CHARAKTERYSTYKA PRZESTEPCZOŚCI W POLSCE
· Przestępczość rzeczywista – zbiór wszystkich zdarzeń określanych jako przestępne w danym okresie, na danym terenie lub w określonej zbiorowości
· Przestępczość ujawniona – zbiór zdarzeń, o których informacje dotarły do organów ścigania, które uznane zostały przez nie za przestępstwa oraz jako przestępstwa zostały zarejestrowane
· Przestępczość nieujawniona – zbiór zdarzeń określonych jako przestępstwa, o których informacje nie dotarły do organów ścigania lub dotarły, ale nie zostały przez nie zarejestrowane
Ø W oparciu o zdobyta wiedzę o przestępczości ujawnionej i nieujawnionej oraz o istniejących między nimi relacjach podejmuje się próbę charakteryzowania przestępczości rzeczywistej
· Stopień zakłócenia porządku prawnego przez przestępczość – ustalenie liczby popełnionych przestępstw
· Stopień kryminalizacji społeczeństwa – ustalenie liczby przestępców
· Stopień wiktymizacji społeczeństwa – ustalenie liczby ofiar
· Przestępstwo wg przepisów prawa karnego to czyn człowieka zabroniony przez ustawę pod groźbą kary jako zbrodnia lub występek, bezprawny, zawiniony i społecznie szkodliwy – nie wszystkie czyny karalne są przestępstwami
· Przestępstwo może popełnić tylko osoba fizyczna, która w chwili popełnienia czynu zabronionego ukończyła 17 lat, a w pewnych wyjątkowych sytuacjach 15 lat.
· Aby móc badać przestępczość trzeba posługiwać się pewnymi wskaźnikami – wskaźnikiem popełnienia przestępstwa może być np. podjęcie decyzji przez policję lub prokuraturę o wszczęciu dochodzenia lub śledztwa, oświadczenie osoby, że była ofiarą przestępstwa, że ktoś został ofiarą przestępstwa lub że sama popełniła przestępstwo
· Opis statystyczny – przedstawienie zebranych danych liczbowych w określonej formie i objaśnienie ich językiem statystycznym
q Zespoły danych, zbierane, opracowywane i publikowane przez organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości: policyjna, prokuratorska, sądowa i penitencjarna
Statystyki policyjne – dostarczają informacji o postępowaniach przygotowawczych, przestępstwach i osobach podejrzanych o dokonanie przestępstwa
o Pierwszym rejestrowanym przez statystykę sygnałem o popełnieniu przestępstwa jest decyzja o wszczęciu postępowania przygotowawczego na podstawie zgłoszenia obywatela o przestępstwie, ujęciu sprawcy na gorącym uczynku. Ostatnim sygnałem są decyzje o sposobie zakończenia postępowania przygotowawczego
o Przestępstwo stwierdzone – zdarzenie, którego charakter przestępny został potwierdzony „wynikami postępowania”
o Przestępstwo wykryte – przestępstwo stwierdzone, którego popełnienie zarzucono co najmniej jednej osobie i przyjęto w zakończonym postępowaniu przygotowawczym, że popełniła ona przestępstwo
o Podejrzany – osoba, której przedstawiono zarzut popełnienia przestępstwa lub którą przesłuchiwano w charakterze podejrzanego
o Oskarżony – osoba, wobec której wnioskowano do prokuratury o sporządzenie lub zatwierdzenie aktu oskarżenia, bądź przeciwko której sąd z urzędu wszczął postępowanie karne
o Współczynnik przestępczości – liczba przestępstw stwierdzonych, przypadająca na 100 tys. Ludności w danym roku
o Wskaźnik wykrywalności sprawców przestępstw – stosunek % liczby przestępstw wykrytych do liczby przestępstw stwierdzonych
o Wskaźnik wykrywalności nieznanych sprawców przestępstw – stosunek % przestępstw wykrytych, których sprawcy nie byli znani w chwili zameldowania o przestępstwie, do ogólnej liczby przestępstw stwierdzonych
o Wskaźnik dynamiki – stosunek % odpowiadających sobie liczb w roku bieżącym i ubiegłym lub w innych okresach porównawczych
Statystyka sądowa – zawiera szeroki zakres danych o sprawcach, którzy zostali osądzeni i skazani prawomocnym wyrokiem (płci, wieku, poprzedniej karalności i recydywy, rodzajów popełnionych przestępstw, rodzajów i wymiarów orzeczonych kar)
o Sprawa – karna, nieletnich, w kolegiach ds. wykroczeń
o Osądzenie – może mieć postać skazania, warunkowego umorzenia, umorzenia lub uniewinnienia i odstąpienia od wymiaru kary – dotyczy zawsze jednej osoby
o Skazanie – orzeczenie o skazaniu zapadłe w stosunku do jednej osoby w danym roku
Statystyka penitencjarna – dostarcza informacji o osobach umieszczonych w jednostkach penitencjarnych oraz o funkcjonowaniu tych jednostek; także o ucieczkach, przepustkach, przypadkach samoagresji zgonach itp.
o Populacja więzienna – osoby osadzone w aresztach śledczych oraz w zakładach karnych: osoby tymczasowo aresztowane, skazane i ukarane
Þ W oparciu o dane statystyk kryminalnych nie można określić rozmiarów przestępczości rzeczywistej, jedynie wielkość przestępczości ujawnionej
q Neokryminalizacja – uznanie przez ustawodawcę pewnych czynów za przestępstwa
q Dekryminalizacja – wyłączenie pewnych czynów z katalogu przestępstw
Þ W okresie 1980 – 1999r przeważały procesy neokryminalizacji nad dekryminalizacyjnymi – w ramach kodeksu karnego stypizowano 8 nowych przestępstw, a poza nim, w ustawach szczególnych 76
Þ Proces wszczynania postępowania przygotowawczego w dużej mierze zależy od decyzji obywateli co do zawiadomienia organów ścigania o popełnieniu przestępstwa. W roku 1980 65,5% postępowań wszczęto wskutek zawiadomienia obywateli, w roku 1990 - 79% postępowań
Þ Na kształt statystyk kryminalnych w istotny sposób oddziałuje proces stosowania prawa – na przebieg procesu ścigania w poważnych stopniu wpływają decyzje o uruchomieniu lub zaniechaniu ścigania. W praktyce funkcjonują mechanizmy o oportunistycznym charakterze: odmowa przyjęcia zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa, nieformalne przyjęcie zawiadomienia, opóźnienie wszczęcia postępowania, bezzasadne odmowy wszczęcia postępowania
Þ W 1980 roku bezwarunkowym umorzeniem zakończono ponad 30% postępowań przygotowawczych, w roku 1990 aż 72%
Þ Statystyki kryminalne powstają na różnych etapach postępowania karnego. Poszczególne statystyki zawierają informacje o coraz mniejszej liczbie czynów i ich sprawców – „efekt lejka”. O największej liczbie przestępstw można uzyskać informacje ze statystyki policyjnej, do statystyki sądowej trafiają już tylko informacje o przestępstwach, których sprawcy zostali oskarżeni a następnie skazani, statystyka penitencjarna zawiera informacje o przestępstwach, za które skazani odbywają karę pozbawienia wolności
a). Rozmiary i dynamika
q Przestępczość ujawniona w latach 70 utrzymywała się na stabilnym poziomie. W latach 80 (1980 – 1985) współczynnik przestępczości wzrastał, między 1986 a 1988 rokiem spadał, a między 1989 1 1999 rokiem znów wzrósł. W latach 90 nie ulega gwałtownym zmianom. Wahania w poziomie przestępczości ujawnionej w latach 80 związane były z istotnymi zmianami w polityce karnej
q Przestępczość nieujawniona zmniejszyła się z kilku powodów:
§ Zmieniły się zasady selekcji ścigania na etapie podejmowania decyzji o wszczęciu lub odmowie postępowania
§ Zmianie uległy zasady statystycznej rejestracji przestępstw stwierdzonych
§ Zwiększyła się liczba zawiadomień o popełnionych przestępstwach pochodzących od obywateli
q W latach 70 zmniejszało się nasilenie skazań, w latach 80 spadała liczba skazań (w wyniku tzw. polityki amnestyjnej), a latach 90 zwiększyła się
q Nasilenie ukarań przez kolegia ds. wykroczeń – liczba ukarań za wykroczenia jest większa niż liczba skazań za przestępstwa. Współczynnik ukarań za wykroczenia w latach 80 utrzymywał się na wysokim poziomie do 1988 roku, w roku 1989 i 1990 nastąpił jego wyraźny spadek
q W latach 1980 – 1990 współczynnik prizonizacji zmniejszył się ponad dwukrotnie, w latach 1991 – 1995 wysokość współczynnika utrzymuje się na podobnym poziomie
q Polska w porównaniu do innych krajów europejskich posiada wysoki współczynnik prizonizacji
q Poziom prizonizacji społeczeństwa zależy od punitywności systemu karnego, w tym szczególnie od zakresu stosowania tymczasowego aresztowania, możliwości częstotliwości orzekania kary bezwzględnego pozbawienia wolności oraz jej wysokości, zakresu stosowania warunkowego przedterminowego zwolnienia oraz częstotliwości wykonywania kar zastępczych
b). Struktura przestępczości – rozkład za względu na rodzaje popełnianych przestępstw
q Jest stabilna (biorąc pod uwagę rok 1980 i 1990)
q Podobnie jak w 1995 roku, w roku 1980 najczęściej stwierdzane były przestępstwa przeciwko mieniu indywidualnemu, przeciwko mieniu społecznemu, przeciwko rodzinie, opiece i młodzieży oraz przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu
c). Miejsce popełniania przestępstw
q Przestępczość na wsi jest mniejsza niż w miastach – ponad 80% przestępstw stwierdzanych jest na teranie miast, a tylko 20% na terenie wsi
q Największe nasilenie przestępczości występuje w Polsce północno – zachodniej, najmniejsze zaś w Polsce południowo – wschodniej
d). Wiek sprawców
q W latach 90 wśród ogółu podejrzanych nieletni stanowili prawie 15%, młodociani 13% a dorośli 72%. Udział młodocianych zwiększył się bardziej niż udział nieletnich
q W porównaniu do roku 1980 wyraźnie zwiększył się udział młodocianych w ogólnej liczbie skazanych. Zmniejszył się udział dorosłych, natomiast udział nieletnich pozostał na zbliżonym poziomie
q Wśród nieletnich zdecydowanie częściej osądzane są osoby w wieku 15 – 16 lat
q W porównaniu do roku 1980 zmniejszył się udział młodszych nieletnich (13 – 14 lat) wśród ogółu osądzonych nieletnich
q Zwiększa się udział młodszych młodocianych (17 – 18 lat) wśród ogółu skazywanych młodocianych
q Wśród dorosłych skazanych przeważają osoby do 40 roku życia
Þ W latach 80 największe nasilenie skazań przypadało na wiek 25 – 29 lat, natomiast w 90 na wiek 17 – 20 lat. Największe zmiany w strukturze wieku skazanych nastąpiły w odniesieniu do młodocianych
d). Płeć sprawców
q Liczba podejrzanych i skazywanych kobiet jest kilkakrotnie mniejsza od liczby podejrzanych i skazanych mężczyzn
q Największe nasilenie skazań u kobiet przypada na wiek 30 – 39 lat, natomiast u mężczyzn na wiek 17 – 24 lat.
q Z wiekiem odsetek skazywanych kobiet wzrasta
q Kobiety, w porównaniu do mężczyzn, nie tylko są rzadziej skazywane, lecz również rzadziej do przestępstw powracają
q Wśród przestępstw popełnionych przez kobiety dominują przestępstwa przeciwko mieniu indywidualnemu, przeciwko życiu i zdrowiu, przeciwko mieniu społecznemu. Wśród przestępstw popełnionych przez mężczyzn dominują przestępstwa skierowane przeciwko mieniu indywidualnemu, rodzinie, opiece i młodzieży oraz mieniu społecznemu
q Przestępczość kobiet w szerszym zakresie niż przestępczość mężczyzn skierowana jest przeciwko mieniu
e). Poprzednia karalność sprawców
q Niemal 2/3 skazywanych to osoby pierwszy raz karane, a ponad 1/3 to osoby dotychczas przynajmniej raz karane
q Rozmiary powrotności do przestępczości wśród skazywanych mężczyzn są trzykrotnie większe niż u skazywanych kobiet
q Największe rozmiary powrotności do przestępstw występują w odniesieniu do skazań za przestępstwa przeciwko rodzinie, opiece i młodzieży, przeciwko mieniu indywidualnemu, przeciwko czci i nietykalności cielesnej oraz przeciwko działalności instytucji państwowych i społecznych
q Do przestępstw, za popełnienie których prawie połowę skazywanych stanowią osoby uprzednio już karane, należą: uchylanie się od obowiązku alimentacyjnego, kradzież zuchwała lub z włamaniem, zgwałcenie, rozbój
Zależy od:
q Rozmiarów i struktury przestępczości rzeczywistej
q Sposobu funkcjonowania organów ścigania (liczebność policji, uprawnienia, obowiązki itp.)
q Postawy obywateli wobec zjawiska przestępczości oraz ich gotowość do zawiadamiania policji o popełnieniu przestępstwa
Decyzja ofiary przestępstwa o nieinformowaniu o nim policji może wynikać ze:
· Stosunku do samego czynu – brak świadomości, że dane zdarzenie jest przestępstwem, za względu na wagę czynu może nie mieć znaczenia dla ofiary
· Stosunku do sprawcy – współczucie sprawcy, obawa przed późniejszą reakcją (zemstą)
· Stosunku do organów ścigania – niechęć do policji, niewiara w skuteczność jej działania, wątpliwość czy zareaguje na zawiadomienie, uprzednie negatywne doświadczenia z policją (np. odmowa przyjęcia zgłoszenia)
· Sytuacji, w jakiej się znajduje – sama jest w konflikcie z prawem
· Cech osobowych
Þ Najczęstszym powodem niezgłaszania o przestępstwie kradzieży były: niewiara w możliwość wykrycia sprawcy, zbyt mała wartość skradzionego mienia, chęć uniknięcia dodatkowych kłopotów, brak czasu
Þ Większą tendencję do zgłaszania przestępstw wskazują mężczyźni oraz osoby w wieku średnim
Ciemna liczba przestępstw – liczba przestępstw nieujawnionych (nie zgłoszonych lub/i nie zarejestrowanych)
v Eksperyment – wywołanie zjawiska i kontrolowanie go w warunkach naturalnych
· Eksperyment w sklepie (Freiburg) – na 40 dokonanych kradzieży tylko jedna została ujawniona (ciemna liczba 90%)
· Eksperyment dot. Rozmiarów oszustw w sklepach (Warszawa 1961) – na 433 transakcje w 430 dokonano „pomyłek” na niekorzyść klienta (ciemna liczba 79%)
v Obserwacja uczestnicząca – bezpośredni udział obserwatora w badanych zjawiskach społecznych
· Badania nad reakcją policji na doniesienia o popełnieniu przestępstwa (Niemcy) – ujawnienie istnienie procesu selekcyjnego
· Obserwacja środowiska złodziei kieszonkowych (Polska) – ciemna liczba kradzieży kieszonkowych 1:200)
v Wywiad – wg standaryzowanego kwestionariusza; trzy pytania:
1) Czy respondent w określonym czasie był sprawcą przestępstw oraz czy były one ujawnione
· Badania typu self – report dostarczają informacji o częstotliwości i strukturze przestępstw na podstawie przyznania się do winy
· Począwszy od lat 50 przepytywanie respondentów na temat popełniania przez nich przestępstw stało się sposobem systematycznego zbierania danych na temat rzeczywistej przestępczości
2) Czy respondent w określonym czasie stał się ofiarą przestępstwa oraz czy zostało ono zgłoszone policji
· Survey wiktymizacyjny jest najczęściej stosowaną metodą w badaniach nad ciemną liczbą przestępstw
· Pierwsze badania wiktymizacyjne zostały przeprowadzone w USA w latach 60
· W Polsce pierwszy raz w Krakowie w 1976 roku
· Od 1989 roku można mówić o istnieniu regularnych międzynarodowych badań wiktymizacyjnych (ICVS) – pierwsze badania: 15 krajów + nie w pełnym zakresie Polska (tylko Warszawa – brak rozwiniętej sieci telefonicznej) i Indonzeja ® w Warszawie najwyższy stopień wiktymizacji
· W 1992 roku i w 1996 roku przeprowadzono w Polsce badania już na próbach ogólnokrajowych (OBOP). W badaniach z 1992 roku ustalono, że wskaźnik wiktymizacji dla Polski wynosił 27 (Polska na 6 miejscu spośród 20 badanych krajów). Z badań z 1996 roku wynika, iż wskaźnik ten wynosi 23 (Polska znalazła się na 11 miejscu wśród 14 badanych krajów) ® Polska została zaliczona do krajów o niezbyt wysokim poziomie przestępczości
· Analiza z roku 1991 ujawnia, że Polska znalazła się na pierwszym miejscu za względu na ryzyko wiktymizacyjne przestepstwami: kradzieży i kradzieży kieszonkowej oraz na drugim miejscu ze względu na ryzyko kradzieży z samochodu, rozboju i napaści seksualnej
· Polskę cechuje niska gotowość obywateli do meldowania o fakcie wiktymizacji – w badaniach z 1992 roku ogólny wskaźnik zgłoszeń przestępstw policji wynosił 31,4 i był najniższy w porównaniu ze wskaźnikami innych badanych krajów (najwyższe miały: Szkocja – 61, Francja – 61, Nowa Zelandia – 59)
· Gotowość obywateli do zgłaszania wiktymizacji policji jest w Polsce bardzo ...
Olivkova