3
PRAWO KARNE – część ogólna
PRAWO KARNE to zespół norm prawnych określających czyny społecznie szkodliwe, zwane przestępstwami, zasady odpowiedzialności za te czyny oraz kary, środki karne i zabezpieczające stosowane wobec ich sprawców.
W prawie karnym można wyróżnić 3 zakresy zagadnień:
1. Prawo karne materialne – za jaki czyn jaka kara,
2. normy procedury karnej - w jaki sposób wykryć przestępstwo, przestępcę i jego osądzić,
3. prawo karne wykonawcze – sposób działania po ustanowieniu wyroku, sposób odbywania kary.
Oprócz powszechnego prawa karnego wyróżnia się także jego wyspecjalizowane dziedziny:
a) prawo karne skarbowe – dotyczy spraw związanych z naruszeniem interesów finansowych Skarbu Państwa lub organów samorządu terytorialnego. Normuje odpowiedzialność za przestępstwa i wykroczenia skarbowe oraz postępowanie w tych sprawach.
b) prawo karne wojskowe – wiąże się ono z kręgiem żołnierzy, zapewniając dyscyplinę i gotowość obroną sił zbrojnych. Odpowiedzialność karna żołnierzy opiera się na tych samych zasadach co odpowiedzialność osób cywilnych, jednak z uwzględnieniem odrębności wynikającej ze specyfiki wojskowej.
c) przepisy dotyczące odpowiedzialności karnej nieletnich – dotyczą osób, które popełniły czyn zabroniony przez prawo i nie ukończyły jeszcze 17 roku życia. Stosuje się wobec nich środki wychowawcze i poprawcze orzeczone przez sąd rodzinny. Jeśli jest to jednak osoba, która ukończyła 15 lat i popełniła szczególnie ciężkie przestępstwo (zabójstwo, zamach terrorystyczny, kwalifikowane zgwałcenie, rozbój) to podlega działalności karnej przed sądem karnym (nie rodzinnym).
Do II połowy XVIII w. panowała obiektywna ocena przy dochodzeniu do odpowiedzialności za popełnione przestępstwa. Do tego czasu sprawca odpowiadał za każde przyczynienie się do przestępstwa, karano za popełnieni przestępstwa a także za nie doniesienie o jego popełnieniu. Karano także zastępczo tzn. np. burmistrz miasta dawał głowę za rozruchy w mieście, karano też śmiercią zwierzęta. Wymiar sprawiedliwości w tym czasie miał charakter stanowy, rodzaje kar zależały od pozycji w społeczeństwie. W Polsce, jak i w większości państw, osobnemu prawu podlegała szlachta, odrębnemu mieszczanie a jeszcze innemu chłopi.
Od II poł. XIII w. pod wpływem postanowień IV Soboru Laterańskiego rozpowszechniły się tortury, jednakże znaczna krytyka spowodowała iż od XVI w. powoli ich się zakazywało. W Polsce zakaz tortur wszedł w roku 1776 r.
Pod wpływem filozofii Oświecenia w wieku XVIII rozpoczyna się okres przeobrażeń systemu prawa karnego materialnego i procesowego. Na gruncie idei filozofów: Montesquieu (Monteskiusz), Beccarii powstaje nowy model prawa i procesu karnego zapoczątkowany Deklaracją Praw Człowieka i Obywatela z 1789 r. i kodeksem karnym francuskim z 1791 r.
Model francuski nazwano modelem klasycznym prawa karnego materialnego. Cechy tego modelu to:
a) zasada nullum crimen sine lege et nulla poena sine lege (odpowiedzialność tylko za czyn zabroniony w ustawie, kara za czyn musi być przewidziana w ustawie);
b) zasada równości wszystkich wobec prawa;
c) zasada odpowiedzialności tylko za czyn zawiniony;
d) zasada odpowiedzialności za czyn, nie za myśli;
e) podział przestępstw na zbrodnie, występki i wykroczenia.
Za sprawą zwłaszcza Cesare Beccarii, autora książki „O przestępstwach i karach” 91764) powstała KLASYCZNA SZKOŁA PRAWA KARNEGO. Wywodziła się z przeświadczenia, że człowiek ma wolną wolę, a więc z wiary z INDETERMINIZM.
1) przestępstwo musi być określone – zgonie z zasadą nullum crimen sine lege;
2) kara winna być proporcjonalna do zachowania się danego człowieka i ciężkości popełnionego czynu;
3) proces karny winien toczyć się na zasadzie legalizmu;
4) sprawca odpowiada tylko za czyn zawiniony – odpowiedzialność karna ma charakter oceny subiektywnej;
5) wyeksponowanie prewencji generalnej i indywidualnej – karą jest sankcja przewidziana w ustawie, wymierzana proporcjonalnie do zawinienia i wagi czynu, tak aby wpłynąć na innych, by przestępstw tych nie popełniali (prewencja generalna); ponadto kara winna być sprawiedliwą odpłatą i powinna powstrzymywać sprawcę przed popełnieniem przestępstwa w przyszłości (prewencja indywidualna).
Szkoła klasyczna kładła nacisk na zwalczanie przestępstw przy pomocy prewencji generalnej, stworzenie efektu społecznego odstraszania od dokonywania przestępstw.
W II poł. XIX w. pod wpływem filozofii Augusta Comte`a i Johna Stuarta Milla powstała SZKOŁA POZYTYWNA. Szkoła ta opierała się na postulacie włączenia wiedzy, nauki i samego człowieka do nauki prawa karnego. Wysuwała zasadę DETERMINIZMU człowieka. Wypowiadała się przeciwko uznaniu winy i naruszenia określonego zakazu karnego za podstawę odpowiedzialności. W to miejsce wstawiała pojęcie „niebezpieczeństwo społeczne sprawcy”, który różni się pod względem fizycznym, psychicznym od innych osób „normalnych”. To niebezpieczeństwo to stan zagrożenia, jaki dana osoba wywołuje w społeczeństwie. Szkołą ta postuluje, aby zamiast kary stosować tylko środki zaradcze, zabezpieczające przed sprawcą, a okres ich stosowania winien być uzależniony od stanu niebezpieczeństwa. Stosowanie prewencji indywidualnej – włączenie też metod naukowych, wiedzy w zwalczanie przestępstw.
TEORIA PETRARZECKIEGO – Społeczeństwo w swojej ewolucji winno zmierzać do wzajemnego szacunku.
FUNKCJA OCHRONNA – ma służyć zabezpieczeniu podstawowych praw, prawo karne ma chronić najważniejsze dobra społeczne i jednostkowe (ochrona bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego, nietykalności jednostki – nawet skazanej, ochrony życia, wolności).
FUNKCJA SPRAWIEDLIWOŚCIOWA – stosowanie prawa karnego powinno zaspakajać poczucie sprawiedliwości, ma przewidywać adekwatną reakcję za naruszenie lub zagrożenie dobra prawnego. Funkcja ta ma utwierdzić społeczeństwo, iż sprawcy przestępstw są karani sprawiedliwie, proporcjonalnie do winy i szkodliwości społecznej popełnionego czynu.
FUNKCJA GWARANCYJNA – wiąże się z tym, że prawo karne oparte jest na Konstytucji i konwencjach międzynarodowych. Funkcja ta wymaga, aby ściśle określone były zarówno czyny zakazane, jak i kary i pozostałe środki karne. Funkcja ta zamyka się w hasłach: nullum crimen sine lege, lex retro non agit, nullum crimen sine culpa.
FUNKCJA MOTYWACYJNA – wiąże się z tym, iż prawo karne ma także stymulować pewne zachowania społeczne.
FUNKCJA PREWENCYJNO – WYCHOWAWCZA – polega na tym, że celem kary i innych środków karnych nie jest wyłącznie represja za popełnione czyny, lecz także zapobiegawcze i wychowawcze oddziaływanie na sprawcę oraz społeczeństwo, które ma przeciwdziałać naruszaniu prawa.
FUNKCJA KOMPENSACYJNA – akcentuje potrzebę uwzględniania przez prawo karne interesów ofiar przestępstw. Realizowana jest przez zaliczenia do środków karnych obowiązku naprawienia szkody wyrządzonej pokrzywdzonemu (art. 46 § 1 kk.).
Zasady wynikające z części ogólnej prawa karnego to:
1. Nullum crimen sine lege – odpowiadać można jedynie za popełnienie czynu, który zabroniony jest w ustawie,
2. Nullum crimen sine culpa – nie ma przestępstwa jeśli sprawcy czynu zabronionego nie można przypisać winy,
3. Odpowiedzialność karna za czyn – aby stwierdzić przestępstwo musi zaistnieć czyn, nie może to być pogląd ani myśl,
4. Zasada odpowiedzialności indywidualnej i osobistej – nie ma odpowiedzialności zbiorowej, każdy odpowiada za siebie; odpowiedzialność osobista – nie można scedować wykonania kary na inna osobę (np. odpłatnie).
5. Zasada humanizmu – człowiek jest największym dobrem, trzeba chronić praw jednostki, nie można dopuszczać do znęcania się nad drugim człowiekiem,
6. Nullum crimen, nulla poena sine lege – zasada wprowadzona w Deklaracji Praw Człowieka, dotyka wszystkich dziedzin prawa. Wiąże się z tym, iż:
a) prawo karne musi być prawem zawartym w ustawach (nie ma zasady powielaczowej)
b) przepisy prawa karnego muszą być podane maksymalnie dokładnie, muszą być sprecyzowane,
c) nie dopuszcza się analogii na niekorzyść oskarżonego,
d) prawo nie może działać wstecz,
e) kara za przestępstwo musi być przewidziana w ustawie, nie może być to wolne uznanie stosującego prawo.
Normy prawa karnego muszą być normami zapisanymi w ustawie, Konstytucji, w umowach międzynarodowych (ratyfikowanych i ogłoszonych). Orzecznictwo nie stanowi źródła prawa.
W przypadku braku normy prawnej regulującej daną kwestię, odnoszącej się do danej sytuacji powstaje problem prawny.
W przypadku norm prawa karnego można wówczas zastosować analogię, ale tylko gdy weźmie się pod uwagę dwa zakazy, dotyczące
a) zakresu przedmiotowego – niedopuszczalne jest stosowanie w drodze analogii środków przymusu procesowego,
b) zakresu podmiotowego – niedopuszczalna jest analogia na niekorzyść sprawcy i innych stron procesowych.
Rozróżnia się:
1. ANALOGIĘ LEGIS – polega na wypełnianiu luki prawnej przez stosowanie normy prawnej najbardziej zbliżonej do danej sytuacji (chodzi tu o lukę prawną, a nie o zamierzony brak uregulowania prawnego),
2. ANALOGIĘ IURIS – polega na tworzeniu nowej normy prawnej poprzez wysuwanie jej z całokształtu systemu prawnego.
Na gruncie prawa karnego procesowego analogia jest w zasadzie dopuszczalna, ale pod warunkiem, że nie będzie powodować ograniczenia lub zniesienia praw obywatelskich.
Zasada ta jest gwarancją stanu pewności prawnej co do czynów, które mogą powodować odpowiedzialność karną. Zasadę te wyraża art. 1 § 1 kk. Oznacza ona, że nikt nie może być pociągnięty do odpowiedzialności karnej za czyn, który nie został zabroniony pod groźbą kary przed jego popełnieniem przez należycie uchwaloną i ogłoszoną ustawę (w DZ. U.).
Odstępstwem od tej zasady jest dekret z 31.08.1944 r. o wymiarze kary dla zbrodniarzy faszystowsko – hitlerowskich. Zgodnie z dekretem i ustawą z dn. 22.04.1964 r. zbrodnie ludobójstwa nie ulegają przedawnieniu.
Ustawa karna z reguły określa datę wejścia jej w życie, z tym że nie może być to data wcześniejsza od daty ogłoszenia tej ustawy w Dz. U. Okres między ogłoszeniem ustawy a wejściem jej w życie nosi nazwę vacatio legis.
PRAWO INTERTEMPORALNE (międzyczasowe)
Problematykę wynikającą ze zmiany ustawy karnej regulują zasady prawa intertemporalnego. Zgodnie z tymi zasadami, jeśli w czasie popełnienia czynu zabronionego obowiązywała inna ustawa karna, niż w czasie orzekania w sprawie o ten czyn, to należy zastosować ustawę obowiązującą, jednakże o ile nie doprowadzi to do pogorszenia sytuacji sprawcy (art. 4§ 1 kk.). Tzn. jeżeli ustawa wcześniejsza była względniejsza dla sprawcy to należy zastosować ustawę wcześniejszą a nie obowiązującą.
Ocenę względności ustawy określa się opierając na zasadach oceny, zgodnie z którymi:
a) należy ustalić, która ustawa jest względniejsza w konkretnej sytuacji sprawcy, przy uwzgl. cech sprawcy i istotnych okoliczności czynu,
b) oceniając nie można opierać się jedynie na kryterium rodzaju i wysokości sankcji, ale należy uwzgl. warunki wymiaru kary lub środka karnego, możliw. nadzwycz. złagodzenia kary lub jej warunkowego zawieszenia.,
c) nie jest dopuszczalne stosowanie przepisów jednej i drugiej ustawy, lecz na podstawie ww. kryteriów trzeba wybrać jedną z ustaw.
Można też zastosować ustawę pośrednią, tzn. taką, która obowiązywała w okresie między popełnieniem czynu a orzekaniem w sprawie o ten czyn – o ile jest ona względniejsza dla sprawcy.
Jeśli ustawodawstwo zmieni się już po prawomocnym osądzeniu sprawcy a czyn wg nowej ustawy jest objęty prawomocnym wyrokiem zagrożonym karą niższą od orzeczonej – to obniża się ją do wysokości górnej granicy zagrożenia przewidzianego za taki czyn w nowej ustawie.
W przypadku zaś, gdy sprawca został skazany na karę pozbawienia wolności, która nie została jeszcze wykonana a nowa ustawa przewiduje za dany czyn jedynie karę grzywny lub karę ograniczenia wolności, to wówczas orzeczoną karę pozbaw. wolności zamienia się na wymienione kary wolnościowe. 9wówczas zastosowanie ma przelicznik 1 m-c pozbaw. wolności = 60 stawkom dziennym grzywny lub 2 m-com ogranicz. wolności).
Inaczej sytuacja kształtuje się, gdy w chwili popełnienia czynu zabronionego, był on zabroniony pod groźbą kary, ale przed prawomocnym osądzeniem sprawcy nastąpiła depenalizacja. Wówczas w zależności od etapu postępowania karnego – jeżeli zostało wszczęte - należy je umorz. lub wydać wyrok uniewinniający.
Jeśli zaś depenalizacja nastąpiła po prawomocnym skazaniu za czyn i gdy jest ona całkowita, to skazanie sprawcy ulega zatarciu z mocy prawa (art. 4 § 4), czyli zostaje umorz. postęp. wykonawcze, usuwa się notowanie o skazaniu z Centralnego Rej. Skazanych, zaś wyroki już wykonanie nie podlegają restytucji (np. zapł. grzywny)
Jeśli wg nowej ustawy dany czyn nie jest już występkiem, lecz wykroczeniem nie dokonuje się depenalizacji, lecz obejmuje to dekryminalizacja, która polega na przekształceniu się przestępstwa w wykroczenie i tak też osądzane.
MIEJSCE I CZAS POPEŁNIENIA PRZESTĘPSTWA
Prawo karne przewiduje wiele zasad, które wiążą się stosowanie polskiej ustawy karnej z miejscem popeln. przestępstwa, obywatelstwem sprawcy i charakterem popełn. czynu. Zasady te maja zarówno charakter prawa krajowego, jak i są związane z międzynarodową współpracą w dziedzinie ścigania i karania sprawców przestępstw.
Z punktu widzenia prawa polskiego najistotniejsze są zasady określające stosowanie jurysdykcji krajowej.
Ważne znaczenie w kontekście powyższych zasad ma ustalenie miejsce popełnienia przestępstwa. Chodzi tu o to, czy przestępstwo zostało popełn. na terytorium RP czy tez zagranicą.
Wg art. 6 § 2 przestępstwo uważa się za popełnione w miejscu:
a) gdzie sprawca działa, lub zaniechał działania do którego był zobowiązany,
b) gdzie skutek przestępny nastąpił (w przestępstwie skutkowym),
c) gdzie wg sprawcy skutek miał nastąpić (usiłowanie dokonania przestępstwa skutkowego).
Z powyższego wynika, że przestępstwo może być popełnione w różnych miejscach, tzw. teoria „wszędobylstwa”. Może więc dojść do problemu ustalenia właściwości miejscowej sądu. W takim przypadku sprawę rozpatruje sąd, w którego okręgu najpierw wszczęto postępowanie przygotowawcze. W przypadku, gdy problem ten dotyczy przestępstw popełnionych zarówno w Polsce, jak i zagranicą to kolizje takie rozstrzygają umowy międzynarodowe.
W związku z miejscem popełnienia przestępstwa dominujące znaczenie ma zasada terytorialności, iż „ustawę polską stosuje się do sprawcy, który popełnił przestępstwo na terytorium RP, jak również na polskim statku wodnym lub powietrznym”. Dopuszczalne są odstępstwa od tej reguły na podstawie umowy międzynarodowej, w której RP jest stroną (art. 5 kk).
Zgodnie z zasadą terytorialności – odpowiedzialności na podstawie pr. polskiego podlega sprawca, który popełnił przestępstwo na terenie RP bez względu na to czy jest obywatelem polskim czy też cudzoziemcem.
Wyjątkiem są jedynie immunitety dyplomatyczne i konsularne, chyba, że państwo wydające taki immunitet uchyli.
Ponadto istnieją także immunitety krajowe, które wykraczając poza zasadę terytorialności.
Przy zastosowaniu tej zasady podstawowe znaczenie ma określ. pojęcia „terytorium RP”. Zgodnie z ustawą o ochr. granicy państwowej i ustawie o obszarach morskich i administracji morskiej: terytorium RP obejmuje obszar zmieni oddzielony granicami państwa, głąb ziemi (bez ograniczeń) i słup powietrzny nad obszarem (90 km) oraz morskie wody terytorialne, które obejmują pas 12 mil morskich od linii brzegowej. Zasada ta rozciąga się też na polskie statki wodne i powietrzne bez wzgl. na jakim obszarze się znajduje. Statek taki nie jest częścią RP, lecz jurysdykcja polska rozciąga się na nie.
CZAS PRZESTĘPSTWA
Kodeks karny w art. 6§ 1 określa, że przestępstwo uważa się za popełn. w czasie, w którym sprawca działał lub zaniechał działania, do którego był zobowiązany. Czasem popełnienia przestępstw skutkowych jest czas zabronionego działania lub zaniechania niezależnie od tego, czy ich dokonanie następuje z chwilą zaistnienia skutku spowodowanego tym działaniem lub zaniechaniem czy też nie.
Ustalenie czasu przestępstwa ma znaczenie przy ustalaniu czy czyn był zabroniony przez ustawę w czasie jego popełnienia i jaką ustawę karną zastos. w przypadku zmiany ustawodawstwa, a także ma znaczenie przy ustaleniu czy sprawca czynu osiągnął wiek odpowiedzialności karnej (17 lat, bądź w niektórych przypadkach wykazanych w art. 10§2 kk – 15 lat). Ponadto ważne jest określ. kwestii poczytalności sprawcy, która warunkuje jego odpowiedzialność.
Zgodnie z art. 31 § 1 nie popełnia przestępstwa, kto z powodu choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego lub innego, przejściowego zakłócenia czynności psychicznych nie mógł w czasie czynu rozpoznać jego znaczenia lub pokierować swym postępowaniem – nie dotyczy to jednak upojenia alkoholowego lub odurzenia środkami odurzającymi.
Inaczej jest przy przestępstwach wieloczynowych. Za czas popełnienia przestępstwa przyjmuje się ostatnie za składających się na przestępstwo zachowań należących do jego istoty.
Tak samo w przestępstwach ciągłych – tu również z...
Alazet