W XIX wieku dominowały dwie główne formacje stylowe – klasycyzm i historyzm. Klasycyzm stanowił w dużym stopniu kontynuację XVIII wiecznych tradycji, jego koniec przypada ok. roku 1830. Korzenie historyzmu sięgają końca XVIII wieku, a jego ukształtowanie się przypada na lata 20/30 XIX w. trwał on do I dekady XX w.
Kontekst: Panowanie Napoleona to wskrzeszenie tradycji Cesarstwa. Powstaje wówczas monumentalne budownictwo o charakterze pomnikowym – Kolumna Wielkiej Armii, Świątynia Chwały. Pojawiają się zainteresowania Grecją i Egiptem (wyprawy w tamte strony). Klasycyzm tego okresu we Francji nazywany jest stylem empire. Wraz z romantyzmem przyszły zainteresowania nie tylko antykiem. W Anglii w końcu XVIII w. pojawia się neogotyk. Z czasem staje się on idealnym stylem dla świątyni chrześcijańskiej.
Szkolnictwo architektoniczne w Polsce, początki: w 1793 Katedra Architektury w wileńskiej szkole głównej. Wykładał tam: Marcin Knakfus, Wawrzyniec Gacewicz, Michał Szuk i Karol Podczaszyński. W 1807-1810 w Krakowie wykładał Ignacy Chambrez, 1827-33 Feliks Radwański junior. W Królestwie był Oddział Sztuk Pięknych Uniwersytetu Warszawskiego – Chrystian Piotr Aigner, Michał Kado, Wacław Ritchel. Potem w Warszawie Szkoła Sztuk Pięknych – 1844-66 – Stefan Baliński, Bolesław Podczaszyński, Henryk Marconi, Adolf Woliński. Od 1817 – Katedra Budownictwa Cywilnego w Uniwersytecie Lwowskim.
Klasycyzm i romantyczny neogotyk (1800-1830):
1800-1815
Jest to okres stagnacji budowlanej. Ciekawsze fundacje architektoniczne to zasługa arystokracji. Dominują wówczas motywy klasyczne, trochę orientalnych i trochę romantycznego neogotyku.
Puławy
Był to główny ośrodek myśli patriotycznej. Od lat 70 XVIII w. trwała tam przebudowa rezydencji Czartoryskich. Była to inicjatywa Izabeli z Flemingów Czartoryskiej. Wzniesiono wówczas Domek Grecki (oranżerię), rozpoczęto budowę w 1790 pałacyku Marynki.
Ogrodnik James Savage przekształcił wtedy regularny ogród typu francuskiego w nieregularny typu angielskiego. Izabela interesowała się ogrodami, a w 1805 r. opublikowano jej pracę dotyczącą ogrodów.
W 1794 r. w czasie Insurekcji Kościuszkowskiej Puławy spustoszono. Potym wydarzeniu prace znowu kontynuowano. Główną rolę zaczął wtedy odgrywać Aigner, wykształcony w Rzymie, wcześniej pracował przy fasadzie św. Anny w Wa-wie (1788).
Zaprojektował pałac Marynki i chyba Domek Grecki, rozbudował pałac – barokową bryłę ujął klasycznymi pawilonami. Świątynia Sybilli (1798-1801) też Aigner, plan koła dookolną dorycką kolumnadą. Wzorem była antyczna świątynia Westy. W budynku znajdowały się pamiątki rodowe i narodowe, była to pierwsza budowla w Polsce o funkcjach muzealnych. Klasyczna forma została tutaj wykorzystana dla stworzenia patriotyczno-romantycznego charakteru.. Domek Gotycki (1809) to przebudowany dawny pawilon. Bryła nieregularna ujęta z 3 stron podcieniem z ostrołucznymi arkadami. Wnętrze to owalna sala, tam motywy neogotyckie i hisyotryczno patiotyczne. W elewacji wpływy Andrei Palladia. Jest to wciąż naiwny neogotyk. Lata 1800-1803 to powstanie kościoła na planie koła z korynckim portykiem w fasadzie, Aigner chciał trochę naśladować Panteon. W Puławach też posiadłość Czartoryskich – Góra Puławska wybudowana po 1800 r. Jest to mały, piętrowy pałacyk, na planie wydłużonego prostokąta z narożną rotundą (o kształtach znowu przywołujących Świątynię Westy). Pałacy dzisiaj nie istnieje. Aigner zrobił podobne obiekty w Morysinku, Zarzeczu, Ponikwie, Rudnikach.
Domek Gotycki Świątynia Pałac Marynki
Sybilli
Aigner nie lubił neogotyku, stosował go na wyraźne zlecenie fundatora – Domek Gotycki, galeria przy pałacu w Wilanowie, zamek w Łańcucie.
Zamek w Łańcucie – przebudowa z inicjatywy Izabeli z Czartoryskich Lubomirskiej. Początek przebudoway to lata 90 XVIII w. - początkowo zajmował się tym Szymon Bogumił Zug, potem Aigner od 1807. Elewacja frontowa ma formy neogotyckie, Izabela była w Anglii, stąd przywiozła fascynacje tym stylem. Na przełomie XIX i XX wieku zlikwidowano te formy. Wnętrz klasycystyczne – Aigner i F. Bauman. Był tam też Apartament Chiński. Obok zamku powstała oranżeria klasycystyczna 1799-1802 z jońskim portykiem. Ogród był w duchu angielskim. W ogrodzie był zameczek,”romantycznie średniowieczny”. Aigner zrobił też pałac w Igołomii, który był może raczej większym dworem.
Łańcut – ale czy to ten? Oranżeria
Początek XIX wieku to też Jakub Kubicki uczeń Dominika Merliniego, zaczynający od budowania dworów. 1797-1800 to pałac w Białaczowie (nie jestem pewny czy to jego), gdzie odnajdujemy trochę elementów zaczerpniętych od Palladia. Zrobił też pałac Badenich w Bejscach – 1802, pałac w Młochowie – 1804-1810. Kubicki robił też niewielkie kościółki – w Mokobodach 1789-1818 – układ przypomina formy bizantyjskie i renesansowe. Kościół w Radziejowicach 1820-22 na planie ośmioboku. W Radziejowicach przebudował także pałac Krasińskiego i dwór.
Białaczów Bejsce
Młochów k. w Radziejowicach
Na Mazowszu działał Hilary Szpilkowski – kościoły w Trąbkach (1802) i Suserzu (1810), tam fasady z motywami palladiańskimi. Kościół w Grabowie – bardzo monumentalny.
Wawrzyniec Bartkiewicz – dominikanin, absolwent Uniwersytetu Wileńskiego, uczeń Gucewicza. Jego kościół w Suderwie (1802-1811) to jeden z najważniejszych kościołów tego okresu – monumentalny, na planie koła, z toskańską kolumnadą i kopułą. (w necie informacje, że jest to kościół Gucewicza)
Suderwa
Lata 1807-1815 to zastuj budowlany. Nieliczne duże inwestycje to: pałac Błękitny Zamoyskich w Warszawie, przebudowany przez Fryderyka Alberta Lessela, ucznia Kamsetzera, tam wpływy francuskie i akcenty neorenesansowe. On też zrobił dwór w Pęcicach dla Sapiehy.
1815-1830
Po kongresie wiedeńskim powstaje Królestwo Polskie, wtedy wzmaga się ruch budowlany. Warszawie chciano nadać nowoczesny wygląd. Największa skala inwestycji od kilkudziesięciu lat. Dominują formy klasycystyczne, sporo empiru, form francuskich, ale I klasycyzmu petersburskiego. Była to ostatnia faza polskiego klasycyzmu – tzw. Polski empire.
Kubicki w tym czasie zrobił projekt bramy triumfalnej dla Aleksandra I, miał też przekształcić zamek warszawski.. Wyburzono Bramę Krakowską, kilka kamienic – na trójkątny plac. Zaprojektował też warszawskie rogatki (1816-1818) i projekt przebudowy Belwederu – zwarta bryła, kolumnowe portyki.
Szpilkowski w 1817 został zastępcą profesora UW. Wraz z Wacławem Ritchlem przebudował pałac Kazimierzowski na potrzeby UW. Przy gmachach uniwersytetu pracowali także: Kubicki i Michał Kado. Szpilkowski, Aigner i Kado wspólnie zaprojektowali także Obserwatorium Astronomiczne (1820-24). Szpilkowski zrobił wtedy też kamienicę Bentkowskiego na Nowym Świecie (1818-21).
Chyba to Obserwatorium Kamienica Bentkowskiego
Aignera mianowano wówczas generalnym architektem Królestwa Polskiego i prof. UW. Ważniejsze jego dzieła tego okresu to: Mennica przy Bielańskiej (1817-21), kamienica Petyskusa przy Wieżbowej (1818-21). Uzupełnił zespół Marywilu, przekształcił kościół św. Andrzeja. Kościół św. Aleksandra (1818-25) dla Aleksandra I jako króla Polski – kształt rotundy, dwa kolumnowe portyki, pod koniec XIX wieku przebudowany na neorenesansowy, po II wojnie światowej odbudowany w formie pierwotnej.
Mennica Marywil
kamienica Petyskusa k. św. Aleksandra
W 1818 przybywa do Polski dzięki Stanisławowi Staszicowi Antonio Corazzi, który szybko został generalnym budowniczym Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i Oświaty. Zrobił Gmach Towarzystwa Przyjaciół Nauk 1820-23, gdzie jest typowe dla Corazziego podwyższenie części środkowej i ujęcie jej parami wysuniętych do przodu kolumn i z empirowymi akcentami rzeźbiarskimi. Przed gmachem w 1830 r. postawiono pomnik Kopernika autorstwa Bertha Thorvaldsona. W 1832 Corazzio przebudował pałac Hilzena na tzw. Pałac Mostowskich. 1824-28 zespół placu Bankowego – tam ważny pałac Ministra Skarbu – bryła poprzedzona ryzalitami, na całej długości galeria kolumnowo-arkadowa. Przy wykończeniu gmachu Banku Polskiego i Giełdy z Corazzim współpracował Jan Jakub Gay. Na placu stał też gmach Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu. Corazzio to też Teatr Wielki na terenie dawnego Marywilu (zachowano Dom Jarmarczny). Teatr powstał w latach 1826-33, widoczne są wpływy Schinkla (Teatr Berliński). W przypadku tego architektura mówi się nawet o “corazziańskim klasycyzmie” - architektura bardzo konserwatywna, dekoracje reliefowe, empirowe rzeźby. Przez Corazziego Aigner zszedł na drugi plan, wyjechał do Krakowa, a potem do Florencji.
Pałac Mostowskich pałac ministra skarbu
giełda i bank polski Gmach Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu
Teatr Wielki
Rozwija się również w tym okresie prowincja, głównie ośrodki przemysłowe. Ważni dla tej architektury byli budowniczowie wojewóddzcy i obwodowi. Na Mazowszu był Bonifacy Witkowski , który zbudował ratusze w: Łowiczu 1825-28, Łodzi 1826-28, koźcioły ewangelicko-augsburskie w: Aleksandrowie Łódzkim 1826, Zgierzu 1828, Łodzi 1828, które były schematyczne, na planie prostokątów z ciekawymi fasadami. Jan Zille zrobił kościół w Pabianicach 1827-30, wykorzystując plan Franciszka Reinsteina – plan koła. Na prowincji trzeba też wyróżnić kościół w Suwałkach 1820-25, proj. Aignera, z typowym dla niego sześciokolumnowym portykiem, przebudowany ok 1845 przez Henryka Marconiego – dobudował wieże. Na prowincjonalne budownictwo sakralne wpływ miały wzorniki opublikowane przez Szpilkowskiego, potem przez Aignera ze schematami późnoklasycystycznymi.
Suwałki
Powstawały również budowle obronne: Modlin, Zamość, Toruń, Gdańsk. Rozpowszechniają się też powoli formy neogotyckie, chociaż wciąż dominował klasycyzm. Do rozpowszechnienia się neogotyku przyczynił się Franciszek Ksawery Giżycki. Najważniejsze budowle w tym stylu przed 1830 to: pałac w Dowspudzie dla gen. Paca (1820 rozpoczął Piotr Boio<?>), potem Pac sprowadził Henryka Marconiego. Marconi słabo znał gotyk, musiał studiować w Wawie angielskie wzorniki. Prace skończono w 1823; symetryczny, na rzucie odwróconego T, kaplica w centrum. W połowie stulecia popadł w ruinę, bo był skonfiskowany. Obecnie przetrwał tylko fragment. Przebudował też willę Lubomirskich (1822-25) w duchu neogotyckim. Możliwe też, że Marconi zrobił zameczek Krasińskich w Opinogórze, skończony pod koniec lat 20, powiększony przed 1843 – ośmioboczna wieża.
Dowspuda
Skromniejsze rezydencje - gen. Kilickiego w Łowiczu 1822-24.
Marconi przebudował w 1827 kościół w Różance koło Lidy – ostrołukowe otwory okienne, portale, wieża obok kościoła. Neogotyk tego okresu to prosta struktura i dekoracyjne traktowanie motywów architektonicznych. Wzorniki pochodziły z Anglii. Brak zrozumienia dla gotyku.
Przebudował też pałac Ludwika Paca w Warszawie (1824-1828) – wcześniej tylmanowski., akcenty neorenesansowe, motywy palladiańskie, główna sala kształtem wzorowana na rzymskich termach Karakali. Był tam też neogotycki pawilon. Marconi nie lubił motywów arabskich, ale czasem używał np. w tym pałacu, a także w pałacu w Jabłonnie.
Neogotycka architektura powstawała również w Lublinie – Jan Stompf.
Pierwsze kościoły neogotyckie to projekty Karla Friedricha Schinkla – k. w Oruni pod Gdańskiem z lat 1820-23 (ceglany).
k. w Oruni
Neogotycki kościół projektu Charlesa Perciera i Pierra F.L. Fontaine (Francuzi tworzący na zlecenie Artura Potockiego) miał powstać w Krzeszowicach (?!) pod Krakowem. Ostatecznie Potocki zrezygnował z ich pomysłu i zaakceptował projekt Schinkla, który został zrealizowany w latach 1832-1844. Powstała jednonawowa budowla gotycko – romańska z dominującymi w fasadzie wzorami romanizmu włoskiego.
k. w Krzeszowicach
Architekt Wacław Ritchl tworzył dla Zamoyskich. Jego projektu powstał kościół w Wielączy obok Szczebrzeszyna – proste formy gotyckie.
k. w Wielączy
Franciszek Maria Lanci – kolejny Włoch, który wywarł wpływ w tym okresie. Czołowy architekt wczesnego historyzmu. Sprowadzony przez Masłowskich do pracy przy rezydencji w Końskich – neogotycka kapliczka, oranżeria (formy archit. starożytnego Egiptu). Zrobił też oranżerię z wieżyczką w Białaczowie. Był on biegły w neogotyku i architekturze orientalnej.
Oranżeria w Końskich
Na przełomie lat 20 i 30 rozpowszechniają się motywy neorenesansowe. Wilno przeżywało wówczas zastój. Tradycje Gucewicza kontynuował Michał Szuk, który wystawił dzwonnicę przy kościele św. Anny, zaprojektował pałac w Zalesiu. Szuk popełnił samobójstwo, kiedy zawaliła się ozdobna altana dla Aleksandra I.
Pałac w Zalesiu
Ważniejszy dla Wilna był Karol Podczaszyński. Wywarł wpływ na cały polski klasycyzm. Dzięki niemu Wilno stało się „Polskimi Atenami”. Skończył Uniwersytet Wileński i Akademię w Petersburgu. Uczył się też w Paryżu. Przebudowywał budynki Uniwersytetu, np. wnętrze auli otoczył kolumnadą (1814-16). Prowadził budowę Pałacu Cesarskiego (1824-27) – proj był architekta carskiego – kolumnady doryckie, tzw. nurt grecki, rzadki w Polsce. Zrobił też gimnazjum w Świsłoczy (1820-24), dwór Balińskiego w Jaszunach (1824-28), k. kalwiński w Wilnie (1830-35) – kolumnowy portyk, widoczne wpływy Gucewicza.
Pałac carski, obecnie prezydencki w Wilnie
W prowincji litewskiej neogotyk był znacznie rzadszy. Trochę klasycystycznych budowli. Małe klasycystyczne. Kościół w Nurkaniach – 1828 – proj. Juliana Grossa w typie greckim – templum in antis. Kościów w Indurze – 1815, w Szczuczynie – 1829. Ważna też jest cerkiew Piotra i Pawła w Homlu na Białorusi – coś jak świątynia dorycka z kopułą – jest ona demonstracją rosyjskiego panowania.
Szczuczyn Homel
Architektura rezydencjonalna – pałac w Snowiu koło Nieświeża 1820-25 dla Kazimierza Rdułtowskiego, może Bronisława Tyszeckiego – pałac parterowy, ale fasada ma 140 m. rozczłonkowana ryzalitami, zaakcentowana część środkowa. Pałac w Dobości dla Jana Bułhaka budowany od 1825, rozbudowany ok. 1850 przez Podczaszyńskiego, rzut litery U.
Snów
We Lwowie dużo architektury typu wiedeńskiego. Przebudowano wiele kamienic dając im klasycystyczno - empirowe fasady – pierwsze dziesięciolecia XIX wieku – kamienica przy Ormiańskiej 21, Ormiańskiej 23, Krakowskiej 11 i 34. ...
a.bunia