Sztuka staro�ytnej Grecji Encyklopedia dzieli si� na nast�puj�ce okresy kulturowe: 1. XI w. p.n.e. - Egejski 2. XI - VI w. p.n.e. - Archaiczny 3. V - IV w. p.n.e. - Klasyczny 4. I I I w. - Hellenistyczny ad.1 W tym okresie wykszta�ci�y si� dwie kultury. Pierwsza, tzw. krete�ska lub minojska z g��wnym o�rodkiem na Krecie. Najs�ynniejszym zabytkiem tej kultury jest pa�ac w KNOSSOS. Sk�ada si� on z du�ej liczby pomieszcze� i komnat, w�r�d kt�rych wyr�nia si� sala tronowa. Na �cianach pa�acu namalowane s� freski, wn�trza zdobi� tak�e oryginalne kolumny. Drug� kultur� jest kultura myke�ska. Najbardziej znanym obiektem jest zamek obronny w Mykenach, z kt�rego pozosta�a jedynie Brama Lwic. ad.2 W VIII w. p.n.e. wykszta�ci�y si� dwa porz�dki budowania: - dorycki - jo�ski �wi�tynia grecka posiada�a rz�dy kolumn usytuowane z przodu lub obiegaj�ce j� dooko�a. Wn�trze skromne, by�o miejscem przechowywania b�stwa, a wszystkie uroczysto�ci odbywa�y si� na zewn�trz. Najbardziej interesuj�c� by�a, zaliczana do 7 cud�w �wiata, �wi�tynia Artemidy w Efezie. Nie zachowana do dzisiaj. Okres archaiczny to r�wnie� malarstwo na wazach (ornamenty geometryczne i postacie ludzkie traktowane p�asko, sylwetowo). ad.3 Okres klasyczny to okres najwi�kszego rozkwitu gospodarczego Grecji oraz najbujniejszego rozkwitu sztuki. Za czas�w Peryklesa powstaje kompleks zabudowa� na Akropolu. W jego sk�ad wchodz�: - PARTENON - po�wi�cony Atenie Partenos i innym bogom, styl dorycki - ERECHTEJON - w portyku posiada zamiast kolumn pos�gi kobiet, tzw. kariatydy - �WI�TYNIA NIKE - male�ki obiekt w stylu jo�skim - PROPYLEJE - brama i zabudowania towarzysz�ce - TEATR DIONIZOSA - usytuowany u wzg�rza RZE�BA - MYRON - Jego sztandarowym dzie�em jest Dyskobol. Posta� atlety uchwycona jest w momencie, kiedy zawodnik zamierz wyrzuci� w g�r� metalowy kr��ek. Jest to niezwykle interesuj�ce, oryginalne w formie studium ruchu i anatomii. - POLIKLET - stworzy� kanon idealnej sylwetki ludzkiej, czego uosobieniem jest pos�g Doryforosa. M�odzieniec pokazany jest w postawie tzw. KONTRAPOSTU (ca�y ci�ar cia�a spoczywa na jednej nodze, druga swobodnie ugi�ta w kolanie). - FIDIASZ - by� najwi�kszym spo�r�d najwi�kszych; tworzy� dzie�a ogromne, monumentalne. Pracowa� przy powstawaniu Akropolu (pos�g Ateny Partenos, p�askorze�by w tympanonie Partenonu). Spod jego d�uta wyszed� r�wnie� nie zachowany do dzisiaj pos�g Zeusa olimpijskiego. ad.4 Podboje Aleksandra Macedo�skiego spowodowa�y ekspansj� sztuki greckiej na inne tereny. Kultura hellenistyczna sk�ada si� z pierwiastk�w greckich oraz element�w wschodnich. Najs�ynniejsz� budowl� jest tzw. Akropol pergamo�ski (nowatorskie rozwi�zania urbanistyczne). Z tego okresu pochodz� dwie rze�by: - NIKE Z SAMOTRAKI oraz - WENUS Z MILO ENCYKLOPEDIA GRECJI STARO�YTNEJ SZTUKA. Tw�rczo�� artyst. Grek�w rozwija�a si� XI�I w. p.n.e. na P�w. Ba�ka�skim, wyspach M. Egejskiego, w Azji Mniejszej, pd. Italii, na Sycylii, wybrze�ach M. �r�dziemnego i M. Czarnego; poprzedzi�a j� sztuka myke�ska (helladzka sztuka), kt�rej osi�gni�cia wykorzystywa�a pocz�tkowo w kszta�towaniu w�asnych form. Sztuk� staro�ytnej Grecji okresu archaicznego (XI�VI w.) rozpocz�a faza sztuki protogeom. (XI�X w.), ��cz�cej elementy gr. z myke�skimi, i faza sztuki geom. (X�VIII w.), kt�r� reprezentowa�y: ceramika malowana w r�norodne wzory geom. (amfory, kratery, dipylo�skie wazy), drobne figurki z terakoty, br�zu i ko�ci s�oniowej oraz architektura � domy i ma�e �wi�tynie w typie megaronu; w VII w. pod wp�ywem sztuki Bliskiego Wschodu powsta� w ceramice tzw. styl orientalizuj�cy, bogaty we wsch. motywy ro�linne i zoomorficzne (ceramika Koryntu, Cyklady, Rodos), a w architekturze sakralnej ustali� si� typ �wi�tyni z peristaz� (Grecji staro�ytnej �wi�tynie); w ko�cu VII w., m.in. na jej potrzeby, powsta�a monumentalna rze�ba w kamieniu (poros, marmur), w VI w. d���ca do prze�amania obowi�zuj�cych zasad symetrii i frontalizmu (np. Moschoforos) oraz do prawid�owego oddania ruchu; pojawi�y si� szko�y rze�b. (np. w Wielkiej Grecji i na Eginie; egineckie marmury) o 2 g�. kierunkach: doryckim � surowym, tektonicznym (Argos, Korynt, Sykion) i jo�skim � mi�kkim w modelunku, bardziej dekor. (Samos, Naksos, Paros, Chios); szko�a attycka (od po�. VI w.) po��czy�a oba kierunki; typowe dla tego okresu s� m.in. pos�gi kor (Kora Berli�ska) i kuros�w (Kuros z Melos), rze�ba arch. i stele nagrobne; rozwija si� czarnofigurowe, a nieco p�niej czerwonofigurowe malarstwo wazowe (greckie wazy) oraz rzemios�o artyst.: wyroby z br�zu (statuetki, naczynia, lustra), terakoty i ko�ci s�oniowej, gemmy. W okresie klasycznym (V�IV w. p.n.e.) powsta� nowy typ miast (Milet, Pireus) na funkcjonalnym planie z prostok�tn� siatk� ulic (Hippodamos z Miletu); rozwin�y si�: rze�ba wolno stoj�ca ukazuj�ca ruch (Dyskobol Myrona), monumentalne malarstwo �cienne (Polignot, Mikon), czerwonofigurowe malarstwo wazowe w stylu swobodnym, rze�ba w br�zie (m.in. Auriga delficki, Zeus z Artemizjon) i w kamieniu (np. dekoracja �wi�tyni Zeusa w Olimpii). W 2 po�. V w. Ateny pod rz�dami Peryklesa sta�y si� g�. o�r. sztuki; dzia�ali tu najwybitniejsi architekci (Iktinos, Kallikrates i Mnesikles), rze�biarze (Fidiasz, Alkamenes z Lemnos, Kallimach) i malarze (Agatarchos z Samos, Apollodoros z Aten); dokona�a si� synteza porz�dk�w arch.: doryckiego i jo�skiego (Hefajstejon, Partenon); we wn�trzach pojawi�a si� kolumna koryncka (�wi�tynia Apollina w Bassaj); w rze�bie Poliklet oprac. kanon postaci ludzkiej (Doryforos) i wprowadzi� kontrapost; wspaniale rozwin�� si� relief wotywny (m.in. Demeter, Triptolemos i Kora) i nagrobny ( Stela Hegeso) oraz ukszta�towa� si� portret syntet. (Perykles Kresilasa); pod koniec V w. powsta� tzw. styl mokrych szat (m.in. Nike z Olimpii Pajoniosa z Mende, Nike zawi�zuj�ca sanda�). W IV w. zapocz�tkowano monumentalizacj� architektury u�ytkowej (buleuterion, teatr, stadion); powsta� nowy typ budowli sakralnej (tolos) i �wieckiej (hotele w Olimpii i Epidaurze, arsena� w Pireusie); w Azji Mniejszej nast�pi� renesans architektury jo�skiej (mauzoleum w Halikarnasie); w tym czasie w rze�bie pojawi�y si� nowe tematy (akt kobiecy), odmienne uj�cia formalne (m.in. mi�kki modelunek) oraz przedstawianie zr�nicowanych stan�w psych. postaci; w portrecie utrwali�y si� tendencje realist. (Silanion, Lizystrat); najwi�kszymi mistrzami tego okresu byli: Kefisodotos, Praksyteles, Skopas, Leochares, Bryaksis z Karii oraz Lizyp � tw�rca nowego kanonu proporcji (Apoksyomenos) i odkrywca rze�b. g��bi; w malarstwie sztalugowym pojawi�a si� nowa tematyka (m.in. sceny rodzajowe) oraz utrwali� si� iluzjonizm (Zeuksis, Parrasjos, Apelles z Kolofonu), a w malarstwie ceram. � tzw. styl kercze�ski (Ateny) i gnathia (pd. Italia). W okresie hellenizmu (323�30 p.n.e.) sztuka gr. (zw. hellenistyczn�) sta�a si� r�norodna tematycznie i formalnie przez asymilacj� element�w, g�. orientalnych, a tak�e bardziej laicka i uniwersalna; nast�pi� rozkwit urbanistyki i budownictwa u�ytkowego (szczytowe osi�gni�cie � latarnia mor. na Faros); w miastach zak�adanych na planie hippodamejskim, np. Aleksandrii, z wyodr�bnionymi dzielnicami (adm., handl. itp.), przestrze� agory i �wi�tych okr�g�w wytycza�y i organizowa�y portyki (cz�sto pi�trowe); wznoszono monumentalne budowle � �wieckie (buleuteriony, teatry, biblioteki, gimnazjony) i sakralne (�wi�tynie, tolosy, o�tarze; pergame�ski o�tarz); w budownictwie mieszkalnym pojawi� si� dom z perystylem, malowid�ami �ciennymi, mozaikami posadzkowymi i urz�dzeniami kanalizacyjnymi (m.in. na Delos); wprowadzono konstrukcj� �uku z cios�w klinowych (najstarszy w bramie miejskiej w Dura Europos); powszechnie stosowano porz�dek jo�ski (np. Didymajon k. Miletu), rzadko � koryncki (Olimpiejon w Atenach); rze�ba, inspirowana stylem z IV w. p.n.e., sk�ania�a si� ku naturalizmowi; w kompozycji osi�gni�to pe�n� przestrzenno�� (spiralny skr�t cia�a, ruch w g��b); rozwini�to 3 tendencje formalne: tzw. barok (dynamizm, patos) z g�. o�rodkami w Pergamonie (Gal zabijaj�cy �on� ) i na Rodos (Nike z Samotraki, Laokoona Grupa), tzw. rokoko (intymno��, finezja), m.in. w Aleksandrii, oraz klasycyzm (adaptacje i kopie starych dzie�), g�. w Atenach (Demeter i Despojna Damofona, Wenus z Milo); pog��biony psychologicznie portret analit. (oficjalny i prywatny) osi�gn�� w po�. II w. pe�ni� realizmu; drobn� plastyk� reprezentowa�y m.in. figurki terakotowe z Tanagry (tanagryjskie figurki) i Myriny; malarstwo sztalugowe, pos�uguj�ce si� enkaustyk�; (kopie rzym. w Pompejach), odkry�o nowe tematy (pejza�, martwa natura); ceramika malowana ust�pi�a reliefowej, wyciskanej z form (megaryjskie czarki); rozwija�o si� te� rzemios�o artyst., m.in. toreutyka, z�otnictwo, gliptyka. W okresie rzymskim (I�IV w.) sztuka gr. by�a coraz cz�ciej anonimowa i mniej oryginalna; wcze�niej jej wp�ywom ulega�a m.in. sztuka etruska i rzym.; w pewnych okresach determinowa�a styl sztuki pers. i egip.; jej dziedzictwo przej�a sztuka bizant. i koptyjska; od czas�w renesansu sztuka gr. sta�a si� jedn� z g�. podstaw sztuki nowo�., a zw�. teorii klasycyzmu. M.L. BERNHARD Historia staro�ytnej sztuki greckiej, t. 1 Sztuka grecka archaiczna, Warszawa 1989, t. 2 Sztuka grecka V wieku p.n.e., Warszawa 1970, t. 3 Sztuka grecka IV wieku p.n.e., Warszawa 1974, t. 4 Sztuka hellenistyczna, Warszawa 1980.
notes55