narzędzi w szafach, mate*-riałów pełnowartościowych i odpadowych (odpowiednio posegregowanych) na regałach czy w odpowiednich pojemnikach, ale również przywracanie, ustalonego układu rzeczy w przypadku naruszenia go w toku pracy, a więc oczyszczenie narzędzi i ułożenie ich na wyznaczonych miejscach, sprzątnięcie stanowisk pracy i całej pracowni, oczyszczenie fartu&#x...