TEORIA LITERATURY.doc

Chomik: wiola231

TEORIA LITERATURY

I. WERSYFIKACJA

1. Podstawowe pojęcia wersyfikacyjne.

Wers – to podstawowa jednostka rytmiczna w wierszu, zazwyczaj wyodrębniona graficznie jako oddzielna linijka tekstu.

Klauzula wersowa – to końcowy odcinek wersu, w którym skupiają się sygnały delimitacyjne.

Średniówka – to stały przedział międzywyrazowy po jednakowej liczbie sylab (nie przedziela wyrazu na pół, znajduje się między wyrazami, co należy wykazać za pomocą tekstu).

Przerzutnia – występuje wtedy, kiedy zdanie lub jego spoista cząstka nie zamykają się w ramach wersu i niewielki ich odcinek „przerzucony” zostaje do wersu następnego. Znaczenie przerzutni sprowadza się do ujawnienia istniejących w mowie wierszowanej dwojakich sygnałów intonacyjnego członowania: określanych przez system językowy (np. zaznaczanie granic zdań), oraz system wersyfikacyjny (np. zaznaczanie granic wersów). Niekiedy jest po prostu ogólną właściwością wierszowanego stylu i charakteryzuje go jako całość.

Wiersz stychiczny – utwór wierszowany pisany wierszem ciągłym, nie ma podziału na strofy. Wiersz ciągły bardziej odpowiada utworom epickim, np. „Pan Tadeusz”.

Wiersz biały - bezrymowy, pozbawiony wyrazistego związania wersów, rymów; po raz pierwszy pojawił się
w „Odprawie posłów greckich” J. Kochanowskiego w pieśni o inc.: “O białoskrzydła, morska pławaczko, / Wychowanico Idy wysokiej”. Kunsztowny, brakuje w nim regularnej powtarzalności, klauzule wyznaczane są przez sygnały intonacji i akcent paroksytoniczny, nawiązując w ten sposób do wiersza antycznego. Wierszem białym pisał swoje satyry K. Opaliński, wykorzystywał go także J. Słowacki np. w Balladynie. 

2. Podstawowe zasady analizy wersyfikacyjnej.

- podział na wersy,

- podział na sylaby,

- ustalenie akcentów,

- zaznaczenie średniówki,

- ustalenie, do jakiego rodzaju należy wiersz: regularny/nieregularny, sylabiczny/sylabotoniczny/toniczny, itd…

Zasady akcentowania obowiązujące w języku polskim:

Akcent:

- dynamiczny – pewna sylaba (sylaby) jest wymawiana z większą, intensywniejszą siłą wypowiedzi

- tonalny – cała sylaba jest powiedziana wysokim tonem

- iloczasowy – wyeksponowanie sylaby poprzez wydłużenie czasu na jej trwanie (już nie istnieje w polszczyźnie).

Ze względu na miejsce usytuowania:

- STAŁY(paryksotoniczny) – przedostatnia sylaba,

- oksytoniczny – ostatnia sylaba (w jęz. francuskim, w polszczyźnie w skrótowcach),

- swobodny – ruchomy i nieruchomy.

*WYJĄTKI

W polszczyźnie:

- proparyksotoniczny – 3 sylaba od końca, zazwyczaj są to wyrazy obce, które weszły do polszczyzny (najcz. zakończone na –yka, -ika, np. poetyka, matematyka, botanika). Pojawia się również w enklityce i f. czasownikowych (t.przypuszczający 1 i 2 os. l.mn, nawet 4 sylaba od końca).

- samodzielny (ortotoniczny) – mają akcent, zdolne, by zbudować zestrój akcentowy, w polszczyźnie rzeczowniki, czasowniki, przysłówki, przymiotniki, liczebniki, zaimki.

- niesamodzielny (atoniczny) – nie mają akcentu, łączą przyimki, spójniki, partykułę, jednowyrazowe zaimki, zaimek zwrotny „się” z wyrażeniami samodzielnymi.

- akcent poboczny(+) - wyrazy dłuższe niż trzysylabowe mają akcent poboczny, np. stowarzyszenie

  Sto – wa – rzy – sze – nie

  |(+)     _      _        +       _ |

Pada przeważnie na 1-szą sylabę, ale: (powieściopisarz)

Po – wieś – cio – pi – sarz

| _      (+)       _      +      _ | -> składa się z dwóch wyrazów.

PROKLITYKI (wyrazy atoniczne przed wyrazem samodzielnym):

·         (przyimek)   (rzeczownik)

                  Na                 stole             | _ + _ | a. atoniczny, łączy się w zestrój z rzeczownikiem

                  Przy              oknie            | _ + _ |

·         (samodzielny)  (utworzyły zestrój)

                  Syn               i córka          | _ | _ + _ |

·         Nie pisze                                 | _ + _ |

·         Nie mógł                                 | + _ | partykuła jest samodzielna w połączeniu z jednosylabowym wyrazem

                                                                  - jest akcentowana!

ENKLITYKI (wyrazy samodzielne przed niesamodzielnymi):

·         Dajcie no                          | + _ _ | a. paryksotoniczny w obrębie czasownika

·         Dajcie no mi                     | + _ _ _ | samodzielny jest tylko czasownik

·         Myje się                            | + _ _ |

3. Systemy wersyfikacyjne wiersza polskiego (w ujęciu praktycznym).

Wiersz średniowieczny - poezja średniowieczna w Polsce jest dość uboga i stosunkowo mało różnorodna, bo w przeważającej części ograniczona do twórczości religijnej. Głównie przeznaczona była do wykonywania z muzyką, stąd jej charakter meliczny. W związku z tym w jej realizacji fonicznej na plan pierwszy wybija się melodia, a rytmizacja języka nie stała się czynnikiem samodzielnym, decydującym o brzmieniowym kształcie utworu. Jednostka wersowa odpowiadała pewnemu odcinkowi melodycznemu i nie musiała legitymować się czysto językową ekwiwalencją wobec pozostałych wersów.
Związek tekstu z melodią sprawił, że jedną z najbardziej charakterystycznych cech średniowiecznego wierszowania jest zgodność działów wersowych ze składniowo-intonacyjnymi Wers stanowił jednolitą całość składniową: pełne zdanie lub jego określoną część (grupę podmiotu lub orzeczenia). W wersach dłuższych granica składniowa wyznaczała również przedział wewnętrzny.
Zasady rymowania nie były w pełni ustalone, obok końcowych pojawiały się wewnętrzne, a porządek układu jednych i drugich, stopień ich brzmieniowego upodobnienia oraz rozmiar rymujących się cząstek podlegały zmianom nawet w obrębie jednego utworu. Na ogół rym podkreślał składniową zasadę członkowania wersowego.
W poezji średniowiecznej zdanie zamykało się najczęściej w dwuwierszu, czyli dystychu, wobec czego najpowszechniejszą postacią rymu był rym parzysty.
W wierszu średniowiecznym sylabiczny rozmiar wersów nie jest ustalony, a granice między tekstem wierszowanym a prozaicznym dość płynne.
Językowe reguły rytmicznej ekwiwalencji wersów poczynają się dopiero wyrabiać. Proces ten uwidacznia się w przechodzeniu od wiersza asylabicznego, nie liczącego się z rachunkiem sylab w wersie do sylabizmu względnego, który wprowadza zdecydowaną przewagę określonego rozmiaru zgłoskowego wersów.
Tendencje takie widoczne są w utworach Biernata z Lublina i Mikołaja Reja. Twórczość ich, rozpowszechniana za pomocą druku, przeznaczona do czytania i wygłaszania, uniezależnia się od towarzystwa muzyki, stając się samodzielną sztuką słowa.

Wiersz sylabiczny - nową erę w rozwoju polskiej poezji, także w dziedzinie budowy wiersza, otwiera twórczość Kochanowskiego. W utworach jego stabilizuje się po raz pierwszy w dziejach polskiej poezji regularny system wersyfikacyjny zwany sylabizmem.
W odróżnieniu od wiersza średniowiecznego i wczesnorenesansowego odznacza się on:
- ustaleniem norm pełnej rytmicznej ekwiwalencji wersów w płaszczyźnie językowej,
- zerwaniem z rygorami zgodności podziałów wersowych i zdaniowych.
Regularny porządek rytmiczny w sylabowcu wynika ze stabilizacji następujących elementów:
- jednakowej liczby sylab w wersie,
- stałego wewnątrzwersowego działu międzywyrazowego po jednakowej liczbie sylab, czyli tzw. średniówki
w wersach dłuższych niż ośmiozgłoskowe,
- stały akcent na przedostatniej sylabie wersu (stała klauzula paroksytoniczna)
- jako tendencja: akcent paroksytoniczny przed średniówką ,
- regularne rozłożenie rymów tzw. żeńskich, choć oprócz bardzo powszechnego sylabowca rymowanego pojawił się również wiersz nie rymowany, tzw. biały
Polski sylabowiec charakteryzuje się dużą rozpiętością. Wiersze o najkrótszym formacie miały po trzy zgłoski w wersie, o najdłuższym - po siedemnaście. W dziejach polskiej wersyfikacji regularnej sylabowiec, jakkolwiek od XIX w. ograniczony przez inne sposoby wierszowania pozostał systemem najbardziej uniwersalnym, ponieważ jego przyjęcie nie przesądzało o charakterze wypowiedzi i pozwalało na przedstawienie różnych postaw: epickiej, lirycznej i dramatycznej.

Wiersz sylabotoniczny – w okresie romantyzmu rozwijają się nowe sposoby wierszowania, które w pewnych dziedzinach stają się nie tylko równorzędne sylabizmowi, ale nawet go wypierają, np. wiersz nieregularny w dramacie romantycznym, wiersz sylabotoniczny w stylizowanej pieśniowo lub ludowo odmianie liryki.
Rozwój wierszowania charakteryzują dwie przeciwstawne tendencje:
- zmierzanie ku maksymalnemu podporządkowaniu wiersza znaczeniowej zawartości wypowiedzi, uwydatniającej jej dramatyczną zmienność sprawia, że pojawia się wiersz nieregularny,
- nastawienie na wyrazistą rytmizację mowy inspiruje rozwój wiersza sylabotonicznego.
System sylabotoniczny wprowadził zasadę stałego miejsca sylab akcentowanych.
Dążność do wyrazistszego zrytmizowania wiersza przez ustalenie jego budowy akcentowej pojawia się już w końcu wieku XVIII. Literackimi bodźcami inspirującymi pojawienie się sylabotonizmu jest z jednej strony wykorzystanie doświadczeń pieśni ludowej (np. Karpiński, Kniaźnin, Czeczot, Zalewski), a z drugiej usiłowania przeszczepienia na teren polski zasad miarowego wiersza antycznego oraz zestrojenia układów językowych z muzycznymi.
W efekcie pojawił się system wersyfikacyjny, który określa się nie na podstawie sylabiczno-akcentowej budowy wersu, ale na podstawie dających się w nim wyodrębnić mniejszych cząsteczek rytmicznych zwanych stopami.
Stopa – najmniejsza jednostka składająca się z sylaby akcentowanej i nieakcentowanej; ma ustaloną budowę,
a zestrój nie ma ustalonej budowy.

Najczęściej wyróżnia się następujące stopy:

1) trochej:         +  __

2) jamb:            __  +

3) daktyl:          +  __  __

4) amfibrach:    __  +  __

5) anapest:        __  __  +

Podział stóp:

·         katalektyczna (skrócona, niepełna) – brakuje w niej nieakcentowanych sylab; występuje przed średniówką i w klauzuli wersowej:

- trochej katalektyczny: __ (brak zaakcentowanej sylaby)

- daktyl katalektyczny: +  __   lub  +

- amfibrach katalektyczny: __  +

·         hiperkatalektyczna – nadmiar sylab nieakcentowanych:

- trochej hiperkatalektyczny: +  __  __

- jamb hiperkatalektyczny: __  +  __

- daktyl hiperkatalektyczny: + __ __ __

- amfibrach hiperkatalektyczny: __  +  __  __

- anapest hiperkatalektyczny: __  __  +  __

Logaed – różnostopowy wiersz sylabotoniczny (np. daktylowo-amfibrachiczny).

Wiersz toniczny - dążenie do rozluźnienia rygorów sylabotonizmu legło u podstaw pojawienia się wiersza tonicznego. Jego cecha naczelną jest nadanie samodzielnej roli rytmicznej określonym ilościowo układom zestrojów akcentowych.
Za manifest polskiego tonizmu uznano wydana w 1916 r. “Księgę ubogich” Jana Kasprowicza, chociaż już wcześniej, jeszcze w romantyzmie, można było spotkać utwory o podobnej strukturze wersyfikacyjnej.
Najpopularniejszą i najbardziej klarowną postacią wiersza tonicznego jest trózestrojowiec, np.
“Umiłowanie ty moje!
Kształty nieomal dziecięce!
Skroń dotąd nie pomarszczona,
Białe, wąziutkie ręce!” (J. Kasprowicz)
Wiersz toniczny, podobnie jak sylabotoniczny, nie ma zastosowania uniwersalnego, we wszystkich rodzajach utworów poetyckich. Jest bowiem dość monotonny.

Wiersz wolny – uznawany jest dzisiaj za najbardziej nowoczesną formę wierszowej organizacji. Początki jego twórczości sięgają twórczości Norwida, ale pełny rozkwit przyniosła mu dopiero poezja awangardowa w dwudziestoleciu międzywojennym. W przeciwieństwie do wiersza nieregularnego nie można ujmować go w kategoriach nieregularnych zastosowań tych norm wersyfikacyjnych, które wykształciły się w wierszu regularnym. Nigdy bowiem nie określają one metod całej konstrukcji utworu, a co najwyżej dotyczą poszczególnych jego odcinków, tworząc jak gdyby swoiste inkrustacje rytmiczne. (Inkrustacja - technika zdobnicza; ozdobnik wykonany tą metodą). Wiersz wolny miał odcinać się od prozy, rozumianej jako mowa praktyczna, będąca wyłącznie przekazicielem określonych treści. Podział zdania na wersy staje się znakiem jego poetyckiej, proponowanej przez autora interpretacji.

4. Odmiany heterometryczne i nieregularne wierszy regularnych.

Strofa heterometryczna (strofa różnorozmiarowa, złożona z wersów o różnej rozpiętości sylabicznej albo budowie rytmicznej).

Istnieją trzy odmiany wiersza nieregularnego: nawiązująca do sylabizmu, sylabotonizmu i tonizmu. Są one jakby wtórnymi, nieregularnymi wariantami systemów wersyfikacyjnych.

Nieregularny wiersz sylabiczny – ma on w poezji polskiej najstarszą tradycję spośród wszystkich odmian nieregularnych. Po raz pierwszy pojawił się on w polskiej literaturze w 1699r.(Barok) pod piórem Krzysztofa Niemirycza, jednego z pomniejszych autorów swojego czasu, który przełożył z Lafontaine’a „Bajki Ezopowe”. Bajki te zawarł w wierszach złożonych ze swobodnie podobieranych różnych formatów sylabowca. Narodzinom polskiego wiersza nieregularnego patronowała więc idea uzyskania nowych form poetyckiego wyrazu. Poczynając od Niemirycza, w. nieregularny był powszechnie używany w bajkach, ale aż do romantyzmu pozostawał prawie wyłącznie w tym kręgu poetyckim. W okresie romantyzmu ten sam system został wykorzystany przez Adama Mickiewicza i Juliusza Słowackiego. Pierwszy z dwóch wielkich wieszczów napisał w tej konwencji Wielką Improwizację w Dziadach cz. III, Słowacki zaś fragment Kordiana, a konkretnie scenę, kiedy główny bohater znajduje się na Mont Blanc. Inni autorzy to Krasicki czy Trembecki, którzy wierszem nieregularnym pisali swoje bajki.

Nieregularny wiersz sylabiczny oparty jest na nieregularnych modyfikacjach sylabowca. Jego nieregularność polega przede wszystkim na nierównozgłoskowości wersów. Przez utwór przebiegać może kilka pasm rytmicznych opartych na różnych wersowych długościach. Poza tym nieliczne wersy mogą być z tego rodzaju odpowiedniości wyłączone i w bezpośrednim sąsiedztwie nie mieć swoich rytmicznych ekwiwalentów w postaci analogicznych formatów. Nieregularny sylabowiec wykorzystuje w charakterze budulca formaty dobrze znane i utrwalone w tradycji regularnego sylabowca. Zachowują się bez względu na kontekst, w jakim się znajdują, ustalone obyczajem miejsce działu średniówkowego: trzynastozgłoskowiec po sylabie 7-mej, jedenastozgłoskowiec po sylabie 5-tej.

Wytworzyło się kilka najczęściej spotykanych modeli komponowania wierszy niereg. sylabicznych:

- wiersz opier się na jednym, dominującym formacie podstawowym, który podlega modyfikacjom przez włączenie weń innej długości, bądź do niego upodobnionych (II cz. Dziadów), bądź też z nim skontrastowanych („Prolog” III cz. Dziadów).

- przeplot kilku formantów, przy czym zdarzać się mogą kilkuwersowe wstawki równosylabiczne (S. Trembecki „Wilk i baranek”).

- grupowanie wersów w porządku rosnących lub malejących długości(J. Słowacki, „Kordian”, akt III – scena przed komnatą cara).

Nieregularny wiersz sylabotoniczny – powstaje w wyniku ograniczeń regularności uporządkowania sylabotonicznego. Jego początki można odnaleźć już w twórczości Norwida i Słowackiego. To wiersz rezygnujący z identyczności sylabicznej wersów przy utrzymaniu na całej ich długości stałego porządku akcentowego. Prowadzi on do powastania wolnych jambów, trochejów, amfibrachów, itp. – w zależności od tego, jaki zachowuje typ rozłożenia akcentów w wersie. (przykł. S. Wyspiański, „Wyzwolenie”, akt I).

Nieregularny wiersz toniczny – jest najmniej wyklarowaną odmianą wiersza nieregularnego, zbliżającą się niejednokrotnie bądź do innego typu wierszy niregularnych, bądź też do wiersza wolnego. To wiersz nierównozgłoskowy i o swobodnym rozkładzie akcentów; głównym czynnikiem częściowej rytmicznej ekwiwalencji wersów jest w nim skłonność do przybliżonego wyrównania w wersach ilości zestrojów bądź też do innej formy celowego ich komponowania. Kompozycja zestrojowa musi być przy tym na tyle wyrazista, aby można ją było uznać za wynik zamierzonego układu rytmizacyjnego, a nie za przypadkowy rezultat uporządkowań sylabicznych czy akcentowych. Właśnie z tego powodu, że przybliżona regularność zestrojowa może być ubocznym skutkiem organizacji wierszowej różnych typów (sylabicznej, sylabotonicznej), trudno jest niejednokrotnie osądzić, czy określony utwór wierszowy oparty został na nieregularnych przekształceniach tonizmu, czy też innego systemu wersyfikacyjnego. (przykł. A. Słonimski, „Na śmierć Conrada”).

5. Strofika: najpopularniejsze strofy w polskiej tradycji poetyckiej.

Strofa(zwrotka) – stanowi powtarzający się, zazwyczaj kilkuwersowy układ rytmiczny, samodzielny w stosunku do podstawowej zasady kształtującej wiersz (sylabicznej, tonicznej, czy innej). Budowa zwrotki opierać się może na układzie rymowym, układzie treściowym (niekiedy wyróżnianym refrenem) i układzie niezależnych od rymu elementów rytmicznych, a więc np. na powtarzających się kombinacjach wersów o pewnej ustalonej liczbie sylab czy też zestrojów akcentowych. Jednoczesne współdziałanie wszystkich tych trzech czynników nie jest warunkiem istnienia strofy, choć często zdarza się, że występują one wspólnie. Istnieją strofy bezrymowe, strofy nie stanowiące żadnych skończonych całości kompozycyjnych, strofy nieregularne pod względem układu wersów lub wreszcie strofy o wersach regularnych, ale nie tworzących żadnych rozczłonkowanych układów rytmicznych (strofy równowersowe).

Rodzaje strof:

- strofa otwarta – Strofa, która nie stanowi całości intonacyjno – składniowej (rozpoczęte w niej zdanie kończy się w strofie następnej) oraz nie tworzy zamkniętego układu rymowego (odpowiedniki rymowe niektórych jej wersów występują dopiero w strofie następnej).
„Nad Kapulettich i Montekich domem (a)
Spłukane deszczem, poruszone gromem, (a)
Łagodne oko błękitu (b)

Patrzy na gruzy nieprzyjaznych grodów, (c)
Na rozwalone bramy do ogrodów, (c)
I gwiazdę zrzuca ze szczytu”. (b)
(C. Norwid, W Weronie)
Typowymi strofami otwartymi są: tercyna, tercet.

- dystych – zwrotka dwuwersowa; najprostszy i najstarszy parzysty układ rymów ( o schemacie aa bb cc itd.). Dwuwiersze składające się na zwrotki muszą tworzyć odrębne układy treściowo – składniowe, jak np. w wierszu L. Staffa „Pocałunek”.

- tercyna - strofa trójwersowa z rymem okalającym. Środkowy wers pierwszej strofy rymuje się z pierwszym i trzecim wersem strofy następnej; przykład: „Boska komedia” Dantego.

- czterowers – najczęściej spotykany w polskiej poezji rodzaj zwrotki. Może ona przybierać różne postacie, w zależności od rozłożenia i rodzaju rymów oraz od układu wersów o jednakowej lub różnej budowie. Przykłady: zwrotka równowersowa o rymach parzystych żeńskich i męskich, sąsiadujących ze sobą (K. Ujejski, „Terakotka”); zwrotka o rymach przeplatających się (krzyżujących) żeńskich, różnowersowa, o układzie regularnym (A. Asnyk „Ty czekaj mnie”); zwrotka o rymach okalających, żeńskich i męskich, różnowersowa, o nieregularnym układzie (B. Ostrowska ***).

- sekstyna (sestyna) – zwrotka sześciowersowa, pisana jedenastozgłoskowcem, o układzie rymów ab ab cc. Przykład: C. Norwid „Epos-nasza”.

- oktawa – zwrotka złożona z ośmiu wersów jedenastozgłoskowych o rymach: ab ab ab cc. Wprowadzona do Polski z  poezji włoskiej przez Piotra Kochanowskiego, autora przekładu „Jerozolimy wyzwolonej” Tassa; była obok sekstyny ulubioną strofą Słowackiego. Przykład: J. Słowacki „Beniowski”.

- strofa saficka – zwrotka czterowersowa, w której trzy pierwsze wersy są 11-zgłoskowe, ostatni zaś 5-zgłoskowy. (przykł. J. Kochanowski „Pieśń X”). Nazwana została tak od imienia greckiej poetki Safony, której przypisuje się autorstwo Hymnu do Afrodyty, będącego najstarszym świadectwem użycia tej formy. W starożytności rozróżniano strofę saficką mniejszą i większą. Odpowiednikiem strofy safickiej w poezji polskiej, w której pojawiła się ta forma w początkach XVII w., jest czterowiersz złożony z trzech wersów 11-zgłoskowych (5+6) oraz końcowego pięciozgłoskowca, który jest zazwyczaj rytmiczną i znaczeniową pointą strofy.

- sonet – kunsztowna forma stroficzna obejmująca samodzielny utwór, wykształcona w lit. włoskiej (Dante, Petrarca); składa się z 14-tu wersów tworzących dwie cztero- i dwie trójwersowe zwrotki. W dwóch pierwszych czterowersowych zwrotkach powtarzają się po dwa rymy, dwie następne zwrotki trójwersowe powtarzają dwa lub trzy inne rymy, np. abba abba cdd cee. (K. Gaszyński, „Do sonetu”).

Obok formy sonetu włoskiego istnieje w polskiej poezji rzadziej spotykana forma francuska. Sonet francuski składa się z czterech strof parzystych: trzech czterowierszy i jednego dystychu.

- triolet - 8-wersowy układ stroficzny, w których wers pierwszy powtarza się dosłownie lub z niewielkimi zmianami jako wers czwarty siódmy, wers drugi zaś jako ósmy, a całość połączona jest dwoma rymami powtarzającymi się najczęściej w porządku abaaabab. Forma ta wykształciła się w poezji starofrancuskiej, w której używana była w utworach lirycznych, czasem w wierszach satyrycznych lub okolicznościowych. W Polsce uprawiana szczególnie często w romantyzmie, m.in. przez T. Zana i A. Mickiewicza (np. T. Zan, Triolety), odżyła w aforyzmach wschodnich tłumaczonych przez R. Kwiatk...