PSYCHOLOGIA KLINICZNA DZIECKA W WIEKU PRZEDSZKOLNYM
Marta Bogdanowicz
Wydanie pierwsze
Warszawa 1985
Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne
Wstęp
Psychologia kliniczna dziecka to obszerna dziedzina wiedzy, w której gromadzone, od ponad osiemdziesięciu lat, doświadczenia praktyczne i badania naukowe stały się podstawą wielu koncepcji teoretycznych, wyjaśniających zjawiska o charakterze patologicznym w zachowaniu dziecka. W podręczniku zawarta jest dość duża ilość materiału o charakterze teoretycznym. Wydaje się tu konieczne przekazanie niezbędnej wiedzy, która niesie ogólną kulturę psychologiczną i stwarza tym samym przesłanki do rozwiązywania problemów, z którymi na co dzień spotyka się nauczyciel. Nie sposób bowiem wszystkie te problemy omówić w jednym podręczniku ani podać szczegółowe recepty na ich rozwiązanie.
Przy opracowywaniu podręcznika, w związku z bogactwem problematyki, jaka składa się na psychologię kliniczną dziecka, napotkałam liczne trudności z dokonaniem wyboru treści i podjęciem decyzji, które z nich zamieścić, a które pominąć. Czy wybór był trafny, pokaże praktyka, a doświadczenia w pracy z podręcznikiem mogą się przyczynić do jego udoskonalenia.
Wiele treści, ważnych z punktu widzenia znajomości psychologii klinicznej, musiało zostać pominiętych. Część z nich czytelnicy powinni sami uzupełnić, na przykład kierując się problemami wyszczególnionymi po każdym rozdziale w „Zagadnieniach do opracowania". Zostały one sformułowane z myślą, aby poszerzyć przekrój zagadnień prezentowanych w podręczniku oraz aby zachęcić czytelnika do samodzielnego, praktycznego zastosowania wiedzy zdobytej podczas lektury podręcznika. Wybór zagadnień zaleconych do opracowania należy do prowadzącego zajęcia. W niektórych przypadkach jego pomoc będzie niezbędna przy rozwiązywaniu trudniejszych problemów.
Układ treści podręcznika jest następujący: pierwsze dwa rozdziały zawierają ogólną wiedzę o psychologii klinicznej dziecka.
Trzeci rozdział traktuje o przyczynach zaburzeń rozwoju psychoruchowego dzieci. Pozostałe rozdziały, od czwartego do ósmego, prezentują szczegółową wiedzę o zaburzeniach rozwoju psychoruchowego dzieci, o charakterze globalnym bądź parcjalnym (fragmentarycznym). Informacje te usystematyzowano tak, aby przypomnieć podstawowe dane o neurofizjologicznych podstawach omawianych procesów i ich rozwoju w wieku przedszkolnym. Następnie scharakteryzowano objawy zaburzeń rozwoju tych procesów, metody ich diagnozowania oraz sposoby oddziaływania korekcyjno-wychowawczego.
Byłabym bardzo usatysfakcjonowana, gdyby ten podręcznik stał się przewodnikiem w pracy zawodowej nauczyciela, pomagając mu w rozwiązywaniu konkretnych problemów w pracy z dziećmi.
Oddając książkę czytelnikom pragnę złożyć serdeczne podziękowania recenzentom tej pracy: prof. dr hab. Marii Susułowskiej oraz dr Hannie Nartowskiej, których szczegółowa i wnikliwa ocena, wynikająca z wysokich kompetencji w zakresie psychologii klinicznej, była bardzo pomocna. Wiele cennych uwag dostarczyła mi recenzja mgr Krystyny Doroszewicz i mgr Barbary Strupczewskiej z Instytutu Kształcenia Nauczycieli w Warszawie, która wpłynęła na kształt tego podręcznika.
I. WPROWADZENIE DO PSYCHOLOGII KLINICZNEJ DZIECKA
1. Zarys historii psychologii klinicznej
Psychologia kliniczna to jedna z gałęzi psychologii stosowanej. Zwykle wymienia się kilka źródeł powstania psychologii klinicznej, wśród których jednym z ważniejszych były początki rehabilitacji dzieci upośledzonych umysłowo, głuchych, dzieci sprawiających trudności wychowawcze, a w związku z tym potrzeba psychologicznej pomocy w zakresie diagnozy i terapii tych dzieci.
Nazwa i data powstania psychologii klinicznej wiąże się z założeniem w 1896 roku Kliniki Psychologicznej, czyli pierwszej na świecie poradni psychologicznej dla dzieci. Powstała ona z inicjatywy Lightnera Witmera w Stanach Zjednoczonych A.P. W tej pierwszej poradni, założonej przy Uniwersytecie Stanu Pensylwania, zaczęto zajmować się dzieckiem jako jednostka, ale nie w aspekcie badań naukowych i ustalania ogólnych prawidłowości dotyczących psychiki, czym dotychczas interesowała się psychologia, lecz w celu udzielenia pomocy dziecku. Każdym przypadkiem zajmował się zespół specjalistów, a polegało to na dokładnej i wszechstronnej analizie przypadku dziecka i jego środowiska. Tak wszechstronna diagnoza stwarzała podstawę do ukierunkowania oddziaływań terapeutycznych. Metoda kliniczna, w ujęciu L. Witmera, polegała na wykorzystaniu wiedzy i metod psychologii ogólnej do wyjaśniania problemów jednostki, na przykład dziecka społecznie nieprzystosowanego.
Koncepcja ta przyjęła się szeroko, podobnie jak i termin psychologia kliniczna, nawiązujący do problematyki i stylu pracy w klinice L. Witmera. Także obecnie w psychologii klinicznej dziecka stosuje się wszechstronne opracowania każdego przypadku (tzw. studium przypadku - case study) przez zespół specjalistów różnych dziedzin (team).
Praktyczne zajmowanie się problematyką upośledzenia umysłowego wymagało stworzenia narzędzi pomiaru sprawności intelektualnej. Francuski psycholog Alfred Binet i jego współpracownik Teofil Simon opracowali pierwszą skalę inteligencji. Umożliwiała ona rozpoznawanie przypadków upośledzenia umysłowego u dzieci i określanie kierunku ich kształcenia. Opublikowana w 1905 roku Skala Inteligencji Bineta-Simona jest nadal, w unowocześnionych wersjach, stosowana na całym świecie (np. jako Skala Inteligencji Termana-Merrill).
Psychologia kliniczna stanowi najbardziej rozwinięty dział psychologii stosowanej. W Polsce psychologia kliniczna ma bogatą tradycją trzech pokoleń klinicystów. Jej początki wiążą się z nazwiskami Jana Ochorowicza, Edwarda Abramowskiego i Stefana Błachowskiego, którzy współpracując z lekarzami podejmowali badania psychologiczne nad zjawiskami z zakresu psychopatologii. Jej dorobek nawiązuje do oryginalnych polskich opracowań teoretycznych z zakresu psychologii ogólnej i osobowości. Na początku lat sześćdziesiątych zaczęły pojawiać się w Polsce coraz liczniejsze publikacje z psychologii klinicznej dziecka. Do najważniejszych prac w tej dziedzinie należą publikacje Haliny Spłonek, Marii Susułowskiej, Marii Tyszkowej, Hanny Nartowskiej, Ireny Obuchowskiej, Janusza Kostrzewskiego, Małgorzaty Kościelskiej, Tadeusza Gałkowskiego, Marii Chłopkiewicz, Hanny Olechnowicz, Izabeli Bielickiej, Elżbiety Węgrzynowicz i in.
Zagadnienia do opracowania
1. Co wiesz o początkach psychologii klinicznej dziecka?
2. Wyjaśnij terminy: psychologia kliniczna, metoda kliniczna, studium przypadku.
Jeżeli zainteresowały Cię te zagadnienia to:
3. Na podstawie cytowanej literatury określ, jakie były inne źródła powstania psychologii klinicznej.
4. W Atlasie psychologicznym W. Szewczuka odszukaj fotografie i informacje dotyczące przedstawicieli psychologii klinicznej w Polsce i na świecie.
5. Przejrzyj kartoteką biblioteki, wynotuj nazwiska psychologów zajmujących się psychologią kliniczną dziecka i określ, jaką problematyką się interesują.
2. Przedmiot, zadania i podstawowe pojęcia psychologii klinicznej
Podstawowym pojęciem, które wymaga zdefiniowania, jest psychologia kliniczna. Definicje tego pojęcia znajdujemy w wielu podręcznikach psychologii. Zgodnie z tymi definicjami psychologia kliniczna jest gałęzią psychologii stosowanej, która przyjmuje za przedmiot badań zaburzenia zachowania, inaczej zaburzenia czynności ludzkich.
O zaburzeniach zachowania można mówić wtedy, gdy czynności te tracą ukierunkowanie na cel lub ulegają dezorganizacji w swym przebiegu. Zaburzenia czynności uniemożliwiają regulowanie stosunków człowieka z otoczeniem: zarówno zaspokajanie potrzeb osobistych, jak i rozwiązywanie zadań stawianych przez środowisko i sytuacje, a więc utrudniają mu przystosowanie się. Takie ujęcie psychologii klinicznej nawiązuje do rozumienia psychologii jako nauki o regulacji wzajemnych stosunków człowieka z otoczeniem.
Przedmiotem zainteresowania psychologii klinicznej są nie tylko zaburzenia zachowania, ale także ich przyczyny i skutki. W ten sposób dochodzimy do sformułowania problemów, którymi zajmuje się psychologia kliniczna. Są to: diagnoza, terapia i profilaktyka zaburzeń. Te trzy podstawowe problemy wytyczają praktyczne zadania psychologii klinicznej.
Zadania psychologii klinicznej w zakresie diagnozy są następujące: rozpoznawanie istniejących odchyleń w zachowaniu człowieka, wyjaśnianie ich przyczyn (etiologia) i patomechanizmów ich powstania.
Do zadań w zakresie terapii należą formułowanie i realizacja programu postępowania korekcyjnego wobec zaburzeń stwierdzanych w badaniu diagnostycznym. Zadaniem profilaktyki jest określanie optymalnych warunków życia i działania ludzi, które umożliwiają realizowanie potencjalnych możliwości każdego człowieka a jednocześnie ochraniają go przed tym, co zagraża jego zdrowiu psychicznemu. W realizacji tych zadań psycholog kliniczny musi współpracować z różnymi specjalistami.
Zadania w zakresie profilaktyki nawiązują do pojęć zdrowia psychicznego i higieny psychicznej. Higiena psychiczna jest nauką, która zajmuje się zdrowiem psychicznym jednostki i grupy społecznej i warunkami zachowania tego zdrowia.
Wychodząc od definicji sformułowanej przez Światową Organizację Zdrowia, że ,,[...] zdrowie jest stanem pełnego dobrego samopoczucia fizycznego, psychicznego i społecznego a nie tylko brakiem choroby lub kalectwa", należy również szeroko rozumieć termin ' zdrowie psychiczne. W polskim ruchu higieny psychicznej przyjmuje się więc za Kazimierzem Dąbrowskim, że kryterium zdrowia psychicznego jest zdolność do prawidłowego rozwoju jednostki aż do ideału osobowości wszechstronnie rozwiniętej. W tym też kierunku zmierzają zadania higieny psychicznej.
Kolejnym pojęciem, związanym z zagadnieniem zaburzeń zachowania jest pojęcie normy, które jest wieloznaczne. W. Sanocki rozróżnia trzy podstawowe znaczenia tego pojęcia, które nie wykluczają się wzajemnie.
Statystyczne znaczenie normy
W tym znaczeniu norma to średnia lub przeciętna. O stwierdzeniu normy decyduje uzyskanie wyniku zbliżonego do średniej (dopuszczalna jest różnica o tzw. jedno odchylenie standardowe). Wynik taki uzyskuje 2/3 dzieci w badanej populacji (np. dzieci w wieku przedszkolnym). Wyniki wykraczające poza te granice uznawane są za odchylenia od przeciętnej, tj od normy. Określenie wyniku jako normalnego w znaczeniu statystycznym nie upoważnia jednak do oceniania go jako wyniku pożądanego. Zbyt pochopnie gotowi jesteśmy uznawać za normalne to, co występuje często, a co rzadko występuje - za nienormalne, czyli patologiczne. Na przykład ze statystycznego punktu widzenia za „normalne" należałoby uznać zachowania aspołeczne dzieci zaniedbanych wychowawczo, które tak często występują w nieprawidłowych środowiskach. Natomiast przypadki dzieci z wysoką inteligencją wypadałoby uznać za „nienormalne", ponieważ występują rzadko. Statystyczna ocena częstotliwości występowania danego zachowania pozwoliła ustalić tzw. normy rozwojowe, tj. wskaźniki określające poziom rozwoju czynności psychicznych i ruchowych spotykane najczęściej w danej grupie wiekowej. O zaburzeniach mówimy wówczas, gdy dziecko nie spełnia wymagań adekwatnych do jego wieku, np w wieku 6-7 lat nie potrafi odwzorować rombu, podczas gdy większość jego rówieśników umie to wykonać.
Pojęcie normy w znaczeniu statystycznym nie może być zatem stosowane samodzielnie, choć jest bardzo przydatne Pozwala ono na drodze obliczeń statystycznych określić np. liczbę dzieci, które mogą mieć trudności z opanowaniem programu i liczbę dzieci, dla których ten program będzie za łatwy. Należy więc liczyć się z tym, że wśród trzydzieściorga dzieci stanowiących grupę przedszkolną około pięciorga dzieci będzie miało trudności z przyswojeniem materiału nauczania i dla pięciorga dzieci będzie on za łatwy. Program jest bowiem opracowywany pod kątem dzieci normalnych, czyli o statystycznie przeciętnych możliwościach. O istnieniu tych dwóch potencjalnie trudnych grup nauczyciel powinien pamiętać podczas realizowania programu.
Społeczno-kliniczne znaczenie normy
...
komp-22