Główny Urząd Kontroli Prasy. 1945-49.pdf

INSTYTUT STUDIÓW POLITYCZNYCH

POLSKIEJ AKADEMII NAUK

Dokumenty do dziejów PRL

Zeszyt 6

G ŁÓWNY U RZĄD K ONTROLI P RASY

1945-1949

O PRACOWAŁA

D ARIA N AŁĘCZ

W ARSZAWA

1994

Praca została wykonana i wydana w ramach projektu badawczego KBN 1-

0823-91-01 „Instytucje państwa totalitarnego: Polska 1944-1956”

Redaktor serii:

ANDRZEJ PACZKOWSKI

Okładkę projektował:

MARIUSZ FRANSOWSKI

ISBN 83-85479-82-1

LCCN DK4429 .D65 1992 Vol. 6

Wydawca:

Instytut Studiów Politycznych PAN

00-625 Warszawa, ul. Polna 18/20

Łamanie:

LogoScript sp. z o.o., Warszawa

Realizacja:

Oficyna Graficzno-Wydawnicza Typografika, Warszawa

Wstęp

Problem cenzury, z racji długoletniej niedostępności materiałów źród-

łowych, zaliczyć można do obszarów historii stosunkowo słabo rozpozna-

nych. Wśród istniejących opracowań zwracają uwagę prace Mieczysława

Ciećwierza 1 , Stanisława Kondka 2 i szkic Andrzeja Paczkowskiego 3 . Pod

redakcją Aliny Brodzkiej i Janusza Kosteckiego ukazał się też ciekawy zbiór

referatów z konferencji naukowej zatytułowanej „Piśmiennictwo — systemy

kontroli — obiegi alternatywne” 4 . Funkcjonowaniem Resortu i Ministerstwa

Informacji i Propagandy zajęli się Andrzej Krawczyk i Jerzy Myśliński 5 .

Jerzy Myśliński jest także autorem Mikrofonu i polityki , interesującej pracy

poświęconej funkcjonowaniu systemu komunikacyjnego, który badał na

przykładzie radia 6

Na dokładną ocenę stanu zasobów archiwalnych jest jeszcze za wcześnie.

W zbiorach jednego tylko Archiwum Akt Nowych znalazło się blisko 4 ty-

siące teczek będących spuścizną Głównego Urzędu Kontroli Prasy, Publika-

1 Mieczysław C IEĆWIERZ , Polityka prasowa 1944-1948 , Warszawa 1989; TENŻE ,

Kształtowanie się państwowego aparatu nadzoru i kontroli prasy w Polsce w latach

1944-1948 , „Kwartalnik Historii Prasy Polskiej” 1983, nr 2, s. 27-63; TENŻE , Ogra-

niczanie treści prasy w okresie PKWN i Rządu Tymczasowego , „Kwartalnik Historii

Prasy Polskiej” 1983, nr 4, s. 63-83.

2 Stanisław Adam K ONDEK , Władza i wydawcy. Polityczne uwarunkowania produk-

cji książek w Polsce w latach 1944-1949 , Warszawa 1993.

3 Jakub P ERKAL (Andrzej P ACZKOWSKI ), Polityczna historia prasy w Polsce w latach

1944-1948 , w: 40 lat władzy komunistycznej w Polsce , red. Irena L ASOTA , Londyn

1986, s. 151-185.

4 Piśmiennictwo — systemy kontroli — obiegi alternatywne , red. Janusz K OSTECKI

i Alina B RODZKA , Warszawa 1992

5 Andrzej K RAWCZYK , Resort Informacji i Propagandy 1944-1947 (Próba państwo-

wego zarządzania propagandą) , praca doktorska. Instytut Dziennikarstwa, Uniwer-

sytet Warszawski 1981; TENŻE , Ministerstwo Informacji i Propagandy (1944-1947) ,

„Kwartalnik Historii Prasy Polskiej”, 1986, nr 2, s. 65-84, Jerzy M YŚLIŃSKI , Z dzia-

łalności Resortu Informacji i Propagandy w zakresie prasy i informacji prasowej ,

„Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego”, 1967, t. 6, z. 1, s. 155-162.

6 Jerzy M YŚLIŃSKI , Mikrofon i polityka. Z dziejów radiofonii polskiej 1944-1960 ,

Warszawa 1990.

. W zbiorze AAN

nie ma też akt osobowych GUKPPiW. Znacznie lepiej zachowały się, od da-

wna już udostępniane, archiwalia będące spuścizną Resortu a potem Minis-

terstwa Informacji i Propagandy.

Wydaje się, że pełniejsza wiedza na temat systemu propagandy i cenzury,

powstanie dopiero po uzupełnieniu zasobów polskich źródłami rosyjskimi, a

także po konfrontacji materiałów proweniencji partyjnej (PPR i PZPR)

i urzędowej, do której oprócz MIiP, GUKPPiW, zaliczyć należy Minister-

stwo Bezpieczeństwa i Ministerstwo Obrony Narodowej. Obok cenzury cy-

wilnej istniała również cenzura wojskowa. Główny Zarząd Polityczny Woj-

ska Polskiego odpowiadał zaś za pracę partyjną w armii. Był więc i odbiorcą

i nadawcą przekazów propagandowych.

, zarówno organizacyj-

nych, jak i ideowych, których istotą była chęć nie tylko kontroli wszelkich

ukazujących się w kraju publikacji, ale i dyktowania treści tych publikacji.

Na wzór i podobieństwo radzieckie zaczęli więc tworzyć struktury odpowia-

dające tak sformułowanym potrzebom. Ich kształt i zasięg zmieniał się wraz

z ewolucją sytuacji politycznej. Z czasem, obok tworzonych najpierw ins-

tytucji oddziaływania propagandowego, zaczął powstawać skomplikowany

system, w którym ogromną rolę odgrywał aparat prewencji i represji. Przy-

jęte zaś rozwiązania prawne i organizacyjne, zmierzające do centralizowania

wszelkich instytucji związanych z kreowaniem i obiegiem informacji, elimi-

nowały niekomunistycznych nadawców. Przemianom strukturalnym odpo-

wiadała coraz wyraźniejsza uniformizacja treści.

Zawiązkiem aparatu informacyjno-propagandowo-kontrolnego był Wy-

dział Prasy i Informacji Związku Patriotów Polskich, utworzony w Moskwie

12 czerwca 1943 r. Łączył on funkcje później rozdzielone między różne ins-

tytucje partyjne i państwowe. Na jego czele stanął Stefan Jędrychowski, bę-

7 Czarna księga cenzury PRL . T. I-II, Londyn 1977.

8 Na temat radzieckiego systemu kontroli patrz: Tomasz G OBAN -K LAS , Literacki

Gułag. Gławlit, czyli najwyższe stadium cenzury , w: Piśmiennictwo — systemy kon-

troli — obiegi alternatywne , t. I, s. 46-59.

cji i Widowisk. W większości są to nigdy dotąd nieotwierane teczki ingeren-

cji cenzorskich. Stosunkowo mało zachowało się jednak materiałów o chara-

kterze instruktażowym. Zupełnie zdaje się brakować ksiąg zapisów cenzors-

kich. O ich istnieniu zaświadczył Tomasz Strzyżewski, krakowski cenzor,

który wywiózł na Zachód posiadane przez siebie zapisy. Wydane zostały w

dwóch tomach pod tytułem Czarna księga cenzury PRL 7

Komuniści polscy, przystępując do budowy systemu indoktrynacji, nawią-

zywali do dobrze im znanych wzorów radzieckich 8

Z wyraźnej powściągliwości oświadczeń i działań zrezygnowali komu-

niści po bitwie Stalingradzkiej i konferencji teherańskiej, która włączała zie-

mie polskie w strategiczny obszar interesów radzieckich. Od tego momentu

rozpoczął się proces przejmowania przez Moskwę bezpośredniej kontroli

nad rozwojem sytuacji w Polsce. Przygotowywano zaplecze organizacyjne

i personalne, ustalała się hierarchia podległości i zależności. To zjawisko

znakomicie ilustrują relacje osób, które na polskiej scenie grały partię Pier-

wszych skrzypiec. Chodzi przede wszystkim o Jakuba Bermana, jednego z

trzech, obok Bolesława Bieruta i Hilarego Minca, faktycznych kierowników

polskiego obozu komunistycznego a także o Stefana Staszewskiego, szefa

partyjnej komórki odpowiadającej za sprawy prasy i wydawnictw. Rozmo-

wy z nimi na początku lat 80-ych przeprowadziła Teresa Torańska. Z jej

książki Oni pochodzą przytaczane niżej cytaty i opinie.

Przedstawiając podział pracy w łonie kierowniczym, stwierdzał Berman:

„Bierut miał nadzór nad wszystkim (...) Minc zajmował się w ramach naszej

Trójki sprawami gospodarczymi, a mnie przydzielono kulturę, oświatę,

szkoły wyższe, Polską Akademię Nauk, propagandę, politykę zagraniczną,

ideologię oraz nadzór nad Bezpieczeństwem”

. (Zestawienie w jednych rę-

kach kontroli nad ideologią, propagandą i aparatem represji, wskazuje na

miejsce, jakie wyznaczano wszelkim instytucjom związanym z obiegiem

słów i idei, a także na niebezpieczeństwa, jakie tej formie komunikacji gro-

ziły.)

Zakres obowiązków w minimalnym jednak pozostawał związku z formal-

nie przydzielonymi funkcjami. Oficjalnie Berman był od sierpnia 1944 r.

członkiem Biura Politycznego PPR i zastępcą kierownika Resortu Spraw Za-

granicznych. W 1945 r. został najpierw mianowany podsekretarzem stanu w

Ministerstwie Spraw Zagranicznych, później podsekretarzem stanu w Prezy-

dium Rady Ministrów.

Rzeczywistą siłę dało mu jednak przede wszystkim namaszczenie Stalina,

9 Deklaracja Ideowa ZPP , w: Wybór źródeł do historii Polski 1918-1944 , cz. III

1939-1944, opr. Józef G RZYWNA , Mieczysław M ARKOWSKI , Kielce 1979, s. 173-

178.

10 Teresa T ORAŃSKA , Oni , Londyn 1985, s. 320. W ramach podziału pracy w Biurze

Politycznym PPR, całą sferę propagandy powierzono Bermanowi już na I posiedze-

niu. Por. Protokół z posiedzenia odbytego 6 września 1944 , w: Protokoły posiedzeń

Biura Politycznego KC PPR 1944-1945 , opr. Aleksander K OCHAŃSKI , Warszawa

1992, s. 10.

dący również członkiem prezydium ZG ZPP. Przystąpiono do reglamentacji

informacji, nie zważając na fakt, że deklaracja ideowa ZPP gwarantowała

przestrzeganie zasad wolności obywatelskich, politycznych, religijnych,

wolności słowa i sumienia 9

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: