1. Periodyzacja literatury średniowiecznej.
Cezury umowne:
- początek: 476 – upadek Rzymu
- koniec: 1450 – wynalezienie czcionki przez Gutenberga lub1453 – upadek Konstantynopola lub 1492 – odkrycie Ameryki przez Kolumba
Podział ogólny:
- średniowiecze wczesne – V-X wiek
- średniowiecze dojrzałe – XI-XII wiek
- średniowiecze późne – XIV – XV wiek
Średniowiecze w Polsce:
Tadeusz Witczak: „Średniowiecze polskie, pojmowane jako piśmienniczo udokumentowana, trwała obecność naszego państwa i społeczeństwa we wspólnocie dziejowej średniowiecza europejskiego, rozciąga się między drugą połową X a przełomem XV i XVI stulecia”
Podział polskiej literatury średniowiecznej wg Romana Pilata:
- średniowiecze wczesne (XI – XIV w.)
- średniowiecze dojrzałe (XV w.)
Podział polskiej literatury średniowiecznej wg Teresy Michałowskiej (Michałowska nie nazywa poszczególnych podepok):
- XI-XII wiek – twórczość łacińska (przykładowe dzieła: Kronika Galla Anonima, Bulla Gnieźnieńska)
- XIII-XIV wiek – przewaga twórczości łacińskiej, ale rodzimych autorów; rozwój kaznodziejstwa, pierwsze arcydzieła literatury, rozwój dramatu (przykładowe dzieła: Kronika Kadłubka, Psałterz Floriański, Kazania Świętokrzyskie)
- XV do 1 połowy XVI wieku – dojrzewanie twórczości łacińskiej i polskiej, emancypacja polszczyzny literackiej, wprowadzenie tematyki świeckiej do utworów (przykładowe dzieła: Bogurodzica, Legenda o Świętym Aleksym, Wiersz Słoty o chlebowym stole, Dzieje Polski Długosza)
2. Periodyzacja literatury renesansowej.
R. w Polsce
Za: Janusz Pelc
Pięć okresów:
Początki ren. Humanizmu w Polsce (od połowy XV w. do ok. 1510r.), prerenesans; w XV-wiecznej Polsce przeplatają się wczesne wpływy renesansu włoskiego ze średniowiecznym humanizmem; w początkach ren. Humanizmu popularne są humanist. nowinki w AK. Krakowskiej w II poł XV wieku; obok pierwszych przykładów humanistycznej poezji nowołac. tworzonej przez cudzoziemców (Celtis, Kallimach)powstają oracje polskich dostojników państwowych(Jan z Ludziska, Jan Ostroróg), humaniści pielęgnują hum. styl literacki, czytają poetów antycznych i Erazma z Rotterdamu, jednak zakres wpływów nowego prądu był ograniczony.
1506(lub1510) – 1543 – „pierwsza faza dominacji renesansu”, „ren. Wczesny” debiut pierwszych polskich poetów nowołac. (Jan Dantyszek, Andrzej Krzycki, Jan z Wiślicy, Mikołaj Hussowski), wtedy tez tworzy najwybitniejszy nowołac. Poeta pol. Ren. K. Janicki, twórczość polska repr. Też pierwociny, które nie osiągnęły jednak poziomu wielkich dokonań Reja i Kochanowskiego, czyli przez m.in. Stanisława Gąsiorka zwanego Kleryką i Biernata z Lublina, data końcowa obejmuje przedwczesną śmierć Klemensa Janickiego oraz ukazuje się dzieło Mikołaja Kopernika, wyznaczając nową erę w dziejach nauki;
„Druga faza dominacji ren”, rozkwit, [u Ziomka data graniczna: 1584 – śmierć Kochanowskiego] ok. 1543-1565, wyznacznikiem jest ukazanie się trzech ważnych dzieł pol. Ren. O obrotach sfer niebieskich Kopernika, Krótka rozprawa między trzema osobami: Panem, Wójtem a Plebanem Reja, mowa A. Frycza Modrzewskiego – jego debiut literacki – Łaski, czyli o karze za mężobójstwo, a także Turcyki, dzieło S. Orzechowskiego. W tym czasie powstają najważniejsze dzieła Reja, Orzechowskiego, jak również najważniejsze dokonanie Modrzewskiego, pięcioczęściowy traktat Rozważań o poprawie Rzeczypospolitej ksiąg pięć; opublikowane zostają również najważniejsze dzieła Ren. Historiografii – dzieła Marcina Bielskiego i M. Kromera.
Od roku 1565 wyróżnia się następny etap, wtedy dojrzewa pokolenie pisarzy młodszych – Kochanowskiego, Górnickiego czy Niteckiego; pozostawali oni pod wpływem studiów padewskich i atmosfery dworu Zygmunta Augusta; czas do roku 1590 uważany jest przez Pelca za „apogeum ren. W lit. Pol” ; ukazuje się Dworzanin polski Górnickiego (1566), jest to okres rozkwitu twórczości Kochanowskiego, należy zaznaczyć, iż wtedy tworzy też Sęp Szarzyński, którego liryka ze względu na Sty, i tematykę zalicza się do wczesnego baroku, jest to też argument na bardzo ostrożne podchodzenie do periodyzacji epok.
„zmierzch ren. W lit. Pol. Przypada na lata 1590 do ok. 1614-1618, tworzą wtedy Sebastian Klonowic, Szymon Szymonowic, Andrzej i Piotr Zbylutowscy, Adam Czahrowski, Erazm Otwinowski, Jan Rybiński, Jan Smolik, Pelc okres ten nazywa „renesansem po Kochanowskim”; należy wyróżnić twórczość S. Fabiana Klonowaci o jego Żale nagrobne (1585), powstałych pod wpływem śmierci Kochanowskiego, a także łaciński poemat po polsku o Rusi Czerwonej Roxolania, pod koniec życia napisał satyryczny poemat alegoryczny Worek Judaszów. W roku 1618 ukazała się epopeja P. Kochanowskiego Gofrem abo Jeruzalem wyzwolona, symbolicznie wyznaczając początek epoki baroku. [u Ziomka rok śmierci Szymona Szymonowica – 1629 – jest datą zamykającą]
Ziomek – Renesans
Z dwóch powodów nie można ustalić dat granicznych renesansu: ren. Dojrzewał w procesie ewolucji, jego początku nie można określić w oparciu o konkretne wydarzenie, ponadto ideologia i mentalność średniowieczna koegzystowała z renesansowymi przez cały XVI wiek. Najbardziej neutralna metoda periodyzacji jest skorzystanie z terminologii stosowanej w historiografii sztuki i literatury włoskiej, czyli oznaczeniu okresów za pomocą nazw stuleci: quattrocento(wiek XV, czyli lata tysiąc czterechsetne), cinquecento – wiek XVI itd. Zjawiska w kulturze tych wieków określić można jako: quattrocentyzm, quecentyzm itd. Neutralność ta likwiduje wątpliwości powstałe przy klasyfikowaniu twórców i zjawisk według ich ideowej i stylowej przynależności, jednocześnie zakłada występowanie zmian i przełomów na granicy stuleci.
Renesansem nazywamy epokę w dziejach kultury trwającą we Włoszech od XIV wieku do pocz. XVI w , a w krajach północnej Europy od końca XV po koniec XVI wieku.. Jest rezultatem złożonego procesu historycznego, na który złożyło się rozluźnienie więzi między cesarko-papieska Europą, kryzys papiestwa, szybki rozwój miast, powstawanie po rozbiciu feudalnym, zjednoczonych państw. . W renesansowej kulturze znacząca rolę odegrało odrodzenie i przyswojenie kultury antycznej. Jednak udział antyku był skutkiem procesów społeczno-politycznych, nie zaś przyczyną. Także w tym czasie do głosu doszły dwa ważne prądy religijne i umysłowe – reformacja i humanizm.
Historia literatury polskiej: Renesans. Red. A. Skoczek
J. Ziomek. Renesans. Warszawa. 1995
Tegoż. Literatura Odrodzenia. Warszawa. 1989.
3. Periodyzacja literatury barokowej.
Barok(jako kierunek artystyczny przeciwstawiający się renesansowemu klasycyzmowi w architekturze, malarstwie, rzeźbie. muzyce, teatrze, literaturze) rozpoczął się w XVI wieku, rozwinął w XVII wieku i trwał jeszcze w I połowie wieku XVIII.
Słowo barocco(wł.,port.) oznaczało w XVI i XVII wieku nieregularne, nieprawidłowe wytwory artystyczne; była to nazwa dziwactwa w sztuce, ale nie w stylu. Terminem naukowym – nazwą określonego stylu artystycznego lub epoki kultury – stało się dopiero w połowie XIX wieku(J.Burckhardt), przy czym termin ten zawierał początkowo jednoznacznie negatywną ocenę zjawiska. Pozytywną opinię o baroku w sztuce utrwaliłu studia G. Gurlitta i H. Wolfflina.
BAROK W POLSCE
WCZESNY BAROK, czas poszukiwań, swobodnego rozwoju myśli, zróżnicowania kierunków poezji, zaczyna się w latach 80. XVI wieku i trwa do lat 20. wieku XVII.
- wielokierunkowość poszukiwań twórczych
- tendencje baroku współistniały z żywymi wciąż ideami renesansowymi(szczególnie ważny był nurt tradycji czarnoleskiej), a także ze swoistymi cechami kultury sarmackiej
- Piotr Skarga, Żywoty świętych 1579
- Jan Kochanowski, Treny(1580) – sygnalizują kryzys renesansu
- Mikołaj z Wilkowiecka Historyja o chwalebnym zmartwychwstaniu pańskim 1590
filozoficzno – religijny nurt metafizyczny
- Mikołaj Sęp Szarzyński, Rytmy, albo Wiersze polskie (1601) – zawierały już najważniejsze elementy barokowej stylistyki, motyw konwersji i wzór osobowy homo militans, bohater liryczny przeżywał osobisty dramat religijny
- Sebastian Grabowiecki, Setnik rymów duchownych(1590)
- Stanisław Grochowski,
- Kasper Twardowski, Lekcje Kupidynowe(1617), Łódź młodzi z nawałności do brzegu płynąca(1618), Pochodnia miłości Bożej z piącią strzał ognistych(1628)
kierunek świecki, sławiący dostatek ziemskiego bytowania, rozkosze miłości i stołu
- Hieronim Morsztyn, Światowa rozkosz(1606)
- Szymon Zimorowic, Roksolanki(ok. 1629, wydany 1654)
- Kasper Miaskowski, Zbiór Rytmów 1612
- okres rozwoju literatury sowizdrzalskiej(1590 – 1630)
- Wyprawa Plebańska 1590
- Synod klechów podgórskich 1607
- Jan z Kijan, Fraszki Sowizdrzała Nowego(1614), Fraszki nowe Sowizdrzałowe(1615)
- przekład Jerozolimy wyzwolonej(1618) T.Tassa przez P. Kochanowskiego
PEŁNY BAROK lata 20. – 70. XVII wieku
- Maciej Kazimierz Sarbiewski, Lyricorum libri tres(1625), Lyricorum libri IV(1631)
- Daniel Naborowski, Marność, Błąd ludzki
- Łukasz i Krzysztof Opalińscy
- Jan Andrzej Morsztyn, mistrz barokowy, pierwszy uprawiał w Polsce konceptystyczną poezję pozbawioną niemal całkowicie ambicji moralizatorskich i dydaktycznych, marinizm
- Zbigniew Morsztyn, liryka łącząca sztuki plastyczne z literaturą, motywy religijne z motywami erotycznymi
- Bartłomiej Zimorowic
- Samuel Twardowski, Nadobna Paskwalina (1655)
- Merkuriusz Polski zapoczątkował dzieje prasy polskiej
- rozwój pamiętnikarstwa (Pasek)
PÓŹNY BAROK lata 70. XVII wieku – lata 30. XVIII wieku
- Wacław Potocki, Transkacja wojny chocimskiej (powst. 1670)
- Wespazjan Kochowski, Niepróżnujące próżnowanie (1674). Psalmodia polska (Częstochowa 1695)
- Stanisław Herakliusz Lubomirski,
- Potocki, Kochowski, Lubomirski
- Józef Baka
4. Polska poezja średniowieczna w wieku XIV i XV.
- wykonawcami zostawali przeważnie duchowni, którzy wyprzęgali ją w służbę wiary i obrzędów kościelnych
- znaczną część, mianowicie lirykę religijną bądź parareligijną przyswojono z łacińskiego bądź czeskiego
- tematyka większości pieśni i hymnów odpowiadała potrzebom roku kościelnego oraz poszczególnych kultów ( przede wszystkim Matki Boskiej), służyła też katechizacji
- powstawały tez wiersze o tematyce świeckiej, niekiedy uwznioślone akcentami religijnymi, mające na celu propagowanie umiejętności pisania w języku ojczystym; agitacja przeciw kościołowi
- wyróżniki artystyczne (niektóre przejęte z poezji ludowej):
/ rym ( parzystość rymowania)
/ rozpiętość wersów między 6- a 14- zgłoskowcem, najpopularniejszy 8- zgłoskowiec
- XV w.- pojawiły się pierwsze utwory z oznaczeniem autorstwa, pierwsze apostrofy do Boga o pomoc w akcie twórczości literackiej, pierwsze indywidualności twórcze:
/ tzw. Kancjonał Jana z Przeworska (1453) tzw. ,, Rotuła Kolędowa”
/ ,,Wstał z martwych Król nasz , syn Boży” z lat 1360- 1370, pieśń rezurekcyjna, 4- zwrotkowy tekst ułożony prawdopodobnie w pierwszej połowie XIV wieku , od początków następnego stulecia to dalszy ciąg ,,Bogurodzicy”
/ ,,Krystus z martwych wstał je”- pieśń wielkanocna
/ ,, Jezus Chrystus Bóg- człowiek”- pieśń pasyjna
/ poezja maryjna: ,, Maryja czysta dziewice”, ,,Posłał przez anioły”
- tworzywo religijne i świeckie spoiło się w kompozycji umownie określanej mianem ,, Pieśni Sandomierzanina”
- bernardyn Władysław z Gielniowa- wyłonił się z gromady znanych jedynie z imienia, żarliwość w dewocji i kulcie NMP i Zbawiciela, ,,O Jezu Nazareński, o królu żydowski”, ,,Ołtarz Jezusow, czyli piętnaście rozmyślań o Bożym umęczeniu
- ,, Posłuchajcie Bracia miła...” tzw. Żale Matki Boskiej pod krzyżem, inaczej ,,Lament świętokrzyski” ze zbiorku ,, Pieśni łysogórskich”
Jest to monolog NMP ujawniający doznania w obliczu syna umęczonego na Golgocie: ból bezsilność, monolog z naturalnością i prostotą prawdy odwołuje się do wspólnoty uczuć każdego, kto może pojąć cudze a niezawinione katusze duszne i cielesne. Nie rozstrzygnięto czym były ,,Żale..” w ówczesnej praktyce wykonawczej, zapisane między pieśniami i długo w pieśniach naśladowane, mogły być odśpiewywane przez kleryka albo żaka w szacie żałobnej
- ,,Legenda o św. Aleksym”- polski tekst powstał ok. r. 1454. Ta wersja opiera się prawdopodobnie na starym tekście włoskim lub francuskim. Legenda ta to dzieje człowieka, który wyrzekł się wysokich zaszczytów, bogactw i szczęścia osobistego dla bytu żebraczego i jako lekceważony żył kilkanaście lat nierozpoznany przy pałacu swego ojca.
- ,, Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią”- w założeniu ten dialog miał być dysputą religijną. Pełen jest on jednak scenek rodzajowych z ówczesnego życia społeczno- obyczajowego, fragmentów satyrycznych i krytyki pod adresem różnych stanów. Z tego właśnie powodu ,,Rozmowę...” możemy zaliczyć do nurtu świeckiego polskiej literatury średniowiecznej
- ,,O zachowaniu się przy stole” O autorze tej satyry wiemy tylko tyle, że podpisał się ,,Słota”. W jego utworze znajdujemy ciekawy obraz życia towarzyskiego w ówczesnej Polsce. Satyra zawiera pochwałę wesołych biesiad oraz zbiór przepisów, jak należy się zachować, żeby nie okazać się ostatnim prostakiem.
- ,,Satyra na leniwych chłopów”- utwór anonimowy, autor był zapewne szlachcicem. Przestrzegał innych przed lenistwem i przebiegłością chłopów pańszczyźnianych. Jest to interesujący zapis ówczesnych konfliktów społecznych.
- ,,Wiersz o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego”- zamordowanie 16.07 1461 r. kasztelana A. Tęczyna przez tłum rzemieślników i pospólstwa płatnerza Klemensa
- W średniowieczu bardzo popularne były psałterze. W końcu XV w. Powstał ,,Psałterz floriański” spisany na pergaminie w językach: łacińskim, polskim i niemieckim. XV wiek przyniósł pisany po polsku ,, Psałterz puławski”
5. Polska proza średniowieczna w wieku XIV i XIV. (z małym dodatkiem XVIw. ;)) Na podstawie podręcznika T. Michałowskiej „Średniowiecze”
Biblia królowej Zofii - Biblia szaroszpatacka
1. Ukończenie pracy nad zleconym przez 4 żonę Władysława Jagiełły tłumaczeniem na język polski Biblii nastąpiło w 1455r.
2. Nie był to przekład z łacińskiego lecz czeskiego tłumaczenia Biblii. Pracował nad nim m.in. Andrzej z Jaszowic.
3. Druga nazwa Biblii – Biblia szaroszpatacka bierze swoją nazwę od miejscowości na Węgrzech Saros – Spatak, gdzie tłumaczenie było przechowywane w bibliotece Gimnazjum Reformowanego.
4. Składa się z dwóch części – obejmując ST, istnieją przypuszczenia, że XV- wieczna wersja posiadała jeszcze tłumaczenie NT. Nie zostało to jednak nigdzie potwierdzone.
5. Z pierwszej części pozostało do okresu przed II wojną światową 185 kart z 470, natomiast z drugiej – 6 kart.
6. W trakcie działań II wojny światowej Biblia zaginęła i znana jest jedynie z wykonanej przed wojną fototypii.
Polskie tłumaczenia fragmentów Biblii wydawano od lat 20 XVI wieku, m.in.: u Szarfenbergów – 1556r. – „Nowy Testament polskim językiem wyłożony” powstały w XVw.
Ponadto powstawały jeszcze inne tłumaczenia:
- rękopis: powstały pod koniec XV w. lub na początku XVI – „Harmonia ewangeliczna” – zestawienie korespondujących ze sobą Ewangelii – Mateusza, Łukasza, Jana (a prawdopodobnie miały był wszystkie cztery)
-wydane u Floriana Unglera: „Ewangeliarz” – zaw. Tłumaczone fragmenty ST i NT, także urywki z „Historii o św. Annie”.
PSAŁTERZE
1. Psałterz floriański
2. Psałterz puławski
3. Żołtarz Dawidow W. Wróbla (sprzed 1528r.)
Powstania psałterzy datuje się na XV – pocz. XVI wieku. Psałterz floriański i puławski – najprawdopodobniej posiadały wspólny pierwowzór – Psałterz Kingi (XIIIw.) co wnioskuje się na podstawie podobieństw w treści, z pewnymi różnicami w składni oraz leksyce – ze względu na fakt, iż Psałterz puławski powstał później niż floriański i w nim język ulega zaktualizowaniu.
Psałterz puławski:
- nazwa pochodzi od miejsca, w którym był przez długi czas przechowywany przez familię Czartoryskich.
- posiada 312 kart, poza psalmami zawiera kantyki starotestamentowe
- przeznaczony prawdopodobnie dla osoby świeckiej lub też duchownej niższego stopnia
- posiada: przed każdym psalmem – łaciński incipit i argumenty: zawierające komentarz do psalmu, dotyczący treści bądź słownictwa
Żołtarz Dawidow W. Wróbla:
- najprawdopodobniej sprzed 1528r. stanowi właściwie swobodną parafrazę niż literalny przekład
- komentarze – najczęściej samodzielne, bądź też opierają się na komentarzach m.in.: Ludolfa z Saksonii lub też papieża św. Grzegorza
- występują 4 rodzaje komentarza:
a. dotyczący objaśniania treści
b. niektórych pojęć i wyrazów
c. kwestii alegorycznych
d. związane z tradycją figuralnego objaśniania treści ST – jako proroczych zapowiedzi treści NT
- w 1539r. Żołtarz Dawidow został wydany, edycją zajął się Andrzej Glaber z Kobylina – opatrzył wydanie wstępem zadedykowanym Piotrowi Kmicie. Dodatkowo – Glaber uzupełnia Żołtarz – poprzedza każdy werset psalmów łacińską wersją.
Psałterz krakowski (uwaga – 1532r. czyli XVIw.)
- wydany u H. Wietora – opierał się na przekładzie z XVw. – wcześniejszym od kopii modlitewnika zw. „Godzinkami Wacława” sporządzonej przez Wacława z Brodni zw. Ubogim.
- uważa się, iż Psałterz floriański, puławski i Godzinki wywodzą się z zaginionego Psałterza Kingi z XIIIw.
APOKRYFY (charakterystyka ogólna, wprowadzenie)
Charakteryzują się:
- treściowym i formalnym nawiązaniem do kanonicznych ksiąg ze względu na ich naśladownictwo
- częste odchodzenie od poglądów doktrynalnych i moralnych – ponieważ pisane często przez heretyków
- nieprawdopodobieństwo zdarzeń przedstawionych – ich baśniowość i fantastyczność
Apokryfy ST - powstawanie:
1. II p.n.e – I. n.e
Apokryfy NT – powstawanie:
1. II n.e. – V/VI n.e – nawiązywały do treści kanoniczny...
aleksandraoliwia