Prawo (w ujęciu przedmiotowym) to ogół (zbiór) norm
regulujących stosunki społeczne ustanowionych lub uznanych
przez państwo i zagwarantowanych przymusem państwowym.
Państwo to suwerenna organizacji sprawująca zwierzchnią władzę nad
społeczeństwem zamieszkałym na określonym terytorium;
suwerenność, terytorium, ludność i władztwo publiczne to jej
zasadnicze składniki.
Prawo nie może istnieć bez państwa, ponieważ jedynie państwo jest w
stanie zagwarantować przestrzeganie prawa. Z drugiej strony prawo jest
państwu potrzebne jako instrument zapewniający zbiorowy ład i
kształtujący stosunki społeczne.
Norma społeczna (np. moralna, prawna, religijna itp.) to reguła
postępowania wskazująca ludziom, jak powinni się zachowywać we
wzajemnych stosunkach.
Norma moralna (etyczna) rodzi się w świadomości ludzi pod wpływem
oceny dobra i zła i jest przestrzegana dobrowolnie, pod wpływem
wewnętrznego przekonania (w przeciwieństwie do normy prawnej
dotyczy wewnętrznej strony postępowania człowieka). Niekiedy normy
moralne pokrywają się z prawem (np. nie zabijaj), kiedy indziej są od
niego niezależne (np. wspomaganie ubogich), a czasem nawet
sprzeczne.
Cechy prawa:
a) normatywność - określa stany pożądane,
b) jest wiążące dla adresatów,
c) jest wsparte przymusem państwowym.
Norma prawna - powszechnie obowiązująca reguła postępowania,
ustanowiona lub uznana przez państwo i zagwarantowana przymusem
państwowym; jest regułą generalną, powszechnie obowiązującą i
sformułowaną abstrakcyjnie.
Ze względu na sposób powstawania normy prawne dzielimy na:
a) ustanowione przez państwo (normy ustawowe) - wydane przez
upoważniony organ państwa i zawarte w różnego rodzaju aktach
normatywnych
b) uznane przez państwo (normy usankcjonowane) - nie wydane
przez państwo w formie aktów normatywnych, lecz uznane za
powszechnie obowiązujące:
- normy recypowane - przejęte od innego państwa
- normy wydane przez organizacje niepaństwowe podniesione do rangi
powszechnie obowiązujących
- normy zwyczajowe - powstałe samorzutnie i uznane przez państwo za
obowiązujące
Przepis prawa - pojedyncza, elementarna jednostka tekstu prawnego
(wyodrębniona jednostka redakcyjna aktu normatywnego); występuje w
formie artykułu, paragrafu, ustępu
Akt normatywny - akt wydany przez uprawniony organ państwa,
złożony z przepisów prawnych wyrażających normy prawne, np.
ustawa, rozporządzenie, zarządzenie
Relacja pomiędzy przepisem prawnym a normą:
• norma prawna stanowi treść prawa, natomiast przepis prawny
stanowi formę prawa
• jeden przepis prawny może zawierać część normy prawnej lub ich
kilka
• są normy prawne nie wyrażone żadnym przepisem prawa (normy
zwyczajowe) i przepisy nie zawierające norm prawnych (przepisy
nienormatywne)
Podział przepisów prawnych ze względu na treść:
a) nakazujące - nakazuje adresatowi sposób postępowania,
b) zakazujące - zakazuje adresatowi określonego postępowania,
c) upoważniające (zezwalające) - upoważnia adresata do
określonego postępowania,
d) nakazująco-upoważniające (kompetencyjne) - upoważnia
adresata do działania i jednocześnie go do niego zobowiązuje,
e) wyjaśniające - przepisy nienormatywne, które wyjaśniają pojęcia
prawne (definiujące), bądź wyjaśniają wątpliwości interpretacyjne.
Podział przepisów prawnych ze względu na stopień kompletności
(dokładność):
a) konkretne - bezpośrednio i w sposób pełny określają sposób
postępowania adresata,
b) blankietowe - nie formułują postępowania, ale upoważniają organ
państwa do wydania w przyszłości przepisu konkretnego na ten temat,
c) odsyłające - odsyłają w danym zakresie do innych, już istniejących
przepisów prawnych.
IV. STRUKTURA NORMY PRAWNEJ
Przymus państwowy przybiera w normie postać sankcji prawnej.
Stosowanie go polega na związaniu normy nakazującej określone
zachowanie (norma sankcjonowana) z normą nakazującą organom
państwa realizowanie sankcji prawnej wobec osób, które normy nie
przestrzegały (norma sankcjonująca).
Struktura normy prawnej jest trójczłonowa, a składają się na nią:
a) hipoteza (założenie) - określa okoliczności (warunki) w jakich
można i należy stosować daną normę, a przez to i potencjalnego jej
adresata,
b) dyspozycja - określa postępowanie, do jakiego zobowiązany jest
adresat normy,
c) sankcja - określa ujemne konsekwencje w przypadku zachowanie się
adresata w sposób sprzeczny z normą.
Rodzaje sankcji (zależą głównie od przynależności normy do
określonej dziedziny prawa):
a) karna (represyjna) - polega na odpowiedniej dolegliwości za
przekroczenie normy prawa karnego,
b) egzekucyjna - polega na zmianie pewnego stanu wynikłego z
przekroczenia norm prawa administracyjnego i cywilnego,
c) nieważności czynności prawnej - polega na unieważnieniu
czynności prawnej (typowa dla prawa cywilnego i rodzinnego).
Norma bezwzględnie obowiązująca (imperatywna) - musi być
bezwzględnie przestrzegana przez jej adresatów, a strony stosunku
prawnego uregulowanego na jej podstawie muszą ułożyć swoje prawa i
obowiązki tak, jak stanowi norma, nawet wbrew własnym interesom.
Norma względnie obowiązująca (dyspozytywna) - pozostawia ona
stronom stosunku prawnego swobodę w ustalaniu jego treści oraz
obowiązków i praw stron; obowiązuje ona tylko pomocniczo
(subsydiarnie), gdy strony nie uregulowały w pełni stosunku lub zrobiły
to tak, jak proponuje norma; normy takie stanowią uzupełnienie treści
umów.
Stosunek prawny - stosunek powinnościowy pomiędzy dwoma
podmiotami ukształtowany przez normę prawną, polegający na
obowiązku pewnego zachowania się jednego podmiotu względem
drugiego i na odpowiednim uprawnieniu tego drugiego
Elementy stosunku prawnego:
a) obowiązek prawny,
b) prawo podmiotowe,
c) podmiot obowiązku prawnego,
d) podmiot prawa,
e) przedmiot stosunku prawnego - rzecz lub postępowanie jej
dotyczące.
Treść stosunku prawnego stanowi obowiązek prawny i odpowiadające
mu prawo podmiotowe.
W prostych stosunkach prawnych jedna strona jest podmiotem
obowiązku prawnego, a druga podmiotem prawa. W stosunkach
prawnych złożonych każda ze stron jest jednocześnie podmiotem
obowiązku i prawa.
Prawo podmiotowe - 1? zagwarantowana przez przymus państwowy
możność domagania się od innej osoby określonego zachowania się,
uwarunkowana ciążącym na niej obowiązkiem prawnym; 2?
zagwarantowana przez przymus państwowy możność zachowania się,
uwarunkowana ciążącym na innej osobie obowiązkiem prawnym.
Prawo podmiotowe jest elementem stosunku prawnego i nie istnieje
poza nim. Powstaje z chwilą powstania stosunku i gaśnie z chwilą jego
ustania.
Uprawnienie - wypływa z prawa podmiotowego i jest zarówno jego
elementem, jak i przejawem (postacią).
Roszczenie - uprawnienie skonkretyzowane (skierowane do określonej
osoby).
Roszczenie wymagalne - roszczenie, którego realizacji może
domagać się podmiot prawa od podmiotu obowiązku; powstaje
najczęściej po upływie jakiegoś czasu; można go dochodzić na drodze
sądowej przez wytoczenie powództwa (żądania zrealizowania
roszczenia na drodze przymusu).
Roszczenie niewymagalne - roszczenie, którego realizacji podmiot
prawa nie może się jeszcze lub już domagać od podmiotu obowiązku.
Rodzaje praw podmiotowych:
a) względne - skuteczne wobec określonej osoby lub określonych
osób,
b) bezwzględne - skuteczne wobec wszystkich, stanowiących
najczęściej otoczenie podmiotu prawa.
Zdarzenie prawne - zdarzenie, z którym prawo przedmiotowe łączy
powstanie określonych skutków prawnych, którymi mogą być:
powstanie, zmiana lub ustanie stosunku prawnego
Rodzaje zdarzeń prawnych (na gruncie prawa cywilnego):
a) zdarzenia prawne w ścisłym tego słowa znaczeniu (niezależne
od ludzkiej woli)
b) działania (będące przejawem ludzkiej woli):
• czyny (dokonane bez zamiaru wywołania skutków prawnych, które
powstają z mocy norm prawnych)
- dozwolone (nie zabronione przez prawo przedmiotowe, ale
połączone z określonymi skutkami prawnymi)
- niedozwolone (zabronione przez prawo i wywołujące
odpowiedzialność cywilnoprawną)
• akty prawne nienormatywne (wywołują zamierzone skutki prawne)
- czynności prawne (czynności zmierzające do wywołania skutków
prawnych): jednostronne i dwustronne (umowy)
- akty administracyjne konstytutywne (oświadczenia woli organów
administracji państwowej wywołujące skutki prawne)
- orzeczenia sądowe konstytutywne (wyroki sądowe, które
powodują ustanowienie, zmianę lub ustanie stosunku prawnego)
Nie są zdarzeniami prawnymi orzeczenia sądowe deklaratoryjne
(deklaratywne) potwierdzające jedynie istnienie jakiegoś stosunku
prawnego lub prawa podmiotowego.
Źródłami prawa w znaczeniu materialnym są wszelkiego rodzaju
stosunki międzyludzkie. W znaczeniu formalnym źródłem prawa jest
forma jego występowania i pochodzenia.
Rodzaje źródeł prawa:
a) zwyczaje (prawo zwyczajowe, niepisane) - są wytworem
historycznego procesu kształtowania się stosunków społecznych;
b) akty normatywne (prawo stanowione, pisane) - akty wydane przez
organy państwowe, złożone z przepisów prawnych i zawierające normy
prawne, mające określoną strukturę.
System źródeł prawa - całokształt aktów normatywnych
obowiązujących w danym państwie, charakteryzujący się hierarchiczną
strukturą, która polega na tym, że jedne akty normatywne mają
nadrzędny charakter w stosunku do innych (powoduje to, że żadne
prawo nie może być sprzeczne z prawem stopnia wyższego).
Delegacja ustawowa - zawarte w ustawie upoważnienie do wydania
przez dany organ administracji państwowej konkretnego aktu
normatywnego (źródła stopnia niższego są wydawane na podstawie
źródeł stopnia wyższego i celem ich wykonania).
Polska Konstytucja stanowi, że w Polsce źródłami powszechnie
obowiązującego prawa są:
a) Konstytucja (ustawa zasadnicza),
b) ustawy,
c) ratyfikowane umowy międzynarodowe,
d) rozporządzenia,
e) akty prawa miejscowego.
Konstytucja jest źródłem prawa najwyższej rangi, więc żaden inny akt
normatywny nie może być z nią sprzeczny. Określa ona zasady ustroju
politycznego i gospodarczego państwa, jego strukturę organizacyjną
oraz wolności, prawa i obowiązki obywateli.
Ustawa - akt normatywny nadrzędny w stosunku do innych (z
wyjątkiem konstytucji i ratyfikowanych umów międzynarodowych),
którym reguluje się istotne sprawy życia politycznego, społecznego i
gospodarczego państwa (podstawowe prawa i obowiązki obywatelskie,
budżet).
Tryb tworzenia ustaw reguluje regulamin sejmowy. Pierwszym etapem
jest zgłoszenie projektu ustawy przez uprawnione organy lub osoby.
Inicjatywa ustawodawcza (prawo do zgłoszenia projektu ustawy,
powiązane z obowiązkiem rozpatrzenia go przez Sejm) przysługuje:
posłom, Senatowi, Prezydentowi, Radzie Ministrów i grupie 100 000
obywateli mających prawo wybierania do Sejmu. Uchwaloną przez
Sejmu ustawę rozpatruje Senat, który może w niej dokonać poprawek
lub ją odrzucić. Uchwalone przez parlament ustawy podpisuje Prezydent
i zarządza ich ogłoszenie w Dzienniku Ustaw.
Rozporządzenie - akt normatywny wydawany zawsze na podstawie
upoważnienia ustawowego i mający na celu wykonanie jakiejś ustawy
(rozporządzenie wykonawcze do ustawy), publikowany w Dzienniku
Ustaw; mogą je wydawać: Prezydent, Rada Ministrów, Prezes Rady
Ministrów, poszczególni ministrowie oraz Krajowa Rada Radiofonii i
Telewizji;
Uchwały Rady Ministrów oraz zarządzenia Prezesa Rady
Ministrów i ministrów mają charakter wewnętrzny i obowiązują tylko
jednostki organizacyjne podległe organowi wydającemu te akty.
Podlegają one kontroli zgodności z powszechnie obowiązującym
prawem przez Trybunał Konstytucyjny. Publikowane są w Monitorze
Polskim.
Zarządzenia mogą być wydawane tylko na podstawie ustawy i nie
mogą stanowić podstawy decyzji wobec obywateli, osób prawnych i
innych podmiotów.
Uchwała jest aktem wydawanym tylko przez organ kolegialny.
Uprawnienia uchwałodawcze mają: Sejm, Senat, Zgromadzenie
Narodowe, Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji oraz Państwowa Komisja
Wyborcza.
Akty prawa miejscowego - wydawane są przez terenowe organy
administracji rządowej oraz organy samorządu terytorialnego i
obowiązują tylko na obszarze działania tych organów (województwo,
powiat, gmina); publikowane są w wojewódzkich dziennikach
urzędowych
Umowy międzynarodowe (traktaty, konwencje, pakty, układy) -
stanowią źródła międzynarodowego prawa publicznego i regulują
stosunki między państwami.
Ratyfikacja - akt, w którym organ upoważniony od reprezentowania
państwa wyraża zgodę na obowiązywanie umowy międzynarodowej w
danym państwie (związania go tą umową); w Polsce umowy
międzynarodowe ratyfikuje Prezydent.
Ratyfikacji nie podlegają umowy handlowe oraz umowy rządowe i
resortowe. Umowy międzynarodowe ratyfikowane stają się częścią
krajowego porządku prawnego po ich opublikowaniu w Dzienniku Ustaw i
stosowane są bezpośrednio, chyba że konieczne jest do tego wydanie
ustawy.
Niektóre umowy ratyfikuje Prezydent zawiadamiając o tym Sejm i
Senat, a inne wymagają wydania umowy upoważniającej do ratyfikacji
(umowy dotyczące pokoju, sojuszów, układów politycznych lub
wojskowych, członkostwa w organizacjach międzynarodowych).
Umowa międzynarodowa ratyfikowana na podstawie
upoważnienia wynikającego z ustawy ma pierwszeństwo przed
ustawą krajową, jeśli jej treści nie da się pogodzić z treścią tej
ustawy krajowej.
System prawa - całokształt norm prawnych obowiązujących w danym
państwie, uporządkowany według wybranych cech (kryteriów).
Prawo publiczne - chroni interesy państwa (interes publiczny), np.
prawo konstytucyjne, administracyjne
Prawo prywatne - chroni interesy jednostek (interes prywatny), np.
prawo cywilne, handlowe
...
UKSW.Prawo