Jan Szczepański - Elementarne pojęcia socjologii.pdf - Socjologia - schrancowa

Jan Szczepański Elementarne Pojęcia Socjologii

Od autora Niniejsze wydanie jest przedrukiem rozszerzonego wydania, które ukazało się

wiosną 1970 roku. Nakład rozszedł się tak szybko, że nie zdążyłem przygotować

zapowiedzianego słowniczka pomocniczego terminów socjologicznych. Zostały w tym

wydaniu poprawione tylko błędy rzeczowe, jakie zakradły się do poprzedniego wydania, oraz

usunięte niektóre potknięcia stylistyczne. Poza tym tekst pozostał bez zmian. Nie zdążyłem

także wykorzystać życzliwych uwag kolegów, posługujących się tym podręcznikiem w

nauczaniu. Dziękując im za przychylne ustosunkowanie się do podręcznika i prosząc o dalsze

uwagi krytyczne, chcę ich zapewnić, że wykorzystam je, jeżeli książka będzie wznowiona.

Państwowemu Wydawnictwu Naukowemu a przede wszystkim jego Redakcji Socjologii

serdecznie dziękuję za życzliwość i pomoc w przygotowaniu kolejnych, mam nadzieję

lepszych, wydań tego podręcznika. Warszawa, lipiec 1970 I. Wstęp Książka ta jest pomyślana

jako wprowadzenie do podstawowych pojęć, przy pomocy których socjologia opisuje i

wyjaśnia zjawiska i procesy zachodzące w zbiorowościach ludzkich. W ten sposób został

także wstępnie określony przedmiot socjologii. Najogólniej mówiąc, najczęściej spotykana

definicja socjologii orzeka, że jest ona nauką o społeczeństwie. Zatrzymajmy się więc krótko i

rozważmy, co przez ten termin na ogół się rozumie. Każdy człowiek żyje w społeczeństwie,

każdy też na swój użytek jakoś sobie ten termin określa i coś sobie wyobraża, gdy go używa.

Pytając w rozmowach z kolegami czy znajomymi, co przez ten termin rozumieją, najczęściej

usłyszymy, że jest to ogół obywateli naszego państwa, czy dowolnego państwa, że jest to

mniej więcej to samo co jakiś naród. Czasami ktoś powie, że mieszkańcy jakiegoś miasta też

stanowią społeczeństwo, gdyż w prasie często można spotkać takie zwroty, jak:

"społeczeństwo Warszawy zamanifestowało swoją wolę" lub "społeczeństwo polskie jest

niezłomnie przekonane", czasami "społeczeństwo Śląska" itp. Już na pierwszy rzut oka widać,

że te trzy zwroty mówią o różnych typach zbiorowości ludzkich, z czego można by

wyciągnąć wniosek, że termin "społeczeństwo" jest nazwą ogólną dla wszystkich typów

zbiorowości. Rzeczywiście, w języku potocznym nazwa ta jest używana w tym znaczeniu.

Taki stopień precyzji w określeniu wystarcza dla porozumiewania się w życiu codziennym,

jest jednak niewystarczający dla opisu i wyjaśnień naukowych. Dlatego poniżej podamy

dokładniejsze definicje, jakimi posługują się socjologowie w swoich teoriach społeczeństwa.

Socjologia jest więc nauką o zbiorowościach ludzkich, dokładniej - przedmiotem jej badań są

zjawiska i procesy tworzenia się różnych form życia zbiorowego ludzi, struktury tych

zbiorowości, zjawiska i procesy zachodzące w tych zbiorowościach, wynikające ze

wzajemnego oddziaływania ludzi na siebie, siły skupiające i siły rozbijające te zbiorowości,

zmiany i przekształcenia w nich zachodzące. Tutaj znowu łatwo stwierdzimy, że zjawiska i

procesy zachodzące w zbiorowościach ludzkich, a więc w rodzinach, klasach szkolnych,

sąsiedztwach, miastach, organizacjach społecznych, partiach politycznych, państwach są

zjawiskami otaczającymi każdego z nas jak powietrze, są czymś naturalnym i oczywistym,

tak, że pytania w rodzaju: dlaczego ludzie znajomi kłaniają się sobie przy spotkaniu na ulicy?

Dlaczego władze ścigają przestępców? Dlaczego rodzice na ogół dbają o swoje dzieci?

Dlaczego w każdym państwie istnieje rząd, lecz jego formy bywają różne? Dlaczego

niektórzy studenci uczą się lepiej od innych? Dlaczego niektórzy studenci z zapałem angażują

się politycznie, a inni nie - są uważane za pytania raczej dziecinne i każdy student z łatwością

może na nie odpowiedzieć. Można spróbować postawić te właśnie pytania kilku znajomym, a

zobaczymy, że każdy z nich ma gotową odpowiedź wyjaśniającą. A więc będą to takie

odpowiedzi: ludzie kłaniają się sobie, bo taki jest obyczaj; władze ścigają przestępców,

ponieważ są powołane dla zapewnienia porządku i ochrony obywateli; każde państwo musi

mieć rząd, ponieważ inaczej nie może istnieć, a różne formy rządów wynikają z tradycji,

warunków gospodarczych, ideologii politycznych; niektórzy studenci uczą się lepiej,

ponieważ są zdolniejsi i pracowitsi, niektórzy angażują się politycznie, ponieważ polityka ich

interesuje. Takie wyjaśnienia w życiu codziennym całkowicie nam wystarczają, ale przy

bliższym wejrzeniu zauważymy, że jedna niewiadoma została tu zastąpiona inną - lecz taką,

do której jesteśmy może bardziej przyzwyczajeni, lub która nosi pozory wytłumaczenia.

Czym więc socjolog może się zajmować, skoro taka wiedza potoczna, intuicyjna wystarcza

dla życia, działania, wpływania na innych ludzi, osiągania celów itd. Używając pewnej

analogii możemy powiedzieć, że każdy człowiek tłumaczył sobie fakt, że ciała niepodparte

spadają, a Arystoteles tłumaczył ten fakt "naukowo", mówiąc, że miejscem ciał ciężkich jest

"na dole" czy dół, a miejscem ciał lekkich jest góra. Dlatego dym się unosi, a kamień spada.

Taka wiedza wystarczała przez tysiące lat rozwoju cywilizacji dla wznoszenia wspaniałych

gmachów, budowania w nich kominów, i - analogicznie - taka potoczna wiedza o życiu

społecznym doskonale wystarcza dla załatwiania spraw życiowych, zaspokajania potrzeb i

układania sobie współżycia z bliźnimi. Często jednak ta wiedza potoczna zawodzi, jak o tym

świadczy istnienie wielu ludzi zawiedzionych, rozczarowanych, ludzi, których zaskakują

nieoczekiwane reakcje - bliźnich. Gdybyśmy znowu przyjrzeli się bliżej naszym własnym

zachowaniom i działaniom, łatwo zauważymy, że każdy z nas ma jakąś ogólną "teorię" życia

społecznego i zachowania się ludzi, która nam tłumaczy działania i postępowanie naszych

bliźnich i służy nam jako podstawa naszego na nich oddziaływania. Ta teoria nie jest

oczywiście usystematyzowana, ale składa się ona z szeregu ogólnych "praw" ustalających

zależności przyczynowe między faktami, sytuacjami a postępowaniem ludzi, między ich

motywami, dążeniami i działaniami. Są to np. takie uogólnienia czy "prawa naukowe", jak:

każdy człowiek szuka przede wszystkim swoich korzyści; przyjaciel jest gotów pomagać w

potrzebie: ludzie na ogół przestrzegają przepisów prawa; każdy człowiek szuka przede

wszystkim przyjemności; niektórym ludziom wytężona praca sprawia szczególną

przyjemność; każdy człowiek jest próżny, lubi się chwalić i lubi, gdy się o nim mówi dobrze;

każdy człowiek dąży do znalezienia uznania; każdy człowiek musi się komuś zwierzyć ze

swoich tajemnic itd. Kiedy więc chcemy kogoś o coś prosić, czy kogoś do czegoś namówić,

lub osiągnąć jakiś cel, wtedy dokonujemy kalkulacji i obliczamy, jakie cechy posiadają

ludzie, na których chcemy wywrzeć jakiś wpływ, to znaczy wywołać u nich pozytywną

reakcję wobec naszych dążeń, obliczamy, jakie ogólne reguły mają tu zastosowanie,

odpowiednio wybieramy metodę działania, środki działania i odpowiednio je stosujemy. Np.

jeżeli student chce uzyskać od dziekana odroczenie egzaminu, to zależnie od tego, czy

dziekana określa sobie jako "dobrego człowieka" czy jako "psa na studentów", dobiera

odpowiednie uzasadnienie swojej prośby. Jak więc widzimy, nawet taka prosta sprawa, jak

prośba złożona na ręce dziekana wymaga zastosowania ogólnej teorii działania, ustalenia

stosunku przyczynowego i znajomości zależności przyczynowych między stosowanymi

środkami (słowa, przytaczane uzasadnienia) a przewidywaną reakcją. Słowem, każdy

człowiek, zachowujący się jakoś w dowolnej sytuacji, jeżeli chce osiągnąć zamierzony cel,

musi korzystać z określonej teorii socjologicznej i - o dziwo - okazuje się, że taką teorię

posiada, gdyż często zamierzony cel osiąga. Tak więc dochodzimy do stwierdzenia, że tak

poczciwy mieszczanin Moliera dowiedział się nagle, że całe życie mówił prozą nie wiedząc o

tym, tak i każdy człowiek jest socjologiem też nie wiedząc o tym. Można by tu jeszcze

odwołać się do drugiego porównania literackiego i dodać za Stańczykiem, że każdy człowiek

jest tak samo socjologiem, jak jest lekarzem i jego wiedza socjologiczna może być

porównywana do jego wiedzy lekarskiej. Lecząc się na własną rękę ziółkami czy alkoholem,

każdy człowiek opiera się także na jakiejś teorii medycznej o zależnościach przyczynowych

między procesem chorobowym a działaniem używanego środka. Podobnie praktyka

społeczna opiera się na takiej socjologii praktycznej i każdy człowiek w najprostszym

działaniu społecznym, np. w prośbie o pożyczenie "kilku złotych", odwołuje się do naukowej

teorii o zależnościach między podnietami a reakcjami społecznymi. Czym socjologia

naukowa różni się od socjologii potocznej? Socjologia potoczna jest oparta na zdrowym

rozsądku, na uogólnieniu codziennych doświadczeń w sposób często emocjonalny,

niesystematyczny i niezweryfikowany. Socjologia naukowa opiera się na systematycznych

badaniach, na posługiwaniu się ustalonym aparatem pojęciowym, na sprawdzaniu hipotez i

twierdzeń. Różnice między nimi mogą być nieraz uderzające. Np. w badaniach socjologów i

psychologów amerykańskich w czasie drugiej wojny światowej niektóre twierdzenia

doświadczenia potocznego, że np. żołnierze pochodzący ze wsi, z rodzin farmerskich będą

lepiej znosili trudy wojenne niż żołnierze z rodzin miejskich, lub przypuszczenie, że żołnierze

Murzyni będą lepiej walczyli pod dowództwem oficerów Murzynów, okazały się zupełnie

fałszywe i badania wykazały, że sprawy miały się wręcz przeciwnie. Badania prowadzone w

przemyśle nad efektywnością kierownictwa wykazały, że wbrew potocznym przekonaniom

kierownictwo autokratyczne, polegające na surowej dyscyplinie i narzucaniu podwładnym

woli kierownika, bez konsultowania z nimi i bez wciągania ich do udziału w

przygotowywaniu decyzji, nie jest tak efektywne jak kierownictwo demokratyczne,

uwzględniające inicjatywę podwładnych i mające znaczenie większe efekty w postaci

wyższej wydajności pracy, lepszego jej wykonywania itp. W.I. Thomas i F. Znaniecki w

znanym dziele o chłopie polskim scharakteryzowali tę socjologię "praktyczną", opartą na

zdrowym rozsądku i wskazali, że przyjmuje ona trzy mylne założenia. Pierwsze, przyjęte

milcząco, lub wyraźnie sformułowane, to założenie, że znamy rzeczywistość, ponieważ w niej

żyjemy, i że na tej podstawie życiowej znajomości możemy przyjąć jako pewne nasze

wiadomości o stosunkach społecznych. Jest to ta sama postawa, która kiedyś wyrażała się

przyjmowaniem założenia, że znamy świat fizyczny, ponieważ w nim żyjemy i działamy, a

zatem mamy prawo do uogólnień bez specjalnych badań, tylko na podstawie zdrowego

rozsądku. Jednakże praktyczna znajomość tej rzeczywistości społecznej jest bardzo

ograniczona. Praktyk zna tylko pewną niewielką część rzeczywistości społecznej, a o selekcji

tych fragmentów, które zna, decydują względy przypadkowe i jego cechy subiektywne (jak

zainteresowania itp.). Drugi błąd tej socjologii praktycznej polega na stosowaniu

niewłaściwej metody, gdyż jej uwaga skupia się zawsze na osiągnięciu jakiegoś praktycznego

celu, a podstawą stawiania zagadnień i dobierania faktów do analizy jest zawsze ich ocena

jako pożądanych czy niepożądanych z punktu widzenia założonego celu. Praktyk stosuje więc

tutaj pewne normy, zakłada, że rzeczywistość się do nich stosuje, a w okresach szybkich

przemian społecznych, kiedy normy zawodzą, staje się bezradny wobec tej rzeczywistości

(np. bezradność polityków wobec niespodziewanie wybuchających ruchów rewolucyjnych).

Trzecim błędem tej socjologii praktycznej jest rozpatrywanie faktów w izolacji od szerszych

całości społecznych. Praktyk, znający tylko swoją dziedzinę, nie szuka przyczyn i wyjaśnień

niepokojących go faktów w zjawiskach wykraczających poza praktyczną sferę jego

działalności. Np. prawnik skłonny jest szukać przyczyn przestępczości tylko w niedostatkach

systemu prawa, dyrektor fabryki z technicznym wykształceniem nie dostrzega ważności

czynników psychologicznych i społecznych. Thomas i Znaniecki wskazują wreszcie, że ta

socjologia praktyczna przyjmuje ponadto dwa błędne założenia: 1Ď) że ludzie reagują w ten

sam sposób na te same wpływy, bez względu na swą indywidualną przeszłość w życiu

zbiorowym i że dlatego jest możliwe wywoływanie identycznego zachowania u różnych

osobników przy pomocy identycznych środków; 2Ď) że ludzie rozwijają spontanicznie, bez

wpływu z zewnątrz, pewne tendencje, które czynią ich zdolnymi do korzystania w pełni i w

jednolity sposób z danych warunków, że dlatego wystarcza stworzyć warunki sprzyjające lub

usunąć niesprzyjające, ażeby wywołać lub stłumić te tendencje. Typowym przykładem było

wprowadzenie prohibicji w Stanach Zjednoczonych, kiedy twórcy ustawy sądzili, że zakaz

sprzedaży alkoholu spowoduje zanik spożywania alkoholu i zlikwiduje wszystkie ujemne

skutki tej konsumpcji. Tymczasem prohibicja zamiast zlikwidować pijaństwo spowodowała

jego wzrost, stworzyła nielegalną produkcję i przemyt oraz wywołała ogromną falę

przestępczości przedtem nieznanej. Te błędy praktyki społecznej autorzy tłumaczą brakiem

obiektywnych i wolnych od praktycznych celów badań społecznych *1. Widzimy więc, że

socjologia zdrowego rozsądku, potocznych doświadczeń, wyczucia i intuicji nie wystarcza dla

rozwinięcia socjologii naukowej, tzn. dla prowadzenia badań zgodnie z regułami metodologii

nauk i do stworzenia logicznie poprawnej teorii wyjaśniającej zjawiska i procesy zachodzące

w życiu zbiorowym. Jednakże wpływ socjologii zdrowego rozsądku był potężny, a

wspomagany naciskiem religii, filozofii, doktryn społeczno - politycznych, które to dziedziny

refleksji na swój sposób tłumaczyły życie społeczne - spowodował, że dopiero w XIX wieku

powstała i rozwinęła się socjologia naukowa. Zakres badań Powiedzieliśmy ogólnie, czym się

socjologia zajmuje i czym się różni od potocznej i praktycznej refleksji nad życiem w

zbiorowościach. Spróbujemy teraz określić bliżej zakres jej badań. Przede wszystkim

socjologowie muszą dokonać jakiegoś podziału i klasyfikacji ogółu zjawisk i procesów

zachodzących w życiu społecznym, żeby na tej podstawie dokonać systematyzacji swoich

badań i konstrukcji teoretycznych. Wyróżniamy we współczesnej socjologii następujące

działy badań i zakresy teorii ogólnych: a) Działy badające instytucje społeczne takie, jak:

rodzina, instytucje wychowawcze, instytucje polityczne, instytucje wymiaru sprawiedliwości,

instytucje naukowe, gospodarcze, a zwłaszcza przemysł, inne instytucje pracy, instytucje

religijne, oraz wszelkie inne rodzaje instytucji występujących w różnych grupach i

społeczeństwach. b) Działy badające różne typy zbiorowości i grup ludzkich takich jak

różnego rodzaju małe grupy i kręgi społeczne; zbiorowości terytorialne, jak wieś, miasto i

inne; kategorie zawodowe, warstwy i klasy społeczne oraz kasty; grupy celowe i organizacje

tworzone dla realizacji określonych zadań; zbiorowości tworzące się na podstawie posiadania

wspólnej kultury itp. c) Działy badań nad procesami społecznymi takie, jak: procesy

dezorganizacji społecznej (alkoholizm, przestępczość, prostytucja); procesy migracji i

ruchliwości społecznej (tzn. przenoszenia się osób w przestrzeni geograficznej i

przechodzenia do innych zbiorowości oraz przechodzenia z jednej warstwy lub klasy

społecznej do innej); zjawiska i procesy wynikające z masowego przekazywania treści

kulturowych i informacji przez prasę, radio, telewizję i film; konflikty zachodzące w

społeczeństwach na tle rasowym, etnicznym, politycznym; społecznymi skutkami procesów

demograficznych, tzn. przedłużania się życia ludzkiego, wysokiego lub niskiego przyrostu

naturalnego; społecznymi konsekwencjami chorób czy też społecznymi warunkami ich

powstawania. Te, tutaj tylko pobieżnie wskazane, działy socjologii nazywa się czasami

socjologią szczegółową. Zadaniem tych działów jest systematyczny opis poszczególnych

dziedzin i wyjaśnianie zachodzących w nich zjawisk. Opis wymaga posiadania

odpowiedniego aparatu pojęciowego, a wyjaśnianie, tzn. ustalanie prawidłowości ich

przebiegu, wykrywanie związków i zależności, tworzenie uogólnień - wymaga tworzenia

teorii. Stąd zachodzi konieczność, aby nad tymi działami prowadzącymi działania empiryczne

i dążącymi do uogólniania stwierdzonych prawidłowości w postaci teorii różnego zasięgu,

tzn. teorii wyjaśniających węższe lub szersze kompleksy zjawisk, budować teorie bardziej

ogólne, wyjaśniające zjawiska i procesy bardziej podstawowe, a zatem ważne dla wszystkich

dziedzin życia społecznego. Np. socjologowie badający konflikty w przemyśle tworzą teorię

konfliktów przemysłowych, socjologowie badający politykę tworzą teorię konfliktów

politycznych i militarnych, w badaniach etnicznych i rasowych tworzy się teorie konfliktów

między narodami i rasami - zadaniem socjologii ogólnej jest tworzenie teorii wszelkich

konfliktów występujących w społeczeństwach ludzkich. Tak więc socjologia ogólna, na

podstawie materiałów, uogólnień, prawidłowości ustalonych w badaniach szczegółowych,

chce tworzyć teorie obejmujące zespoły zjawisk występujące w społeczeństwach. Jej

zadaniem jest także ustalanie pojęć. Socjologia ogólna, od samego początku wyodrębnienia

się naszej nauki, rozwijała dwie teorie o powszechnym zasięgu, a mianowicie: teorię struktur

społecznych oraz teorię rozwoju czy też, mówiąc bardziej ogólnie, teorię zmian, tzn. zarówno

rozwoju, jak i regresji zbiorowości społecznych. Teoria struktur społecznych, zwana niekiedy

teorią grup społecznych oraz teorią społeczeństwa, stara się uogólnić wyniki badań nad

różnymi typami i formami zbiorowego życia ludzi i ustalić jego ogólne prawa. Studiuje ona

elementy składowe grup i zbiorowości wszelkiego rodzaju, zasady ich budowy, wzajemnego

przyporządkowania elementów składających się na zbiorowości i siły wyznaczające ich

funkcjonowanie. Bada spójność wewnętrzną grup, siły wyznaczające tę spójność oraz siły i

czynniki wywołujące ich rozkład. Teoria zmian uogólnia wyniki badań nad zjawiskami i

procesami przemian zachodzących w różnych grupach i zbiorowościach. Punktem ich wyjścia

są opisy przebiegu procesów i zmian w ich natężeniu, np. wzrost lub zanik przestępczości w

czasie, opisy zmian zachodzących w zbiorowościach i instytucjach, które przez

porównywanie, czy też stosowanie innych metod, można uogólnić, dochodząc do teorii

rozwoju czy postępu społecznego, lub też teorii wyjaśniających regresje i zanikanie

zbiorowości, zarówno w skali makrostruktur, tzn. wielkich zbiorowości, jak i mikrostruktur,

tzn małych grup. Obie te teorie ogólne dostarczają działom socjologii szczegółowej aparatu

pojęciowego, ogólnych dyrektyw badawczych, hipotez kierowniczych i pozwalają na

zastosowanie do poszczególnych działów szczegółowych schematów wyjaśniających. One też

rozwijają teoretyczne założenia metod badawczych. Np. w monograficznym opisie wsi,

miasta czy regionu uprzemysłowionego posługujemy się terminologią wypracowaną w

ogólnej teorii grup, stosujemy pojęcia rozwinięte w teorii zmian, stosujemy metody opisu

wypracowane w oparciu o ustalone układy zależności między zjawiskami społecznymi. A

więc, na przykład, opisując rodziny czy sąsiedztwa korzystamy z pojęć wypracowanych w

ogólnej teorii instytucji i stosunków społecznych. Metody Zarówno socjologie szczegółowe,

jak i socjologia ogólna posługują się w swoich badaniach różnymi metodami. Musimy

odróżnić dwie sprawy: metody badań stosowane w socjologii i metodę socjologiczną, która

polega na zastosowaniu pojęć i teorii socjologicznych do wyjaśniania zjawisk badanych przez

inne nauki. Najogólniej mówiąc, metoda socjologiczna może być stosowana np. w

psychologii, gdzie przy jej pomocy szuka się społecznych wyznaczników zachowań ludzkich,

lub w ekonomii, gdy ekonomista, wyjaśniając przebieg procesów gospodarczych, odwołuje

się do takich czynników, jak struktura grup, w których te zjawiska przebiegają, ich tradycje

kulturowe, wyznaczające postawy i dążenia ekonomiczne ludności itp. "Socjologizujący"

historycy, wyjaśniając np. procesy polityczne w jakiejś epoce, szukają czynników

wyznaczających ich przebieg w strukturze klas i warstw społecznych i ich interesach, w

strukturze i organizacji grup nacisku, tzn. grup starających się poprzez politykę państwa

osiągać swoje partykularne interesy. Metoda socjologiczna w tym znaczeniu jest wiązana z

teorią tzw. socjologizmu, stworzoną przez Emila Durkheima, głoszącą, że rzeczywistość

społeczna jest rzeczywistością podstawową i że wszystkie dziedziny działalności człowieka

są wyznaczane przez strukturę społeczeństwa, a zatem wszystkie nauki badające te dziedziny

powinny się posługiwać pojęciami socjologii. Lecz nawet na gruncie innych teorii,

odrzucających tezy socjologizmu, można stosować pojęcia i teorie socjologiczne jako

pomocnicze, w opisie i wyjaśnianiu zjawisk prawnych, gospodarczych, pedagogicznych, a

nawet językowych i innych. Historia nauki wykazała, że metoda socjologiczna okazała się

bardzo użyteczna jako metoda pomocnicza w wielu naukach humanistycznych i społecznych.

W swoich własnych badaniach socjologowie posługują się różnymi metodami. Mówiąc w

wielkim skrócie trzeba tu odróżniać: metody i techniki zbierania materiałów takie, jak:

obserwacja, ankiety, gromadzenie autobiografii i wypowiedzi osobistych (listy, wspomnienia,

zeznania), gromadzenie dokumentów (np. dokumenty sądowe), przeprowadzanie sondaży i

spisów itp. Rodzaj zbieranych materiałów i zastosowana technika zależą od zagadnienia i

sposobu jego sformułowania. Np. jeżeli chcemy zbadać, jak zmieniały się postawy pokoleń

wobec określonych zagadnień, najlepszym materiałem będzie zebranie wypowiedzi,

autobiografii obu pokoleń. Jeżeli chcemy zbadać, jakie są motywacje aktualne ludności

Jan Szczepański - Elementarne pojęcia socjologii.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: