Wladyslaw Serczyk - Piotr I Wielki.rtf

WŁADYSŁAW A. SERCZYK

Piotr I Wielki

Wyd. 1973, 2003

Mroźne marcowe powietrze wdzierało się do wypełnionego po brzegi soboru Pietropawłowskiego w Petersburgu.

Celebrujący nabożeństwo żałobne wiceprezydent Synodu i faktyczny zwierzchnik rosyjskiego Kościoła prawosławnego, arcybiskup nowogrodzki Teofan Prokopowicz, odwrócił się od ołtarza, uczynił kilka kroków w stronę zgromadzonych i rozpoczął kazanie.

- Co się stało? Na co patrzymy? Co czynimy? Rosjanie! Czego dożyliśmy? Piotra Wielkiego kładziemy do grobu!... Głos kaznodziei załamał się. - Czy to nie mara, nie sen zły jakiś? - mówił po chwili dalej - Jakaż nasza boleść i żal wielki... Sprawca nieprzeliczonych radości i dobrodziejstw, sprawca wskrzeszenia i umocnienia sławy i siły Rosji wtedy życie zakończył, gdy wreszcie po trudach, niepokojach, smutkach i kłopotach mógł pomyśleć o sobie. Pozostawił nas...

Prokopowiczowi przerwał lament wiernych. Gdy ucichł, arcybiskup podjął znowu myśl zaczętą.

- Pozostawił nas, lecz nie słabych i biednych, nie żebraków... Jaką swoją Rosję uczynił, taka też będzie! Uczynił łaskawą dla dobrych - będzie łaskawa! Uczynił straszną dla wrogów - będzie straszna! Uczynił sławną na świat cały i sławną pozostanie!

Kazanie trwało prawie godzinę, gdyż szlochania i narzekania nie dawały Prokopowiczowi mówić spokojnie. Wreszcie kończył:

- Rosjo! Dzisiaj, gdy widzisz, kto musiał cię opuścić, dojrzyj też, jaką cię pozostawił! Amen.

- Amen - powtórzyli za arcybiskupem członkowie Synodu asystujący przy nabożeństwie, a za nimi wszyscy obecni.

De mortuis nil nisi bene (o umarłych mów tylko dobrze) - powiada stare przysłowie.

Nie sposób było zaprzeczyć zasługom zmarłego w dziele stworzenia nowoczesnego imperium, które przebojem weszło do grona państw decydujących w sprawach europejskich. Czy jednak wszystkie czyny Piotra zasługiwały na bezkrytyczne pochwały?

Skąd wzięły się tysiące niezadowolonych mieszkańców Rosji, okazujących teraz - w 1725 r. - swoją radość z powodu śmierci cara?

Kto miał rację: oni czy Teofan Prokopowicz?

Wśród uczestników dobiegających właśnie końca uroczystości żałobnych przeważali rówieśnicy zmarłego, zawdzięczający mu majątki, stanowiska, sławę, a czasem nawet - własne żony. Niewielu pamiętało dzień narodzin carewicza Piotra, który obecnie jako imperator i samodzierżca Wszechrosji dobiegł końca swej ziemskiej wędrówki... Co jednak było powodem tak sprzecznych sądów?

Dramat władcy nie znajdującego zrozumienia u poddanych, czy dramat poddanych zmuszonych przez despotę do zerwania z tradycją i postępowania wbrew niej? A może po prostu sprzeczne interesy panującego i podległej mu ludności wynikające z ich odmiennej sytuacji? Może zwykła ludzka zawiść?

Spróbujmy odpowiedzieć na te pytania...

I. Preobrażenskoje

Na dworze moskiewskim mówiono, że narodziny kolejnego syna cara Aleksego Michajłowicza poprzedziło ukazanie się dziwnej, jasnej gwiazdy w pobliżu Marsa, nie odnotowanej przez żadne atlasy nieba. Wiedziano powszechnie, że pojawienie się niezwykłych ciał niebieskich zwiastuje ważne wydarzenia, tylko jednak uczeni astrolodzy potrafili przewidzieć, czy chodzi o dobrą, czy też złą wróżbę.

Nową gwiazdę zauważyli w 1671 r. dwaj mnisi: nauczyciel dzieci carskich Symeon Połocki oraz Dymitr (zwany później Rostowskim). Symeon przebywał w Moskwie od siedmiu lat. Ukończył słynną Akademię Kijowsko-Mohylańską w Kijowie, a następnie wykładał w brackiej szkole w Połocku. Znano go jako gorącego przeciwnika raskołu - schizmy zagrażającej prawosławiu od chwili, gdy patriarcha Nikon zreformował je w połowie XVII w. Dymitr przyjął wprawdzie święcenia dopiero przed trzema laty, ale szybko włączył się do czynnej, bezpardonowej walki z próbami rozbicia Cerkwi. Zarówno Symeon jak i Dymitr zajmowali się astronomią po amatorsku, Po dokonaniu swego odkrycia pospieszyli złożyć carowi gratulacje. Druga żona władcy, Natalia Kiryłowna Naryszkina, urodzić miała syna, który orężem rozsławi państwo moskiewskie. Nie darmo nowe ciało niebieskie sąsiadowało z Marsem!

Aleksy Michajłowicz nie mógł narzekać na brak potomstwa. Z pierwszą żoną, Marią Iljiniczną Miłosławską, miał trzynaścioro dzieci: pięciu synów i osiem córek. Niestety, większość z nich ciągle chorowała. Siedmioro zmarło przed osiągnięciem 21 roku życia, z czego pięcioro nie dożyło nawet czterech lat.

Małżeństwo cara z Marią wykorzystał wychowawca Aleksego Michajłowicza, posiadający na niego znaczny wpływ, bojarzyn Borys Morozow. Ożenił się z siostrą Marii - Anną, łącząc się w ten sposób z carem więzami rodzinnymi. Obydwa małżeństwa przyczyniły się z kolei do poważnego wzrostu znaczenia całego rodu Miłosławskich. Teść cara, a zarazem Morozowa, Ilja, został bojarem i przez pewien czas odgrywał pierwszoplanową rolę na dworze. Inny członek rodziny, Iwan, zasłynął w latach 1670-1671 jako jeden z pogromców ludowego powstania Stiepana Razina. Nadania i nominacje dla Miłosławskich sypały się jak z rogu obfitości, a oni sami obsiedli dwór, starając się powiększyć swe wpływy i majątki.

W zabiegach o łaskę monarszą Miłosławscy znaleźli godnych siebie konkurentów. Był wśród nich ulubieniec cara Artamon Matwiejew, wybitny dyplomata, zręczny polityk i specjalista od spraw ukraińskich. Śmierć Marii w 1669 r. ułatwiła mu zadanie. Rozglądającemu się za nowa towarzyszką życia carowi podsunął swoja wychowankę, Natalię Naryszkinę. Efektem zabiegów Matwiejewa było zawarte z początkiem 1671 r. małżeństwo władcy z młodszą od siebie o przeszło dwadzieścia lat Natalią.

Z kolei Naryszkinowie zaczęli zabiegać o względy i przywileje. Na dworze powstały dwa stronnictwa, składające się z konkurujących ze sobą członków rodzin. Dopóki żył Aleksy Michajłowicz, żadne z nich nie ośmieliło się wystąpić otwarcie. Wiadomo było jednak, że z chwilą jego śmierci rozpocznie się zaciekła walka o władzę. Na domiar złego ambitna Natalia nie ukrywała niechęci do potomstwa zrodzonego w pierwszym małżeństwie Aleksego. Carskie dzieci także nie darzyły jej sympatią.

Przepowiadane Natalii przez Symeona i Dymitra narodziny syna wzmacniały jej pozycję w przewidywanej rozgrywce. Wprawdzie jako pretendent do tronu znalazłby się on według starszeństwa dopiero na trzecim miejscu po braciach przyrodnich - Fiodorze oraz Iwanie, ale wątłość Fiodora oraz widoczny niedorozwój umysłowy Iwana pozwalały mieć nadzieję, że oczekiwanie nowo narodzonego na koronę nie będzie trwało zbyt długo. A wróżby o nowym spadkobiercy dziedzictwa Romanowów pojawiały się coraz częściej... 1(11) września 1671 r. [w przypadku zastosowania podwójnej datacji w nawiasie podajemy datę według obecnie obowiązującego kalendarza gregoriańskiego, zaś bez nawiasów - według juliańskiego; w przypadku datacji pojedynczej (bez nawiasów) - tylko według kalendarza gregoriańskiego.], gdy w Moskwie zgodnie z tradycją cerkiewną witano uroczyście Nowy Rok, do Aleksego Michajłowicza podszedł obłąkany, wałęsający się po Kremlu, prorokując, że carewicz, który wkrótce przyjdzie na świat, będzie miał 53 sążnie (przeszło 100 metrów!) wzrostu. Na Rusi wariatów (tzw. jurodiwych - nawiedzonych) otaczano powszechnym szacunkiem uważając, iż występują w imieniu Boga. Twierdzenie nieszczęśliwego pomyleńca było wprawdzie zbyt absurdalne, aby potraktować je dosłownie, lecz natychmiast znaleźli się usłużni interpretatorzy: - 53 sążnie oznaczają 53 lata życia - mówili.

Wreszcie nadeszło oczekiwane rozwiązanie. 30 maja (9 czerwca) 1672 r. o 2.25 po północy, po ciężkim, trwającym blisko trzy doby porodzie, Natalia Kiryłowna urodziła syna. Po południu tego samego dnia niemowlę przeniesiono w uroczystej procesji z pałacu do soboru Uspieńskiego, gdzie car wziął udział w nabożeństwie dziękczynnym. Stamtąd w otoczeniu duchowieństwa przeszedł kolejno do cerkwi: Archangielskiej, Wozniesenskiej, Czudowej i Błagowieszczenskiej.

Wieczorem kilka osób otrzymało awanse z ręki carskiej.

W hierarchii stanowo-urzędniczej siedemnastowiecznej Rosji najbardziej ceniono stanowiska uprawniające do zasiadania w Dumie Bojarskiej, będącej w zasadzie instytucją doradczą, działającą przy władcy. Sprawowała ona zwierzchnictwo nad prikazami - urzędami kierującymi poszczególnymi resortami, a w pewnych przypadkach miała nawet prawo decydować pod nieobecność monarchy, zawsze jednak za jego wiedzą i zgodą. W Dumie obowiązywała ściśle określona hierarchia. Na szczeblu najniższym srali diacy (dumnyje diaki) którzy wprawdzie formalnie pełnili funkcje czysto urzędnicze, ale niejednokrotnie dochodzili do wysokich stanowisk państwowych, kierowali prikazami czy poselstwami wysyłanymi przez cara za granicę. Wyżej od nich usytuowana była szlachta dumska (dumnyje dworianie), następnie okolniczowie (spośród których rekrutowali się zazwyczaj organizatorzy uroczystości dworskich, dowódcy pułków itp.) i wreszcie najwyżej - bojarzy. Zdarzało się często, że wszystkie wymienione cztery kategorie określano wspólnym mianem ludzi dumskich (dumnyje ludi). Teraz właśnie Aleksy Michajłowicz uczcił narodziny syna powiększeniem szeregów szlachty dumskiej o kilka osób.

Uradowany car przyjmował gratulacje, podejmując gości nie tylko rosyjską wódką i owocami, ale również francuskim winem wyciągniętym z piwnic kremlowskich.

Przez trzy najbliższe dni władca nie szczędził ani aktów łaski, ani też kolejnych awansów. Na dworze miała panować radość, jeśli nie z powodu powiększenia się rodu Romanowów, to przynajmniej ze względu na konkretne korzyści materialne, jakie wyciągnęła z tego faktu rosyjska szlachta i bojarzy. Z murów Kremla grzmiały działa, obwieszczając wszystkim wielką i wspaniałą nowinę.

2(12) czerwca w Złotym Pałacu carowej Natalii wydano wystawny obiad dla najbliższego otoczenia monarchy, a po miesiącu, 29 czerwca (9 lipca), w dniu któremu patronowali święci apostołowie Piotr i Paweł, w cerkwi Św. Aleksego położonej na terenie monasteru Czudowego patriarcha moskiewski Joachim ochrzcił nowo narodzonego carewicza. Rodzicami chrzestnymi byli: siostra cara Aleksego - Irena, oraz najstarszy z jego żyjących synów (nb. miał zaledwie 11 lat) - Fiodor. Nie zastanawiano się długo nad wyborem imienia. Skoro chrzest odbywał się w dniu Piotra i Pawła, zaś po łacinie paulus znaczy „mały”, a petra - „skała”, czy można się dziwić, że przyszłego dziedzica tronu nazwano Piotrem?

Panowanie Aleksego Michajłowicza dobiegało końca. Car nie był jeszcze stary. Miał dopiero 43 lata (urodził się w 1629 r.), ale ciągłe wojny z sąsiadami i zamieszki wewnątrz państwa, intrygi dworskie oraz skomplikowane i pełne napięcia rozgrywki dyplomatyczne, wreszcie nie najwstrzemięźliwszy tryb życia: liczne miłostki, uczty połączone z pijaństwem, podkopały zdrowie monarchy.

Gdy w 1645 r. wstępował na tron, otrzymał w spadku niemal pusty skarb i kraj wyniszczony przez wojny pierwszych dziesięcioleci XVII w. Zabiegi jego wychowawcy Morozowa, starającego się zwiększyć dochody państwowe poprzez ograniczenie wydatków na wynagrodzenia dla urzędników oraz wprowadzenie wysokiego pośredniego podatku na sól, doprowadziły do wybuchu groźnego powstania mieszkańców Moskwy, a następnie Nowogrodu i Pskowa. Kodyfikacja prawa dokonana w 1649 r. przez wydanie Sobornego ułożenija nie przyczyniła się do spacyfikowania nastrojów. Przeciwnie. Nowy kodeks uwzględniał interesy szlachty rosyjskiej i zamożnego mieszczaństwa, ale petryfikował poddańczą zależność chłopów. Elementy plebejskie znowu podniosły głowę. W Moskwie powtórnie wybuchł bunt i wreszcie w latach 1670-1671 rozpętała się wojna chłopska kierowana przez Stiepana Razina.

Podstawowym problemem polityki zagranicznej były stosunki z Rzecząpospolitą. Dokonane w 1654 r. przyłączenie ziem ukraińskich do Rosji stało się bezpośrednim powodem wojny z zachodnim sąsiadem, która wprawdzie zakończyła się sukcesem Aleksego Michajłowicza (na mocy rozejmu andruszowskiego z 1667 r. Ukraina Lewobrzeżna weszła w skład państwa rosyjskiego), ale wyniszczyła siły obydwu stron walczących. Wojna ze Szwecją przyniosła tylko nieznaczne nabytki terytorialne, nie dając spodziewanego dostępu do Bałtyku, a ciągła szarpanina z Turcją nie przyczyniła się do zamierzonego zabezpieczenia granicy południowej.

Niekończące się zatargi i konflikty zbrojne z sąsiadami oraz zamieszki wewnętrzne nie powstrzymały gospodarczego rozwoju kraju. W niektórych dziedzinach przyspieszały go nawet, powodując np. rozwój metalurgii pracującej głównie na potrzeby wojenne. Wydatnie wzrosła rola pieniądza, a handel zarówno wewnętrzny, jak i zagraniczny korzystał z polityki protekcyjnej państwa.

Do Moskwy ściągali Niemcy, Holendrzy, Anglicy i inni przybysze z szerokiego świata, osiedlając się w niej na stałe, zakładając warsztaty rzemieślnicze, pierwsze manufaktury oraz firmy kupieckie utrzymujące kontakty z całą Europą. Te ostatnie przedsiębiorstwa rozrosły się do tego stopnia, że w celu ochrony interesów kupców rosyjskich w 1667 r. zabroniono cudzoziemcom handlu na terenie Rosji, z wyjątkiem miast nadgranicznych, gdzie zezwalano na dokonywanie transakcji hurtowych.

Notowano niebywały dotychczas rozwój kultury umysłowej. Nie chodziło wyłącznie o przejmowanie i kopiowanie gotowych wzorów zachodnioeuropejskich - chociaż tego nie brakowało - ale również o rodzimych twórców i uczonych. Rozwój handlu i szerokie kontakty z Europą poważnie zwiększyły liczbę osób umiejących nie tylko czytać i pisać, lecz także władających językami obcymi. Na rosyjski przełożono Selenografię gdańskiego astronoma Jana Heweliusza, w której znalazł się obszerny wykład heliocentrycznej teorii Mikołaja Kopernika. Wielką popularnością cieszyły się liczne przekłady romansów rycerskich (w tym niektóre z wydań polskich) oraz opowiadań o treści dydaktyczno moralizatorskiej. W pierwszej połowie XVII w. w Rosji opublikowano zaledwie 13 przekładów, ale już w następnym półwieczu -114. Większość z przetłumaczonych książek miała charakter świecki.

Powstawały prywatne księgozbiory zawierające dzieła naukowe z zakresu filozofii, historii, matematyki, astronomii, medycyny i teologii. Znajdowały się wśród nich prace wydane po rosyjsku, łacinie, grecku, a także po polsku. Ostatni z wymienionych języków zyskał sobie poczesne miejsce u schyłku panowania i w pierwszych latach po śmierci Aleksego Michajłowicza; był najmodniejszy (podobnie jak polski ubiór szlachecki) na dworze carskim.

Polski świadek buntu strzelców w Moskwie w 1682 r. pisał o córkach cara zmarłego przed sześciu laty: „Zofia Aleksiejewna Księgi Żywotów Sanctorum po polsku czyta... Katarzyna w czapce polskiej i sukni chodzi, kaftany moskiewskie porzuciła... Maria gładsza od Katarzyny, i ta po polsku chodzi”.

W Moskwie pojawiło się wielu przybyszów z ziem ukraińskich i białoruskich. Z nich właśnie rekrutowali się nauczyciele carskich, bojarskich i szlacheckich dzieci. W Rosji znalazł się także mnich chorwacki Jerzy Kriżanić, który - zesłany do Tobolska za swe przekonania religijne - napisał dzieło pt. Polityka, będące pochwałą absolutyzmu. Na zlecenie cara Aleksego diak Fiodor Gribojedow napisał oficjalną wersję historii Rosji (Historia o carach i wielkich książętach ziemi ruskiej, 1669 r.), wykazując istnienie powiązań rodzinnych Romanowów z Rurykowiczami i... cesarzem rzymskim Augustem. Doprowadził ją do 1667 r.

W 1665 r. w stolicy powstała w jednym z klasztorów szkoła, kierowana przez Symeona Połockiego, kształcąca poddiaków na potrzeby prikazow. Duchowny ten był również twórca projektu utworzenia Akademii Słowiańsko-Grecko-Łacińskiej, którą otwarto w Moskwie w siedem lat po jego śmierci w 1687 r. Była to pierwsza na terenie Rosji uczelnia o charakterze szkoły wyższej, wzorowana na powstałej przed półwieczem Akademii Kijowskiej.

Rozwój oświaty i nauki w państwie moskiewskim oraz dokonujący się z wolna przewrót w obyczajowości nie szły w parze z ich powszechnością. Lud rosyjski żył nadal w ciemnocie, przesadach i zacofaniu, a zetknięcie się konserwatyzmu i nadmiernego czasem przywiązania do tradycji z postępem i zachodnimi zwyczajami prowadziło niejednokrotnie do nieporozumień tragicznych w skutkach.

Carowa Natalia zdążyła jeszcze przed śmiercią małżonka urodzić dwie córki: Natalię i Teodorę. Car Aleksy zdawał sobie zapewne sprawę ze stanu swego zdrowia i zatroszczył się o odpowiednio wczesne wyznaczenie następcy. Mimo że formalnie rzecz biorąc mógł pominąć któregokolwiek ze starszych synów, nie uczynił tego, aby nie zaogniać i tak już mocno napiętej sytuacji, jaka powstała w jego najbliższym otoczeniu.

Podział dworu na dwie partie dokonał się bowiem ostatecznie. Na czele pierwszej stała ambitna i wykształcona carówna Zofia, posiłkowana przez własne rodzeństwo - siostry: Jewdokię, Martę, Katarzynę, Marię i Teodozję, oraz braci: Fiodora i Iwana. Do stronnictwa tego należały również trzy siostry Aleksego Michajłowicza. Najbliższymi współpracownikami Zofii byli: zręczny polityk Iwan Miłosławski, członek rodziny spowinowaconej z carem, oraz okolniczy Bogdan Chitrowo, chętnie nadstawiający ucha nowinkom płynącym z Zachodu. Partia przeciwna nie grupowała wprawdzie tylu członków rodziny carskiej jak poprzednia, ale nie była o wiele słabsza. Stanowili ją: żona cara Natalia, zamierzająca z maleńkim Piotrem przy boku przejąć spadek po mężu, znany nam już bojarzyn Matwiejew oraz wielu Naryszkinów, krewnych carycy, wśród których pierwszoplanową rolę grał jej ojciec Cyryl, a także bracia: Iwan, Atanazy i Lew.

1(11) września 1674 r., w dniu powitania Nowego Roku na placu Czerwonym w Moskwie, car prezentował ludowi Fiodora według przyjętego obyczaju. Carewicz miał zaledwie trzynaście lat lecz wkrótce musiał przejąć rządy w państwie. Nie minęło bowiem półtora roku, gdy w nocy z soboty na niedzielę, z 29 na 30 stycznia (8 na 9 lutego) 1676 r. zmarł Aleksy Michajłowicz. Na trzy godziny przed śmiercią potwierdził swą wolę mianowania najstarszego syna następca tronu.

Stronnictwo Zofii przystąpiło do ataku. Wprawdzie władza znalazła się w jego rękach, ale uznano za konieczne zadbać o jej umocnienie i całkowicie usunąć przeciwników z areny politycznej. Stan zdrowia Fiodora groził w każdej chwili katastrofą. Już w pierwszym dniu swego panowania młody car był tak chory, że nie mógł poruszać się o własnych siłach i musiano go wnieść do sali tronowej, by przyjął przysięgę od poddanych.

Najstosowniejszą bronią w walce okazała się plotka. Po Moskwie zaczęły krążyć wieści o dziwnej roli, jaką miał rzekomo odegrać w chwili zgonu Aleksego Michajłowicza bojarzyn Matwiejew, kierujący Prikazem Poselskim (a więc resortem spraw zagranicznych) i zawiadujący apteką pałacową.

Powiadano, iż zataił przed dworem zarówno śmierć cara, jak i jego ostatnie życzenie, usiłując namówić bojarów do oddania władzy w ręce czteroletniego carewicza Piotra.

Pod pretekstem niewywiązania się Matwiejewa z umowy z posłem duńskim na dostawę wina, potężnego bojarzyna usunięto ze stanowiska zwierzchnika Prikazu Poselskiego i wysłano poza Moskwę wraz z rodziną oraz najbliższymi współpracownikami. Jego miejsce zajął diak dumski Łarion Iwanow. Teraz, po pozbyciu się ze stolicy najgroźniejszego przeciwnika można było spokojnie pomyśleć o jego całkowitym unieszkodliwieniu. Sfabrykowano oskarżenie o czarnoksięstwo i niedbalstwo w prowadzeniu apteki, dając niedwuznacznie do zrozumienia, że kto wie? - może właśnie ono było przyczyną śmierci Aleksego? Sporo mówiło się też o łapówkach branych przez obwinionego, Matwiejewa sądzono zaocznie i skazano na zesłanie do dalekiego Pustozierska, leżącego u ujścia Peczory do Morza Barentsa.

Poważne niebezpieczeństwo zawisło nad głową brata carowej-wdowy. Iwan Naryszkin został oskarżony o spisek na życie cara Fiodora. Śledztwo prowadził Jerzy Dołgorukow, spowinowacony z Morozowem i Miłosławskimi oraz mianowany przez Aleksego opiekunem nieletniego Fiodora. Funkcję tę przekazał zresztą synowi Michałowi. Śledztwo potwierdziło zarzuty stawiane Naryszkinowi i skazano go na karę śmierci, zamieniając ją jednak w drodze łaski na dożywotnie zesłanie do Riażska w Riazańszczyźnie.

Na Naryszkinów padł strach. Tylko wysoka pozycja Natalii na dworze ratowała ich przed ostateczną klęską. Najrozsądniej było zaprzestać jakiejkolwiek działalności politycznej i zrezygnować na razie z ambitnych planów zagarnięcia władzy. Postanowiono więc czekać.

Tymczasem 16 (26) czerwca 1676 r. odbyła się koronacja cara Fiodora. Jak zwykle stała się ona okazją do nowych nominacji, awansów i nadań. Żaden z Naryszkinów nie znalazł się wśród obdarowanych.

Uroczystościom towarzyszyła seria wielkich pożarów. Pierwszy z nich wybuchł z końcem maja i obrócił w popiół znaczną część stolicy. W połowie czerwca spaliło się jeszcze 11 tys. domów, liczne magazyny i pięć kancelarii, a w ogniu zginęło przeszło 600 osób.

Pożary były zjawiskiem częstym w Moskwie. Wystarczyło zaprószenie ognia, by drewniane zabudowania paliły się jak pochodnie. Tym razem jednak złapano na gorącym uczynku sprawców umyślnego podpalenia.

Zanim, zgodnie z surowymi zwyczajami, rzucono podpalaczy do wznieconego przez nich ognia, zmuszono ich do złożenia zeznań, z których wynikało, że inspiratorami zbrodni byli Tatarzy i Kozacy. W nader dotkliwy sposób przypomniało się dziedzictwo pozostawione przez cara Aleksego: napięte stosunki na kresach państwa, z Portą oraz zależnymi od niej Tatarami.

Moskwa liczyła wówczas przeszło 200 tys. mieszkańców i należała do najludniejszych miast świata. Cudzoziemcy wyrażali o niej bardzo różnorodne opinie. Jedni zachwycali się nią bezkrytycznie, podkreślając zwłaszcza wspaniałość Kremla i bogactwo świątyń. Inni, jak uczestnik polskiego poselstwa w 1678 r. Czech Tanner, wyrażali sporo złośliwych uwag, „tylko dwie ulice są w przyzwoitym stanie... Na ich rogach stoją sprzedawcy kwasu jabłkowego, którego nie zapomnę nigdy, gdyż raz napiwszy się go, przeleżałem 12 dni w gorączce” - pisał Tanner3. Prawda, jak to zwykle bywa, leżała pośrodku.

Stolica Rosji dzieliła się na kilka części. Centralne miejsce zajmował Kreml - rozległa siedziba monarchy, opasana murami obronnymi i przylegająca do rzeki Moskwy. Nazywano go Krymgorodem lub Kremlgorodem. W bezpośrednim jego sąsiedztwie znajdował się Kitajgorod, nazwany tak prawdopodobnie od słowa kita oznaczającego wiązkę żerdzi, z których wznoszono umocnienia. Z Kremlem łączył go most kamienny. Kitajgorod był dzielnicą handlową zamieszkaną głównie przez kupców i kramarzy, chociaż nie brakowało tu także przedstawicieli innych zawodów. Wabiły więc do siebie dziewczęta lekkich obyczajów, a - jak gdyby dla kontrastu - ulicę wiodącą z Kremla obsiedli niemal wyłącznie malarze ikon. Za pałacem Poselskim, w drewnianych, byle jak skleconych budach rozgościli się fryzjerzy. Po ziemi walało się tyle włosów, że trudno było przejść, by nie nabrać sporej ich porcji na własne ubranie. Miejsce to nazywano potocznie Giełdą Wszy.

Bliskość siedziby monarszej spowodowała usytuowanie w Kitajgorodzie budynków kilku prkazów, drukami, domów bojarskich, zajazdów i traktierni. Całość otoczona była niskim, lecz solidnym murem obronnym sześciometrowej grubości.

Kolejna dzielnica - Cargorod - zajmowała powierzchnię pięciokrotnie większą. Po dokonanym w drugiej połowie XVII w. remoncie i pobieleniu murów zaczęto nazywać ją Biełgorodem.

Większość jej mieszkańców utrzymywała się z rzemiosła. Znajdowały się tu także jatki z mięsem, nie zawsze zresztą pierwszej świeżości, skąd zwłaszcza latem wydobywały się trudne do zniesienia zapachy. W pobliżu rozlokowano stajnie dworskie, (zw. litiejnyj dwór, czyli państwowe warsztaty odlewnicze, pracujące głównie na potrzeby wojska, i więzienie, mieszczące czasem i do 2 tys. aresztantów.

Na krańcach stolicy znajdował się Ziemlanyj Gorod zamieszkany przeważnie przez cieśli, utrzymujących się ze sprzedaży gotowych domów drewnianych, co wobec częstych pożarów było wcale popłatnym zajęciem.

Po drugiej stronie rzeki Moskwy, naprzeciwko Kremla, rozsiadła się Słoboda Strzelecka, podzielona na osiem części i z początkiem lat osiemdziesiątych XVII w. zamieszkana przez przeszło 20 tys. strzelców. Poza nimi oraz drobnymi handlarzami piwa i zboża nikomu nie zezwalano na osiedlanie się w tej części miasta.

Tylko raz jeden uczyniono wyjątek.

Przybysze z Niemiec i innych krajów zachodnioeuropejskich zamieszkiwali początkowo razem z Rosjanami, lokując się w zależności od wykonywanych zawodów albo w Kitajgorodzie, albo też w Biełgorodzie. Zbyt często jednak dochodziło między obydwoma grupami ludności do kłótni, bójek, a nawet regularnych starć ulicznych, by na dłuższą metę dało się utrzymać ten stan rzeczy. Cudzoziemców przesiedlono więc do Słobody Strzeleckiej. Pociągnięcie to nie przyniosło spodziewanych rezultatów. Zdecydowano się przeto na krok radykalny. Wszyscy obcokrajowcy zostali przerzuceni poza obręb murów miejskich, na tereny położone między rzeczką Jauzą a strumieniem Kukujem. Powstała tam nowa dzielnica stolicy zwana Słobodą Niemiecką. W Moskwie istniało ponadto kilka innych siedlisk cudzoziemców, jednak żadne nie rozwinęło się tak szybko i nie doszło do takiej wspaniałości, jak właśnie Słoboda Niemiecka (nb. nazywano ją też często Kukujem, od strumienia przepływającego w pobliżu). Zabudowa była tutaj regularna, powstało wiele domów murowanych z kamienia i cegły, a przy nich zakładano obszerne i znakomicie utrzymane ogrody. Wybudowano fabrykę papieru, huty szkła i żelaza. Jej mieszkańcy podlegali wprawdzie ustawodawstwu rosyjskiemu, ale zezwolono im jednocześnie na wprowadzenie pewnej formy samorządu miejskiego i wolność wyznania.

Teraz z kolei spokojowi stolicy zagrozili strzelcy ze znanej nam Słobody. Wojsko strzeleckie powstało w drugiej połowie XVI w. i rekrutowało się z biedoty miejskiej oraz wolnych chłopów. Rząd zapewniał im żołd i żywność. Oddziały strzeleckie stanowiły niegdyś obok pospolitego ruszenia trzon armii rosyjskiej; teraz ustępowały miejsca nowoczesnym oddziałom regularnym. Traktowano je raczej jako formację pomocniczą, używając często do prac budowlanych, porządkowych, służby wartowniczej, granicznej itp. Skargi zainteresowanych nieraz trafiały do Prikazu Strzeleckiego, nie powodując jednak żadnych kroków zapobiegawczych. Wzburzenie rosło, a nadużycia dowódców nader często okradających podwładnych z należnego im żołdu dolewały jeszcze oliwy do ognia. W każdej oliwili można było się spodziewać otwartego buntu, tym groźniejszego, że mającego miejsce pod samymi murami Kremla oraz mogącego liczyć na poparcie uboższych warstw ludności stołecznej, zawsze gotowej do wystąpienia przeciw tym, którzy górowali nad nią zamożnością i pozycją. Dodać trzeba, że znaczna liczebność oddziałów strzeleckich przebywających w Moskwie zwiększała ich pewność siebie.

Piotr był wciąż jeszcze zbyt mały, by zwracać uwagę na sytuację w stolicy oraz ciężką atmosferę panującą na dworze. Przepych otaczał carewicza od chwili narodzin, a za życia ojca malec był nawet rozpieszczany ponad miarę. Wyznaczono mu odrębny dwór, a mamki, według współczesnych relacji, karmiły go przez pierwsze dwa i pół roku życia. Do pałacu dobudowano kilka drewnianych izb, obitych kurdybanem i drogim suknem sprowadzonym z zagranicy. W oknach znajdowały się prosie witraże, których centralnym motywem był herb państwa rosyjskiego - orzeł dwugłowy. Carewicz otrzymywał bez przerwy wiele kosztownych podarków, klejnoty i wyroby ze złota. Z każdym miesiącem rosła zawartość skrzyń na ubranie. Prawdopodobnie, jak każde dziecko, najbardziej cieszył się z ofiarowywanych obficie zabawek. Były wśród nich książki z obrazkami, drewniany koń na żelaznych kołach z „prawdziwym” siodłem i uzdą, bębny, cymbały, huśtawka, łuk ze strzałami, a także wykonany ze srebra model okrętu, kupiony i podarowany mu przez Matwiejewa. Gdy Piotr ukończył trzy lata, dostał w prezencie od kupca, który pojawił się na dworze, szabelkę dostosowaną do swego wzrostu. Jego radość była tak wielka, że ojciec uhonorował ofiarodawcę przywilejem, nadającym mu tytuł „gościa” (gost).

Posiadacz takiego tytułu zostawał automatycznie zwolniony od opłat celnych, gwarantowano mu swobodny przejazd przez granice państwa, miał prawo kupowania dóbr ziemskich i podlegał bezpośrednio sądom sprawowanym przez monarchę. Prezent opłacił się kupcowi z nawiązką.

Chłopcy przepadają zazwyczaj za zabawami w wojsko. Carewicz nie był pod tym względem wyjątkiem. Wśród zabawek Piotra pojawiały się coraz częściej małe, przystosowane do jego wieku toporki, sztylety, buławy, buzdygany, a także wykonane z drzewa pistolety, strzelby i nawet armatki.

Prawdę powiedziawszy, bawić się nie było z kim. Surowy protokół panujący na dworze nie pozwalał rówieśnikom zbliżać się do Piotra, który stale przebywał w otoczeniu dorosłych. Prawie nie wyjeżdżano z Kremla, gdyż Aleksy Michajłowicz pod koniec życia nie wyruszał, jak poprzednio, na dalekie wyprawy. Wszystko kończyło się na przejazdach z pałacu do pałacu, najdalej do rezydencji podmoskiewskich (znajdujących się zresztą dzisiaj w granicach tzw. wielkiej Moskwy): Preobrażenskoje, Kołomienskoje i Worobiewa. Tylko wówczas można było wypróbować inny z ojcowskich podarunków - małą karetkę zaprzężoną w kucyki i powożoną przez karłów, specjalnie w tym celu sprowadzonych do stolicy.

Piotr nie wziął udziału w pogrzebie ojca. Miał niespełna cztery lata i przeciągająca się uroczystość mogła zakończyć się chorobą chłopca. Dla carowej Natalii był on najpoważniejszym posiadanym przez nią atutem. Chroniła go więc, jak tylko mogła. Carewicz nadal bawił się beztrosko i cieszył z kolejnego podarunku - strzelającej fuzyjki, wyposażonej w zamek i gwintowaną lufę.

Pierwszym sygnałem wskazującym na konieczność wzięcia się do poważniejszych zajęć było odebranie Piotra spod opieki troskliwych kobiet i przekazanie w męskie ręce. Za wychowanie carewicza miał odpowiadać teraz bojarzyn Rodion Streszniew wraz z przydanymi mu do pomocy: szlachcicem dumskim Tichonem Streszniewem oraz stolnikiem Timofiejem Juszkowem. W zasadzie wszyscy ciążyli ku Miłosławskim, chociaż najsilniej związał się z tym stronnictwem pierwszy ze Streszniewów. To on właśnie obwieścił Matwiejewowi wiadomość o konieczności opuszczenia przez niego Moskwy. Drugi z nich. Tichon, potrafił umiejętnie lawirować między rafami intryg dworskich i nawet, już za samodzielnych rządów Piotra I, sprawował wysoką funkcję naczelnika razridu. Do instytucji tej w owym czasie należała dbałość o przestrzeganie ceremoniału dworskiego oraz formalne zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi w czasie wojny.

Tak więc z końcem 1679 r. carewicz rozpoczął naukę. Mało wiarygodne przekazy wymieniają nazwiska pierwszych nauczycieli. Kim byli naprawdę - nie wiadomo do dnia dzisiejszego. Najprawdopodobniej już wówczas znalazł się między nimi diak dumski Nikita Zotow, w przyszłości jeden z najbliższych współpracowników Piotra I i współuczestnik szalonych hulanek. Nauka rozpoczynała się od opanowania umiejętności czytania i pisania, a diacy typu Zotowa, w miarę ograniczeni i w miarę sprytni, uważani byli zawsze za najstosowniejszych preceptorów członków rodziny carskiej i kierowali ich początkowym nauczaniem. Później dopiero przychodziła kolej światłych ludzi w rodzaju Symeona Połockiego.

Nauka trwała niemal cały dzień, od rana do wieczora. Przed południem Zotow wpajał Piotrowi podstawowe zasady religii i wtajemniczał w arkana alfabetu, popołudnie poświęcone było na naukę arytmetyki i historii. Wkrótce wyczerpały się wiadomości, jakie nauczyciel miał do przekazania swojemu uczniowi. W edukacji carewicza nastąpiła chwilowa przerwa, spowodowana ważnymi wydarzeniami, które wstrząsnęły państwem na początku lat osiemdziesiątych XVII w.

Objęcie rządów w państwie moskiewskim przez Fiodora Aleksiejewicza oznaczało w praktyce przejście władzy w ręce grupy bojarów związanych z Miłosławskimi. Ich polityka wewnętrzna zmierzała przede wszystkim, poza eliminacją stronnictwa Naryszkinów z życia politycznego, do umocnienia centralnego ośrodka kierowniczego, mogącego zabezpieczyć szybki wzrost potencjału gospodarczego wielkich majątków ziemskich i zapobiec chłopskim protestom. W tym też kierunku szły nowe zarządzen...