Ewa Charkiewicz Kobiety ubóstwo i liberalne państwo.pdf

Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego 2010

Ewa Charkiewicz

Kobiety, ubóstwo i neoliberalne państwo.

Byłam już na 7 szkoleniach, mam dyplomy, ale ciągle nie mam

pracy (Uczestniczka badań na temat kobiet i ubóstwa z

Wałbrzycha)

Śmiertelnie chorym nie dają umierać, a nas skazują na śmierć. To

jest eutanazja społeczna (Uczestniczka badań na temat kobiet i

ubóstwa z Krosna)

Mężczyźni i kobiety doświadczają ubóstwa inaczej. W polskim dyskursie publicznym, w

tym także w dokumentach rządowych i w tekstach naukowych bieda ujmowana jest jako

problem dysfunkcyjnych, nieaktywnych, patologicznych jednostek i rodzin, czy też jako

problem dziedziczenia biedy, bądź jej koncentracji w „polskich fawelach”, czyli byłych

PGR-ach, blokowiskach, czy tradycyjnych regionach ubóstwa miejskiego (Kurowska,

2008, Boni, 2009). Kobiet czy mężczyzn w tych badaniach niemal nie widać. W takich

opisach bieda znika za horyzontem powszechnego wzrostu zamożności, a wręcz

ogłoszono jej schyłek (Daras et al, 2006). Nic dziwnego, dyskurs ten opisuje ubóstwo z

neoliberalnych legend. Polityczna racjonalność projektu transformacji opiera się na

założeniu przejścia od biedy i zacofania do bogactwa i rozwoju. Obraz biedy nie pasuje

do tego schematu, toteż nawet umiarkowane głosy spotykają się z dyskursywną

represj ą 2 . Dyskurs wykluczenia społecznego, czy badania biograficzne są po części próbą

alternatywnego opisu ubóstwa, w tym także ubóstwa kobiet, ale także skupiają się na

jednostkach, czy grupie, której nadawany jest status wyjątku od normy zakładającej

powszechny dobrobyt. Patrząc na rosnące zróżnicowanie dochodów gospodarstw

domowych w Polsce, jak i na nowe postaci ubóstwa (CBOS, 2008; GUS, 2009, 2010)

można jednak przyjąć, iż ubóstwo jest rozpowszechnione, a zamożność jest wyjątkiem.

1 Niniejszy tekst jest rozwinięta wersją rozdziału napisanego do raportu 2010 Polskiej Koalicji Social

Watch i Polskiego Komitetu Europejskiej Sieci Przeciwdziałania Ubóstwu, www.eapn.org.pl

2 Zob. wywiad Adama Leszczyńskiego z prof. Elżbietą Tarkowską “O biednych nikt nie chce słuchać’,

Gazeta Wyborcza, 31.05-01.06, i polemiki Janusza Majcherka oraz Witolda Kwaśnickiego.

www.ekologiasztuka.pl/think.tank.feministyczny

-1-

Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego 2010

W tym artykule chciałabym poszerzyć optykę badań nad kobietami i ubóstwem i

odnieść się do przyczyn ubóstwa i tego jak określone polityczne wybory dotyczące

strategii rozwoju, restrukturyzacji gospodarki i reform państwa skutkują wzrostem

ubóstwa i w przeważającej mierze obciążają kobiety z nisko i średnio-dochodowych

gospodarstw domowych. Polityka gospodarcza i społeczna państwa oparta jest na

założeniu, iż wzrost gospodarczy wszystkim przynosi korzyści, a więc przyczynia się do

systematycznej redukcji ubóstwa. Takie założenia uzasadniają szukanie przyczyn biedy

po stronie jednostek. Dwie główne przyczyny ubóstwa w Polsce, to jest brak pracy i

niskie wynagrodzenia za pracę (Paci et al, 2005) są pomijane. Aby zmniejszać i

likwidować ubóstwo należy zidentyfikować, zanalizować i zmienić te założenia i

elementy polityki gospodarczej i społecznej, które leżą u podstaw ubóstwa i jego

dotkliwości, oraz je utrwalają.

W pierwszej części tekstu zakwestionuję tezę, iż ubóstwo to problem marginesu i

odniosę się do tego jak państwo i badania naukowe „widzą” ubóstwo, w tym ubóstwo

kobiet, oraz zaproponuję inną optykę i siatkę pojęciową, która pozwoli zobaczyć

ubóstwo z perspektywy kobiet, które go doświadczają. W drugiej części tekstu odniosę

się do związków między ubóstwem a polityką gospodarczą i wskażę na alternatywne

koncepcje i strategie rozwoju jako drogi do redukcji i przezwyciężenia ubóstwa. Jak

czytamy w dokumencie „Polska 2030 – wyzwania rozwojowe” polityka gospodarcza i

rozwój kraju zostały podporządkowane akumulacji kapitału (Boni, 2009), kosztem

rozwoju społecznego, ochrony środowiska i integralnych praw człowieka, w tym praw

obywatelskich zapisanych w Konstytucji z 1997 roku. Toteż w końcowej części tego

tekstu odniosę się do obywatelstwa kobiet (i mężczyzn), których niewłaściwe strategie

rozwoju gospodarczego skazują życie w niedostatku, a jednocześnie polityka społeczna i

dyskurs publiczny efektywnie pozbawiają ich praw obywatelskich.

Kobiety i ubóstwo

W latach 70. ubiegłego wieku amerykańska badaczka Diane Pearce zaproponowała

termin „feminizacja ubóstwa” dla określenia większego udziału kobiet wśród ubogich, w

tym zwróciła uwagę na ubóstwo samotnych matek i dzieci w ich rodzinach. Teza o

feminizacji ubóstwa była kontestowana przez badaczki feministyczne. Krytykowały ją za

brak uzasadnienia w badaniach empirycznych i szukały innych metod i wskaźników do

analizy związków między ubóstwem a płcią (Jackson, 1998, Bridge, 2009, Fukuda Parr,

1999). Podważały również stygmatyzujące i dyscyplinarne podejścia do samotnych

matek (Chant, 2007). Inne badaczki z kolei podkreślały, iż płeć ( gender ) jest zawsze

relacją zapośredniczoną przez inne kategorie i zwracały uwagę na związek między płcią,

klasą, rasą, wiekiem, wykształceniem - a ubóstwem (Acker, 2009), oraz przypisywały

wzrost ubóstwa, w tym ubóstwa wśród kobiet, skutkom programów strukturalnego

dostosowania i globalizacji (Sen i Grown, 1987, Brodie, 2009, McDowell, 2010).

Odnosząc się do kontekstu globalizacji, migracji i handlu ludźmi Saskia Sassen (2000)

www.ekologiasztuka.pl/think.tank.feministyczny

-1-

Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego 2010

zwraca uwagę na zjawisko feminizacji przetrwania, które definiuje jako wzrost zależności

gospodarstw domowych w rozwiązywaniu problemów ubóstwa od pracy opiekuńczej

kobiet i dochodów przekazywanych przez kobiety w transnarodowym formalnym i

nieformalnym obiegu pracy i pieniądza.

Polskie badania kobiet i ubóstwa do analizy danych stosują ramę feminizacji ubóstwa -

albo odnoszą się do niej zaprzeczając, iż ma zastosowanie w Polsce. Metody pomiarów

ubóstwa oparte na kryteriach dochodowych, którymi państwo posługuje się w polityce

społecznej nie pozwalają bezpośrednio zobaczyć zróżnicowania pod kątem płci. Nic więc

dziwnego, że w Polsce pomiary ubóstwa oparte na oficjalnych kryteriach dochodowych

nie potwierdzają tezy o feminizacji ubóstwa (Golinowska, 2005).

Niektóre badaczki opierając się na badaniach jakościowych (wywiady biograficzne)

podtrzymują tezę o feminizacji ubóstwa w Polsce. Elżbieta Tarkowska (2005, 2008)

opisuje feminizację ubóstwa jako większe, w tym długotrwałe bezrobocie wśród kobiet,

niższe płace i emerytury, zjawisko samotnego macierzyństwa, oraz jako szczególne

obciążenie pracą domową kobiet w ubogich rodzinach. Z wyłączeniem kategorii

samotnych matek (gdzie badania oparte na kryteriach dochodowych wskazują na

zróżnicowanie wewnątrz tej grupy i średnie dochody powyżej minimum socjalnego) taka

siatka pojęciowa odwołująca się do ogólnej kategorii kobiety zamazuje zróżnicowanie

między kobietami. W grupach z niskim wykształceniem i tym samym na nisko

wynagradzanych stanowiskach pracy luki płacowej nie ma, a bezrobocie w tej grupie

jest wyższe niż w innych grupach kobiet.

Badania Banku Światowego i Pierelli Paci (Paci et al, 2005, Paci 2005) odnoszące się do

ubóstwa kobiet w Polsce wiążą ubóstwo z dyskryminacją i posługują się ujęciem różnicy

między ogólnymi kategoriami kobiet i mężczyzn. Badania te opisują kobiety jako grupę

dyskryminowaną i wskazują na nierówność kobiet i mężczyzn w dostępie do rynku

pracy, rynku kapitałowego i usług publicznych. Argumentując z perspektywy

ekonomicznej użyteczności kobiet Pierella Paci twierdzi, iż nierówności stanowią

barierę dla rozwoju gospodarczego, ponieważ uniemożliwiają wykorzystanie kapitału

ludzkiego dyskryminowanej grupy. Zagrożenie ubóstwem wiąże się z brakiem kapitału

ludzkiego, ograniczeniem w jego wykorzystaniu, alkoholizmem, enklawami

długotrwałego ubóstwa. Konkretnych grup kobiet żyjących w sytuacji ubóstwa z tej

makroekonomicznej perspektywy nie widać, a głównym problemem nie jest jakość życia

kobiet (i mężczyzn) i ich polityczna sprawczość, ale teza iż nierówności hamują rozwój

gospodarczy. Analiza opiera się na założeniach neoliberalnej siatki pojęciowej i stanowi

podstawę polskiej polityki socjalnej, co rozwinę dalej w kolejnej części tego rozdziału.

Niemniej analizy danych z przeglądowych badań gospodarstw domowych w latach 2000

– 2009 (GUS, 2010) wskazują, iż wśród trzech typów gospodarstw domowych z

najniższymi dochodami (pracownicy na stanowiskach robotniczych, renciści, rolnicy) w

dwóch grupach mamy do czynienia z przewagą kobiet, które stanowią 60,7 % członków

gospodarstw rencistów, jak i z przewagą kobiet w grupie wiekowej 25-54 lata w

www.ekologiasztuka.pl/think.tank.feministyczny

-1-

Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego 2010

gospodarstwach robotniczych. W tych dwóch typach gospodarstw domowych, podobnie

jak w gospodarstwach domowych utrzymujących się z pomocy socjalnej, gdzie mamy do

czynienia ze statystyczną przewagą kobiet głów tych gospodarstw (70%, wg GUS, 2009),

w latach 2000-2009 dochody ulegały zmniejszeniu, podczas gdy we wszystkich innych

typach gospodarstw domowych, z wyjątkiem rolników, dochody rosły. Odpowiedzialna

jest za to widzialna ręka państwa, które reguluje dostęp i poziom świadczeń socjalnych i

rent, jak i poziom minimalnej płacy – co skutkuje szczególnym obciążeniem kobiet z

gospodarstw domowych rencistów, pracowników na stanowiskach robotniczych i

gospodarstw utrzymujących się z pomocy socjalnej. Feminizacja ubóstwa pozwala nam

na zarysowanie nowej mapy ubóstwa, ciągle jednak jest to mapa robiona z lotu ptaka,

gdzie wielu uwarunkowań i mechanizmów, czy zróżnicowania między różnymi grupami

kobiet nie widać.

Wracając do przeglądu polskich badań odnoszących się do kobiet i ubóstwa, znaczna ich

część nie pozwala zobaczyć, co robi państwo, gdyż ogranicza się do społeczno-

demograficznych atrybutów kobiet jako jednostek (Domański, 2002) czy do sytuacji

kobiet wewnątrz gospodarstw domowych doświadczanych skrajnym ubóstwem

(Tarkowska, red., 2000; Potoczna i Warzywoda-Kruszyńska, 2009). Wyjątkiem są analizy,

które opisują zagrożenia ubóstwem wśród samotnych matek i pokazują na związek z

polityką państwa wobec funduszu alimentacyjnego (Desperak, 2010). Bieda jest

lokalizowana w badaniach jako problem wyodrębnionego środowiska, jak byłe PGR-y czy

miejska enklawa oraz jest biologizowana w interpretacyjnej ramie dziedziczenia biedy

(Tarkowska, 2005, Potoczna i Warzywoda-Kruszyńska, 2009). Ponadto, część badaczek i

badaczy naturalizuje biedę ujmując ją jako nieodrodny element kapitalizmu czy też jako

zjawisko, które było i jest zawsze i wszędzie, a więc nie jest priorytetem, aby mu

przeciwdziałać.

Na ubóstwo kobiet można spojrzeć inaczej. Głównym czynnikiem, który różnicuje

podział czasu, pracy i obowiązków oraz zasobów w gospodarstwach domowych, jak i na

skalę rynku czy państwa są historycznie ukształtowane tożsamości i relacje płci ( gender ) i

rola kobiet w biologicznej i społecznej reprodukcji (Scott, 2009, Young, 2009, Peterson,

2009). Nie tylko gospodarstwo domowe, także przedsiębiorstwa, gospodarka narodowa

jak i państwo zależą od wkładu reprodukcyjnej i opiekuńczej pracy kobiet, świadczonej

bez wynagrodzenia, lub nisko wycenianej przez rynek, jak praca zawodowych

sprzątaczek, opiekunek i pielęgniarek. Relacja między kobietami i państwem oraz

obywatelstwo kobiet kształtowane są przez dyskursywne i biologiczne związki z

reprodukcją społeczną. Dyscyplinarny neoliberalizm (Young, 2009) i polityki oparte na

założeniach wywodzących się z ekonomii podaży, monetaryzmu, nowej ekonomii

instytucjonalnej czy neoklasycznej ekonomiki gospodarstwa domowego przenoszą

odpowiedzialność za reprodukcje społeczną i podtrzymanie życia ludzi na rodzinę jako

jednostkę ekonomiczno-reprodukcyjną (Charkiewicz i Zachorowska-Mazurkiewicz, 2009)

Jak wskazują międzynarodowe badania alokacji czasu w gospodarstwach domowych

60% nieodpłatnej pracy na rzecz gospodarstw domowych (z uwzględnieniem rolnictwa

www.ekologiasztuka.pl/think.tank.feministyczny

-1-

Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego 2010

na własne potrzeby) wykonywane jest przez kobiety (Budlander, 2008). Polskie badania

potwierdzają większe obciążenie kobiet pracą domową (Mikuta, 2000), czy większy

udział kobiet w alokacji czasu na opiekę (Bobrowicz, 2009). Aby móc sprawować opiekę

nad rodziną potrzebne są ku temu czas, oraz środki finansowe i materialne. O ile

kobiety zamożne stać na zakup usług opiekuńczych od innych kobiet, brak środków

finansowych jest szczególnie dotkliwy w przypadku nisko-dochodowych gospodarstw

domowych. Niedostatek jest kompensowany zwiększeniem czasu na pracę domową.

Jedne z pierwszych badań ubóstwa w gospodarstwach domowych w krajach

przechodzących zmiany systemowe pokazały, że obok ograniczania wydatków,

podejmowania dodatkowej pracy, wyprzedaży posiadanych rzeczy i pożyczek

gospodarstwa domowe radziły sobie ze wzrostem ubóstwa przez wzrost pracy domowej.

W przypadku Polski w 1995 roku na strategię tę wskazało 83,2% badanych gospodarstw

domowych (Milic-Czerniak, 1998). Badania jakościowe z kolejnych lat transformacji

potwierdzają większe obciążenie kobiet pracą domową na rzecz podtrzymania życia

rodzin w kontekście niedostatku (Tarkowska, red. 2000, Tarkowska, Warzywoda-

Kruszyńska, Wódz, 2003, czy badania Think Tanku Feministycznego: Charkiewicz, 2009,

Gawlicz i Starnawski, 2009; Maciejewska, 2010). Odnosząc się do mikroskali rodziny i

gospodarstwa domowego Elżbieta Tarkowska (2005) podkreśla rolę kobiet jako

menedżerek ubóstwa i filar biednych rodzin, gdyż to „one zarządzają pieniędzmi rodziny,

aby skromny budżet się domknął podejmują różne strategie, często czasochłonne i

męczące, niekiedy upokarzające, aby uzupełnić brakujące środki, spełniają wszystkie

domowe obowiązki i działania” (2005:179).

Badania kobiet i ubóstwa podjęte przez Think Tank Feministyczny (Charkiewicz, 2009,

Desperak, 2010, Gawlicz i Starnawski 2009, Maciejewska, 2010, Marszałek, 2010)

nastawione były zarówno na doświadczenia jak i społeczny kontekst życia kobiet i

relacje z instytucjami, które wpływają na ich życie.

Uczestniczki badań z Krosna i Wałbrzycha mówiły o niedożywieniu, przypadkach

głodowania, o przeludnieniu czy braku mieszkań. Wskazywały na utratę zdrowia

spowodowaną stresem związanym z permanentną niepewnością i brakiem

bezpieczeństwa egzystencjalnego. Główną przyczyną ubóstwa jaka wyłoniła się w

rozmowach jest bezrobocie związane z kryzysem transformacyjnym, czy kryzysem

finansowym z 2008 r. i likwidacją stałych miejsc pracy oraz pojawianiem się nowych

form pracy tzw. śmieciowej czy prekariatu (praca na tymczasowych umowach za niskie

wynagrodzenie).

Kobiety – uczestniczki badań, które miały pracę w fabrykach, potem ją traciły w związku

z likwidacją zakładów pracy i pomimo podejmowanych wysiłków, już nigdy nie znalazły

trwałych form zatrudnienia. Ubóstwo przyczynia się do głodu czasu kobiet, które oprócz

dorywczej pracy i opieki nad dziećmi i chorymi czy starszymi członkami rodzin zajmują

się dorywczą pracą zarobkową. Wraz z dziećmi uprawiają zbieractwo, wynajmują się z

dziećmi do prac w gospodarstwie rolnym w zamian za żywność, zajmują się produkcją

żywności i przygotowaniem posiłków w domu. Spędzają więcej czasu na zakupach w

www.ekologiasztuka.pl/think.tank.feministyczny

-1-

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: