1009.txt

 j�zef wolski 
historia powszechna staro�ytno�� 
Wst�p 

Historia staro�ytna - poj�cie - zakres terytorialny i chronologiczny Odk�d Gda�szczanin F. Kl�ver (Cluverius) wprowadzi� w Xvii w. do nauki termin historia antiqua jako odr�bn� cz�� dziej�w, obejmowano ni� histori� najdawniejszych pa�stw, od najstarszego, za jakie wtedy uwa�ano Egipt, a� do upadku cesarstwa zachodniorzymskiego w 476 r. Ta ostatnia data by�a jednak najzupe�niej umowna. W jej miejsce wysuwano inne, np. panowanie cesarza Justyniana (po�owa Vi w.), kt�ry podj�� ostatni� pr�b� odzyskania zachodnich po�aci pa�stwa, czy nawet najazd Arab�w (pocz�tki Vii w.); przesuwano j� r�wnie� do prze�omu Iii i Iv w. n.e., kiedy dzia�alno�� reformatorska Dioklecjana i Konstantyna W. zapocz�tkowa�a now� faz� w dziejach cesarstwa. Przy ustaleniu tej periodyzacji pos�u�ono si� faktami z zakresu historii politycznej, tym te� t�umaczy si� dowolno�� wyboru daty ko�cowej staro�ytno�ci. Jednak�e w ostatnich dziesi�tkach lat przy wyznaczaniu ko�ca staro�ytno�ci zacz�to si� pos�ugiwa� nowymi kryteriami, kt�re wi��� si� z lepszym poznaniem dziej�w antycznych dzi�ki sta�emu odkrywaniu, na skutek bada� wykopaliskowych, nowych �r�de�, zar�wno pisanych, jak i materialnych. Po�o�enie nacisku na histori� spo�ecze�stw, a nie pa�stw, w��czy�o w obr�b historii staro�ytnej najstarsze, jeszcze przedpa�stwowe stadia dziej�w ludzko�ci, dawniej zaliczane do prahistorii g��wnie dlatego, �e ich rekonstrukcja opiera�a si� na zabytkach kultury materialnej. Powstanie bowiem pa�stw zwykle ��czy�o si� z wynalezieniem pisma, pojawieniem si� dokument�w. W zwi�zku z tym nowym uj�ciem uleg� przesuni�ciu pocz�tek dziej�w staro�ytnych, aczkolwiek z r�nych wzgl�d�w, o czym b�dzie mowa poni�ej, nauka nie mog�a w tej kwestii wypowiedzie� si� definitywnie. Po�o�enie nacisku na przeobra�enia spo�eczne wyznaczy�o r�wnie� kres dziej�w staro�ytnych na schy�ek Iv w. n.e., kiedy to w obr�bie spo�ecze�stwa antycznego pojawi�y si� formy zwiastuj�ce nadej�cie feudalizmu. Zasad�, jak� kierowano si� przy ustaleniu granic chronologicznych, zastosowano r�wnie� przy wyznaczaniu zasi�gu terytorialnego staro�ytno�ci. Wychodz�c bowiem z podanych powy�ej za�o�e� wydawa�o si� rzecz� s�uszn�, by wbrew tradycyjnemu uj�ciu, zamykaj�cemu dzieje staro�ytne w ramach M. �r�dziemnego i Bliskiego Wschodu, g��wnie Egiptu i Azji Przedniej do Indusu, rozszerzy� je na tereny �rodkowego i Dalekiego Wschodu, a nawet na Afryk� i Ameryk�. Niedostateczny jednak stan bada�, zw�aszcza archeologicznych, na wymienionych obszarach oraz s�absze zwi�zki z europejskimi centrami kulturalnymi przemawiaj� za zacie�nieniem ram terytorialnych staro�ytno�ci do tradycyjnych teren�w, tj. Bliskiego Wschodu, Grecji i Rzymu; historia Indii i Chin, cho�by ze wzgl�du na nieprzerwan� ci�g�o�� do naszych czas�w, wymaga kr�tkiego om�wienia. Wst�p do czwartego wydania Wydanie obecne, czwarte z kolei (poprzednie: 1965, 1971, 1979�) jest poszerzone i uzupe�nione w stosunku do wydania drugiego, wydanie trzecie bowiem by�o prawie niezmienionym przedrukiem wydania drugiego. W ostatnim dziesi�cioleciu dokonany zosta� powa�ny post�p badawczy w wielu dziedzinach, postuluj�cy wprowadzenie nowych wzgl�dnie wprowadzenie uzupe�nionych sformu�owa� do tekstu. Wyda�o si� jednak rzecz� s�uszn� utrzymanie zasadniczego podej�cia do procesu historycznego preferuj�cego uchwytne etniczne zespo�y spo�ecze�stw staro�ytnych, zw�aszcza na Bliskim Wschodzie, a nie konstrukcji spo�ecznych. Nauka nie dysponuje w tej sferze zagadnie� dostateczn� podstaw� �r�d�ow�, budz�ce si� w�tpliwo�ci w zwi�zku z trudno�ciami interpretacyjnymi �r�de� nakazuj� du�� ostro�no�� przy rekonstrukcji tak z�o�onego procesu historycznego. Tote� uwzgl�dniaj�c nowe osi�gni�cia nauki starano si� utrzyma� tok wyk�adu w dotychczasowych ramach zakre�lonych w poprzednich wydaniach. W pewnych partiach autor uwzgl�dni� w wi�kszym stopniu, ani�eli to by�o mo�liwe w poprzednich wydaniach, w�asne wyniki badawcze, uznane przez krytyk� i wprowadzone do nauki �wiatowej. Powa�nie rozbudowana zosta�a bibliografia, obok najcelniejszych pozycji literatury obcoj�zycznej szczeg�ln� uwag� po�wi�cono ksi��kowym publikacjom polskich autor�w, jak r�wnie� t�umaczeniom na j�zyk polski dzie� historyk�w zagranicznych. Natomiast cytowano tylko nieliczne, szczeg�lnie wa�ne pozycje z czasopism. Materia� ilustracyjny i tabele nie uleg�y zmianie, a tylko mapy, zar�wno tekstowe jak za��cznikowe, zosta�y przeredagowane zgodnie z nowymi za�o�eniami wprowadzonymi przez Wydawnictwo Naukowe PWN, uzgodnionymi z autorem. Staro�ytny Wsch�d Chronologia orientalna Brak jednolitego systemu chronologicznego, jednej powszechnej przyj�tej ery, i fragmentaryczno�� zachowanych �r�de� chronologicznych utrudni�y opracowanie jednolitego systemu chronologii orientalnej. Szczeg�lnie du�� trudno�� stanowi� brak zgodno�ci pomi�dzy histori� Egiptu a Azji Przedniej, brak wyra�nych synchronizm�w, kt�re by pozwoli�y powi�za� dzieje tych obszar�w w jedn� ca�o��. Na og� panowa�a w nauce zgoda co do mo�liwo�ci ustalenia chronologii orientalnej, oczywi�cie w grubszych zarysach, do po�owy Ii tys. p.n.e. Przyjmowano mianowicie do�� powszechnie, �e tzw. egipskie Nowe Pa�stwo, tj. Xviii dynastia, powsta�o ok. 1580 r. R�ne powi�zania chronologiczne Egiptu z krajami Azji Przedniej, Babiloni�, Asyri�, Mitanni, Hetytami, pa�stewkami Syrii, pozwoli�y ustali� chronologi� Azji Przedniej mniej wi�cej do 1500 r. p.n.e. Rozbie�no�ci powsta�y dopiero przy pr�bie ustalenia starszej chronologii, od po�owy Ii tys. wstecz. Wi�ksze trudno�ci panowa�y w dziedzinie chronologii egipskiej. R�nice w ocenie trwania poszczeg�lnych dynastii zachodz�ce z jednej strony pomi�dzy Papirusem Tury�skim pochodz�cym z Xiii w., niestety uszkodzonym, zawieraj�cym wykaz w�adc�w od pocz�tk�w pa�stwa egipskiego a� do chwili spisania papirusu, a danymi historyka Manetona, Iii w. p.n.e., da�y pocz�tek dw�m systemom, tzw. chronologii wyd�u�onej i skr�conej. Tw�rc� pierwszego systemu by� angielski badacz Flinders Petrie, kt�ry wykorzysta� dane chronologiczne Manetona i wyznaczy� dla pocz�tku pa�stwa egipskiego dat� ok. 5500 r. p.n.e. Autorem drugiego by� niemiecki historyk E. Meyer, kt�ry opieraj�c si� na Papirusie Tury�skim przyjmowa� dla powstania pa�stwa egipskiego dat� ok. 3200. Istnia�a nadto chronologia po�rednia. Opieraj�c si� mianowicie na tzw. kamieniu z Palermo z okresu V dynastii L. Borchardt przyjmowa� rok 4240 jako dat� powstania pa�stwa egipskiego. W chronologii Azji Przedniej istnia�a r�wnie� tendencja do przesuwania pierwszych pa�stw sumeryjskich na pocz�tek Iv tys., ale r�nice nie by�y tu tak powa�ne, jak w chronologii egipskiej. Szczeg�lnie jednak trudno�ci w tej dziedzinie wi�za�y si� z wyznaczeniem daty panowania kr�la Babilonu Hammurapiego. Chronologia bowiem pa�stwa starobabilo�skiego stanowi�a w �r�d�ach przednioazjatyckich do pewnego stopnia kamie� w�gielny nie tylko wcze�niejszej chronologii babilo�skiej, ale i kraj�w s�siednich, zw�aszcza Asyrii i nawet Hetyt�w. W zwi�zku z wyst�puj�cymi w tej kwestii rozbie�no�ciami zacz�o si� budzi� przekonanie, �e tylko nowe �r�d�a przynie�� mog� definitywne ustalenie chronologii orientalnej. Dodatkowe �wiat�o na zagadnienie chronologii rzuci�y zabytki archeologiczne, kt�re wprawdzie nie wp�yn�y na sprecyzowanie daty, ale pozwala�y ustali�, jakie wydarzenie by�o wcze�niejsze, a jakie p�niejsze. W �wietle synchronizm�w archeologicznych system chronologii wyd�u�onej, zreszt� traktowanej z du�ym sceptycyzmem, okaza� si� nierealny. Chronologia skr�cona wytrzyma�a lepiej pr�b� krytyki, cho� i tu zaznaczy�y si� tendencje rewizjonistyczne. Wskazano mianowicie na "astronomiczne" czasem daty panowania poszczeg�lnych w�adc�w, zw�aszcza egipskich, na mo�liwo�� ich r�wnoczesnego panowania. W wyniku tych pr�b system chronologii skr�conej opracowany przez E. Meyera uleg� dalszej redukcji; dla powstania pa�stwa egipskiego ustalono dat� ok. 2850. System ten, opracowany przez A. Scharffa, zyska� oparcie w chronologii Azji Przedniej, materia� archeologiczny bowiem da� podstaw� do wykrycia zwi�zk�w kulturalnych mi�dzy obu obszarami. Na ugruntowanie takiego uj�cia wywar�o decyduj�cy wp�yw odkrycie nowych �r�de�: listy kr�l�w asyryjskich z Chorsabadu, podaj�cej lata panowania poszczeg�lnych w�adc�w, zreszt� zawieraj�cej pewne luki, oraz tekst�w z Mari, stwierdzaj�cych wsp�czesno�� Hammurapiego i kr�la asyryjskiego Szamszi-Adada I. Dzi�ki tym znaleziskom mo�na by�o z du�ym prawdopodobie�stwem ustali� dat� panowania Hammurapiego na lata 1728-1686, co z kolei umo�liwi�o r�wnie� ustalenie chronologii hetyckiej oraz starszej babilo�skiej, nadto pierwszych pa�stw sumeryjskich. Zdaje si� nie ulega� dzi� w�tpliwo�ci, �e granic� g�rn� dla chronologii orientalnej stanowi� lata ok. 3000 p.n.e. Wtedy w Mezopotamiii zacz�y si� tworzy� pierwsze pa�stwa sumeryjskie, w tym te� czasie powsta�o pa�stwo egipskie. Zaznaczaj�ce si� ostatnio tendencje do pewnego przesuni�cia daty panowania Hammurapiego wstecz nie naruszy�y tego zasadniczego schematu chronologii orientalnej. Znalaz�y one nadto potwierdzenie ze strony fizyki j�drowej. Wyzyskuj�c mianowicie opracowane przez fizyk�w metody rozk�adu w�gla promieniotw�rczego C 14, jak r�wnie� inne, ostatnio opracowane metody, poddano badaniu zabytki organiczne z obszaru kultur orientalnych, uzyskuj�c rezultaty bardzo zbli�one do ustalonych na podstawie �r�de� pisanych i zabytk�w archeologicznych. Zdaje si� wi�c, �e w dziedzinie chronologii orientalnej nauka, cho� nie powiedzia�a jeszcze ostatniego s�owa, dosz�a do do�� dobrze uzasadnionych wynik�w. + Rozdzia� pierwszy.� Staro�ytny wsch�d w okresie� archaicznym (ok. 3000-1600�).� Formowanie si� najstarszych� pa�stw. Azja Przednia. Staro�ytny Wsch�d w �wietle� ostatnich wykopalisk P�ne pojawienie si� zabytk�w pisma na Wschodzie, kt�re w Mezopotamii i Egipcie datowa� mo�na najwcze�niej na Iii tys. p.n.e. wzmog�o zainteresowanie wynikami bada� archeologicznych, by przy ich pomocy zrekonstruo...