KONTRAKTY REALNE (obligationes re contractae)
Kontrakt realny zawierano w wyniku wydania rzeczy, połączonego z nieformalnym porozumieniem określającym, w jakim celu rzecz została wydana (traditio rei lub rerum). Obowiązek dłużnika polegał na zwrocie rzeczy (re contrahitur obligatio).
Pożyczka (Mutuum)
- Wierzyciel (mutuum dans) przekazywał rzeczy zamienne (głównie pieniądze) na własność dłużnikowi (mutum accipiens), z obowiązkiem zwrotu tej samej ilości rzeczy tego samego gatunku i jakości, zwykle w oznaczonym czasie.
- Wywodziła się z nexum, dokonywanej per aes et libram. Dłużnik mógł być pozwany za pomocą legis actio per manus iniectionem. O ile nie doszło do odtrącenia ręki, dłużnik był oddawany wierzycielowi, który mógł go zabić albo sprzedać trans Tiberim. Po lex Poetelia pozostawał w familia wierzyciela jako nexus.
- Przedmiotem pożyczki były res nec mancipi oznaczone triadą – pondere, numero, mensura (ważenie, policzenie, mierzenie).
- Jeśli wierzyciel nie był właścicielem, nie dochodziło do przeniesienia własności i do powstania pożyczki. Z reguły dokonywano traditio.
- Zobowiązanie jednostronne stricti iuris.
ü Można było zawrzeć pożyczkę, gdy wierzyciel upoważnienia swojego dłużnika do wydania pieniędzy pożyczkobiorcy. Jest to pożyczka na zlecenie, o której mówi Ulpian.
ü Można było również przekształcić depozyt w pożyczkę.
ü Contractus mohatre – pożyczka polegająca na przekazaniu pożyczkobiorcy rzeczy do sprzedania, a uzyskana kwota była kwotą pożyczki. Kwestia odpowiedzialności ustalana była w zależności od tego czy wierzyciel chciał sprzedać przedmiot i czy udzielił pożyczki wraz z zastrzeżeniem odsetek → wtedy on ponosił stratę. Niezależnie od wszystkiego po sprzedaży i uzyskaniu pieniędzy odpowiedzialność spoczywała na dłużniku.
- Pożyczka była kontraktem przyjacielskim. Ewentualne odsetki musiały być przyrzeczone odrębną umową – stipulatio usurarum. Według ustawy XII tablic odsetki nie mogły być wyższe nie 1/12 (fenus unciarum). Justynian ograniczył do 6% (4% - osoby o wysokiej pozycji, 8% - kupcy)
- Chronione przez conditio, będące skargą stricti iuris – w przypadku pieniędzy – actio certae creditae peciniae, a przy innych rzeczach zamiennych – actio certae rei lub conditio triticaria.
- Relacja między porozumieniem a pożyczką – Jeśli pożyczka wynosi 10, a umowa opiewa na zwrot 9, to domagać się można tylko 9, bo dorozumiewa się, że 1 jest darowizną. Nie na odwrót. – Prokulus. D. 12,1,11,1.
- sc Macedonianum – uchwalone w czasach Wespazjana; zakaz udzielania pożyczek synom rodziny (później wszystkim dzieciom rodziny). Powstawało jedynie zobowiązanie naturalne.
- Feanus nauticum – pożyczka morska. Zaciągano ją na zakup towarów transportowanych morzem. Wierzyciel mógł domagać się zwrotu pożyczki tylko wtedy, jeśli statek dopłynął szczęśliwie do portu. Ponosił on ryzyko utraty towaru, dlatego mógł domagać się bardzo wysokich odsetek, nawet do 100%. Justynian ograniczył je do 12%. Zastrzeżenie płacenie odsetek mogło nastąpić poprzez pactum albo stipulatio usurarum.
Użyczenie (commodatum)
- polegało na nieodpłatnym przekazaniu rzeczy niezużywalnych (ruchomych lub nieruchomych).
- wywodziło się z mancipatio lub in iure cessio dokonywanych powierniczo.
- punktem wyjścia dla tego kontraktu była fiducia cum amico contracta.
- podczas formalnego aktu zawierano nieformalną umowę (pactum fiduciae), w której dłużnik zobowiązywał się do przeniesienia z powrotem rzeczy na wierzyciela.
- W prawie klasycznym użyczenie to oddanie we władanie faktyczne (posiadanie) przez komodanta (commodans) rzeczy oznaczonej indywidualnie konodatariuszowi (commodataris).
- Dłużnik był zobowiązany do strzeżenia rzeczy z zachowaniem pełnej staranności (odpowiadał za omnis culpa). Odpowiadała za przypadkową utratę, ze względu na zobowiązanie do szczególnego strzeżenia (custodia).
- Mógł używać rzeczy zgodnie z umową lub naturalnym przeznaczeniem rzeczy, ale nie mógł pobierać pożytków (furtum usus). Komodant nie mógł zabrać rzeczy wcześniej, bo popełniał furtum rei suae.
- Zobowiązanie dwustronne nierównoczesne oparte na dobrej wierze.
- Komodantowi przysługiwała actio commodati directa, a komodantariuszowi actio commodati contraria za szkody lub nakłady konieczne, ale pod warunkiem, że wierzyciel o niech wiedział (dolus i culpa lata).
Przechowywanie (depositum)
- Wywodziło się od fidicia cum amico contracta.
- W prawie klasycznym przekazanie przez deponenta (deponens) w faktyczne władztwo rzeczy oznaczonej indywidualnie depozytariuszowi (depositaris) w celu nieodpłatnego strzeżenia z obowiązkiem zwrotu na każde żądanie.
- Depozytariusz zobowiązany był do zwykłej staranności (odpowiadał za dolus i culpa lata). Nie miał prawa do używania rzeczy (furtum usus).
- Deponent – z tytułu szkód wyrządzonych przez depozytariusza i niezwrócenia rzeczy – actio depositi directa – skarga infamująca. Depozytariusz – z tytułu nakładów i strat, jeśli powstały z winy deponenta – actio depositi contraria. Można domagać się odsetek za zwłokę.
- Szczególne formy depozytu:
* Depositum irregulare (depozyt nieprawidłowy) – polegał na przeniesieniu własności rzeczy oznaczonych gatunkowo (np. pieniędzy) na depozytariusza. Np. złożenie pieniędzy u bankiera. Depozytariusz zobowiązany był do oddania tej samej ilości rzeczy tego samego gatunku, czyli mógł używać rzeczy. Ryzyko przypadkowej straty na depozytariuszu. Można było żądać odsetek (za pomocą infamującej actio depositi directa), jeśli były zastrzeżone (za Justyniana w dowolnej formie).
* Depositum miserabile (depozyt konieczny) – był przyjmowany w sytuacji przymusowej, w jakiej znalazł się deponent, np. w wyniku pożaru lub powodzi. Zaostrzona odpowiedzialność depozytariusza, na podwójną wartość poniesionej szkody.
* Depositum sequestrum (depozyt sekwestrowy) – przyjmowany przez osobę trzecią w sytuacji sporu między stronami. Sekwester po zakończeniu sporu oddawał rzecz wygrywającemu. Przysługiwała mu ochrona interdyktalna.
Zastaw ręczny (pignus)
- Wywodziło się od fidicia cum amico contracta. → W prawie archaicznym dłużnik przenosił za pomocą mancipatio lub in iure cessio własność rzeczy. Wierzyciel zobowiązywał się zwrócić tę rzecz w przypadku zwrotu długu za pomocą pactum fiduciae. Od III w p.n.e. wystarczyła nieformalna umowa.
- W prawie klasycznym wykształcił się pignus. Przeniesienie władztwa faktycznego rzeczy przez zastawcę na zastawnika w celu zabezpieczenia wierzytelności za pomocą porozumienia.
- Zastawnik miał obowiązek utrzymać przedmiot w należytym stanie oraz zwrócić rzecz po spłaceniu długu. Nie mógł używać rzeczy (furtum usus). Zobowiązany był do szczególnego strzeżenia rzeczy (custodia). Zastawca zabierając rzecz przed spłatą długu popełniał furtum rei suae.
- Zobowiązanie dwustronne nierównoczesne.
- Zastawca – actio pignaretica directa, zastawnik actio pignaretica contraria. Zastawnikowi przysługiwał ochrona interdyktalna.
- Szczególną formą zastawu był tzw. zastaw antychretyczny. Zastawnik mógł pobierać pożytki na poczet spłaty długu.
→ Pignus Gordianum – zastaw gordiański. Wprowadzony przez cesarza Gordiana III. Prawo zatrzymania rzeczy zastawionych na poczet innych istniejących wierzytelności u wierzyciela. Wierzycielowi przysługiwała exceptio doli. W praktyce spowodowało to zahamowanie stosowania zastawu.
KONTRAKTY SŁOWNE (obligationes verbis contractae)
- Wywodzą się ze sponsio, które początkowo miało znaczenie sakralne, odwołujące się do fides. Dopiero ustawa XII tablic wprowadziła tą czynność jako stricti iuris. Przyszły wierzyciel (stipulator) zadawał pytanie, a przyszły dłużnik (promissor) musiał odpowiedzieć używając tego samego czasownika, co w pytaniu (spondere, z czasem pretor udzielał ochrony również w przypadku słów dabis, promittis, fideipromittis, fideiubes [gwarantujesz]). Niedostępna dla niesłyszących i niemych. Musiała być zachowana jedność aktu (unitas actu).
* Udział świadków nie był niezbędny, lecz miał znaczenie dowodowe.
* Jeśli nie padało słowo spondere mógł być zawierany między cudzoziemcami. Warunek – znanie języka sponsio.
...
UKSW.Prawo