Iwona Szymańska
Fascynacje malarskie
powierzchnią z gładkiej tafli szkła
Projekt cyklu lekcji z wiedzy o kulturze
poświęcony motywowi lustra w malarstwie
Świat jest zwierciadłem, z którego każdemu wyziera jego własna twarz. William M. Thackeray
WSTĘP
Cykl lekcji zaproponowanych przeze mnie związany jest z jednym z najbardziej niezwykłych przedmiotów codziennego użytku – z lustrem. Na pozór prosta konstrukcja - płaska powierzchnia z gładką taflą szkła odbijająca światło, wyposażona jest we wyjątkowe, niemal magiczne właściwości. Osoba lub przedmiot umieszczony przed lustrem „rozdwaja się” na to, co odbija się w nim i na to, co jest odbite. Co więcej, obraz odbity stanowi przeciwieństwo obrazu odbijającego.
Nie ma kultury, która nie przywoływałaby zwierciadła w swoich rytuałach. Pewna magiczna siła tkwiąca w lustrze zatrzymywała odbicia, więziła, czyniła podległym. Nasi prehistoryczni przodkowie odkryli zjawisko obicia tafli wody, którą później utożsamili z lustrem, tak powstało przekonanie, że pod płaską powierzchnią kryje się niewidoczna przestrzeń pełna magicznego znaczenia.
Lustra od wieków uważane były za przedmioty magiczne, dzięki którym można było nawiązać kontakt z innym wymiarem czy krainą śmierci. Od najdawniejszych czasów stanowiły symbol prawdy, jasności i czystego serca ludzkiego. Uważno, że mają silny związek z magią Słońca i Księżyca. Były atrybutem Afrodyty - bogini piękna i miłości. Różnego rodzaju czarnoksiężnicy i magowie wykorzystywali jego moc do czynienia czarów, przepowiadania przyszłości i odkrywania tajemnic przeszłości. Wierzono, że kiedy ktoś umarł i przed jego duszą otwierała się droga w zaświaty, moc zwierciadeł potęgowała się. Dlatego też na wszelki wypadek odwracano je lub przysłaniano, żeby przypadkiem nie zobaczyć w nich jakiegoś demona, lub by nie być zabranym w zaświaty przez duszę zmarłego.
Sztuka wróżenia z powierzchni lustra znana była już w czasach starożytnych, a jej prawdziwy rozkwit miał miejsce w czasach renesansu. Niektórzy ludzie wierzyli, że uparcie wpatrując się w zwierciadło, zobaczą zarówno przyszłość, jak i przeszłość, a nawet wydarzenia, które dzieją się aktualnie.
Niezwykłe właściwości lustra spowodowały, że stało się ono atrakcyjnym motywem zarówno literackim jak i malarskim. Magiczne zwierciadła posiadali bohaterowie baśni, często lustra były symbolami. Malarzy fascynował sam efekt lustrzanego odbicia, po raz pierwszy zastosowany przez Jana van Eycka w Małżeństwie Arnolfinich, ale także czerpali natchnienie ze znaczeń symbolicznych zwierciadła.
Zaproponowane przeze mnie projekty lekcji realizują następujące cele podstawy programowej: kształcenie umiejętności dostrzegania trwałych i uniwersalnych wartości w dziełach sztuki (lekcja nr 1 i nr 3), rozwijanie umiejętności refleksyjnej i krytycznej oceny zjawisk w kulturze (lekcja nr 2), stymulowanie intelektualnego i emocjonalnego rozwoju poprzez różnorodne formy aktywności artystycznej (lekcja nr 4).
Podjęłam w nich próbę skłonienia ucznia do refleksji nad tym, jakie funkcje może pełnić sztuka, do sformułowana odpowiedzi na pytanie jaką rolę odgrywa lustro w dziele malarskim oraz odczytania symboliki zwierciadła w wybranych obrazach. Cykl lekcji zamykają zajęcia praktyczne – zadanie uczniów będzie polegało na wykonaniu pracy plastycznej z motywem lustra. Jako efekt końcowy można zorganizować wystawę projektów uczniowskich.
Lekcja nr 1
Temat: Fascynacje malarskie powierzchnią z gładkiej tafli szkła
Cel ogólny: Kształcenie umiejętności dostrzegania trwałych i uniwersalnych wartości w dziełach sztuki.
Cele – uczeń:
o poznaje różne możliwości funkcjonowania motywu w malarstwie
o odczytuje kod wizualny
o operuje pojęciem przestrzeni w dziele malarskim
o poznaje pojęcie autoportretu
Metody / formy pracy:
o wykład, prezentacja, mapa mentalna
o impresyjno-eksponująca praca z tekstem kultury
o praca w grupach
Środki dydaktyczne:
o wydrukowane w kolorze (lub np. przygotowane z czasopism) reprodukcje następujących obrazów:
· Jan van Eyck, Portret Arnolfinich (1434),
· Petrus Chrystus, Św. Eligiusz (1449),
· Hans Memling, Sąd Ostateczny (przed 1473),
· Quentin Massys, Lichwiarz i jego żona (1514),
· Diego Rodrigez de Silva y Valazquez, Las Menians (Damy dworu) (1656),
· Eduard Manet, Bar w Folie-Bergere (1881-1882),
· Albrecht Durer, Autoportret (1498),
· Vincent van Goch, Autoportret (grudzień 1888 - maj 1889),
· Jacek Malczewski, Autoportret z paletą (1892),
· Stanisław Ignacy Witkiewicz, Autoportret wielokrotny (ok. 1917)
o foliogramy lub reprodukcje w/w obrazów zapisane na nośniku elekronicznym,
o rzutnik pisma,
o odtwarzacz DVD, telewizor
Przebieg lekcji
1. Chętni uczniowie przedstawiają historię lustra (krótka prezentacja) na podstawie przygotowania domowego np. na podstawie pozycji: Mieczysław Wallis, Dzieje zwierciadła; Władysław Kopaliński, Słownik symboli lub innych dostępnych wyszukanych przez ucznia źródeł.
Na przykład: „(…) Źródłem wiedzy o własnej powierzchowności dla każdego z nas są odbicia w gładkich powierzchniach. Jak świadczy chociażby grecki mit o Narcyzie (…) człowiek wpatrywał się nieraz w swe odbicie w gładkiej toni wodnej. Bardzo wcześnie jednak zaczął sam wyrabiać przedmioty o gładkich powierzchniach, w których można było przeglądać się, wynalazł – zwierciadło.
Wynalazek zwierciadła poprzedza wynalazek pisma. W epoce brązu znano już zwierciadła w postaci polerowanych płyt miedzianych lub brązowych. Egipcjanie już w połowie trzeciego tysiąclecia p.n.e. wycinali zwierciadła z blachy miedzianej lub brązowej. Od nich zwierciadło przeniknęło na Bliski Wschód i do Grecji. W Chinach pierwsze lustra brązowe pojawiają się w VII wieku p.n.e. W Indiach zwierciadła metalowe były znane przed początkiem naszej ery. Ludy Ameryki Środkowej i Południowej znały zwierciadła przed przybyciem Kolumba i Korteza. W I wieku n.e. pojawiają się w Rzymie pierwsze lusterka z wydymanego szkła, podłożonego blachą cynkową, ołowianą lub złotą. Lustra starożytna zarówno metalowe jak szklane, były przeważnie drobnych rozmiarów i dawały odbicia mętne i niewyraźne. W późnym średniowieczu rozpowszechniają się wypukłe zwierciadła, wycięte z kul szklanych, wypełnionych mieszaniną cyny, antymonu i żywicy lub smoły. Zwierciadła takie dawały już wprawdzie niezbyt wielkie, ale wyraźne obrazy. W połowie XVI wieku Wenecjanie poczynają podlewać szkło amalgamatem czyli stopem rtęci z ołowiem lub cyną. Jeszcze dwa wynalazki przyczyniają się do udoskonalenia lustra szklanego. W r. 1688 (lub1691) zostaje wynaleziony we Francji sposób odlewania szkła, dzięki czemu staje się możliwe wyrabianie tafli szklanych i, tym samym, zwierciadeł znacznie większych rozmiarów niż dotąd. W 1843.r. Dayton rzuca myśl powlekana szkła lustrzanego cienką warstwą srebra. Srebrzenie podnosi znakomicie zdolność lustra do odbijania światła. Podczas gdy zwierciadła metalowe odbijały około 40% światła, a zwierciadła szklane podlane amalgamatem około 70%, będące obecnie w użyciu zwierciadła szklane srebrzone odbijają do 98% światła.”
2. Wprowadzenie do pracy w grupach :
Lustro to motyw często pojawiający się zarówno w literaturze, chociażby w literaturze dla dzieci i młodzieży - np. Bajce o królewnie Śnieżce, Harrym Potterze, Po drugiej stronie lustra Lewisa Carrolla, jak i sztuce. Sztuka często w odbiciu rzeczywistości posługuje się zwierciadłem, ale pełni ono w niej jeszcze wiele innych funkcji.
3. Praca w grupach
Podział klasy na 4 grup, każda grupa otrzymuje po 1-2 reprodukcje obrazów. Zadaniem uczniów będzie określenie funkcji jaką pełni lustro we wskazanej reprodukcji (opis preikonograficzny). Grupy swoje obserwacje i wnioski zapisują na kartach pracy (Załącznik nr 1) po czym zostają one przymocowane do dużego plakatu, symulującego lustro (najlepiej do srebrnego brystolu lub papieru „lustrzanego”) – tworzenie mapy mentalnej. Czas pracy: 10 min. Po zakończeniu pracy przedstawiciele grup odczytują zapisy. Nauczyciel prezentuje omawiane aktualnie reprodukcje (rzutnik lub odtwarzacz DVD).
Polecenie: Jaką funkcję pełni lustro w dziełach malarskich, które macie przed sobą?
Grupa I: Petrus Christus, Św. Eligiusz (1449)
Quentin Massys, Lichwiarz i jego żona (1514)
Grupa II: Jan van Eycka, Portret (bądź Zaślubiny) Arnolfinich (1434)
Diego Rodrigez de Silva y Valazquez, Las Menians (1656)
Grupa III: Eduard Manet, Bar w Folie-Bergere (1881-1882)
Grupa IV: Hans Memling, Sąd Ostateczny (przed 1473)
4. Prezentacja wniosków na forum klasy przez przedstawicieli grupy (tworzenie przy tym mapy mentalnej). Na przykład:
Grupa I:
Lustro w obydwu obrazach odbija - poszerza tym przestrzeń. Zwierciadło służy do uzupełnienia widoku wnętrza poprzez przedstawienie tego co znajduje się na zewnątrz - widok miasta pojawia się w widocznym w lustrze odbiciu okna, przestrzeń obrazu „wychodzi” poza wnętrze pomieszczenia. Lustro jest narzędziem poznania. Odbicie w lustrze przedstawia jeszcze inne postaci.
Grupa II
W arcydziele Jana van Eycka....
jacol15