Wplyw menopauzy.pdf

Artykuł poglądowy/ Review paper

Wpływ menopauzy na starzenie się skóry

Menopause and skin aging

Dorota Wojnowska, Maria Juszkiewicz-Borowiec, Grażyna Chodorowska

Katedra i Klinika Dermatologii, Wenerologii i Dermatologii Dziecięcej Akademii Medycznej w Lublinie,

kierownik Katedry i Kliniki: prof. AM dr hab. med. Grażyna Chodorowska

Post Dermatol Alergol 2006; XXIII, 3: 149–156

Streszczenie

Skóra jest jednym z narządów pozostających pod wpływem hormonów płciowych, głównie estrogenów i testosteronu.

W całej skórze znajdują się receptory estrogenowe, ale największą ich gęstość obserwuje się w okolicy twarzy, okolicy

łonowej, narządów płciowych i kończyn dolnych. Takie stany, jak miesiączka, ciąża i menopauza wpływają na wygląd

i właściwości skóry, ale szczególnie głębokie zmiany zachodzą w niej w okresie menopauzy. Skóra staje się sucha,

atroficzna, wiotka, formują się głębokie zmarszczki. Jej zmienione właściwości biomechaniczne prowadzą

do wystąpienia wielu chorób typowych dla okresu klimakterium, takich jak zanikowe zapalenie sromu i pochwy,

dysaesthetic vulvodynia , liszaj twardzinowy sromu, hirsutyzm twarzy, czołowe łysienie bliznowaciejące i napadowy

rumień twarzy. Chociaż starzenie skóry nie jest oczywiście wskazaniem do stosowania hormonalnej terapii zastępczej,

to trudno nie dostrzegać korzystnego wpływu suplementacji estrogenów na wygląd skóry.

Słowa kluczowe: starzenie skóry, estrogeny, receptor estrogenowy, menopauza, hormonalna terapia zastępcza.

Abstract

The skin is one of the organs, which is influenced by sex steroids, especially estrogen and testosterone. Estrogen

receptors are found in the whole skin, with the density of receptors being highest on the face, pubic region, genitalia

and lower limbs. Pregnancy, menstruation and menopause modulate the skin appearance and properties, especially

during menopause the skin undergoes profound changes. Postmenopausal women often complain of dry, atrophic,

slack skin with increased wrinkling. The altered biomechanical properties of the skin in climacteric women cause

certain disorders, such as atrophic vulvovaginitis, dysaesthetic vulvodynia, vulval lichen sclerosus, facial hirsutism,

frontal fibrosing alopecia and recurrent menopausal flushing. Although skin aging is certainly no indication for the

hormone replacement therapy the beneficial effect of estrogen supplementation on the skin appearance is a positive

side aspect of such treatment.

Key words: skin aging, estrogen, estrogen receptor, menopause, hormone replacement therapy.

Wygląd i funkcjonowanie skóry zależą od sumujące-

go się wpływu wielu działających na nią czynników,

w tym stanu hormonalnego organizmu, czynników śro-

dowiskowych, czasu oraz indywidualnych właściwości

genetycznych, determinujących szybkość starzenia. Skó-

ra jest jednym z wielu narządów, których funkcjonowa-

nie jest regulowane przez steroidy płciowe, dlatego ta-

kie stany fizjologii, jak menstruacja, ciąża czy menopau-

za istotnie wpływają na wygląd skóry. Proces starzenia

się organizmu opóźniają tzw. hormony juwenilne . Do tej

grupy oprócz estrogenów, progesteronu i androgenów

należą także hormon wzrostu, melatonina i dehydro-

epiandrosteron.

Poważne przemiany hormonalne, dokonujące się w or-

ganizmie kobiety w czasie menopauzy, prowadzą do sze-

regu fizjologicznych zmian w wielu narządach wewnętrz-

nych oraz w skórze. Znaczący spadek stężenia estrogenów

i progesteronu powoduje dość gwałtowne pogorszenie

się właściwości skóry, doprowadzając w ciągu kilku lat

do jej atrofii, nadmiernej suchości i wiotkości oraz wielu

towarzyszących dolegliwości, które są uznawane za cha-

rakterystyczne dla tego okresu. Należą do nich m.in. zmia-

ny w obrębie narządów płciowych – zanik nabłonka po-

chwy i warg sromowych, liszaj twardzinowy sromu, dysa-

esthetic vulvodynia i stany zapalne pochwy o zróżnicowanej

etiologii [1, 2]. W pracy przedstawiono mechanizm działa-

Adres do korespondencji: dr med. Dorota Wojnowska, Katedra i Klinika Dermatologii, Wenerologii i Dermatologii Dziecięcej,

Akademia Medyczna, ul. Radziwiłłowska 13, 20-080 Lublin, tel. +48 81 532 36 47

149

Postępy Dermatologii i Alergologii XXIII; 2006/3

Dorota Wojnowska, Maria Juszkiewicz-Borowiec, Grażyna Chodorowska

nia estrogenów na skórę, zmiany dokonujące się w niej

w okresie menopauzy oraz efekty stosowania hormonal-

nej terapii zastępczej.

gulacja syntezy lipoprotein i odpowiedzi tkanek na insu-

linę, zapobieganie atrofii nabłonka dróg moczowo-płcio-

wych, ochronny wpływ na serce i jelito grube oraz praw-

dopodobnie korzystny wpływ na funkcje poznawcze. W or-

ganizmie mężczyzn podstawową rolą estrogenów jest

utrzymanie właściwej masy kostnej i wzrostu kości dłu-

gich w młodym wieku [3, 5].

Molekularne mechanizmy działania

estrogenów na skórę

Steroidy płciowe mają 18–21 atomów węgla, zależnie

od liczby i rodzaju podstawników: 21-węglowe pochodne

należą do grupy progestagenów (pregnenolon, progeste-

ron, 17 α -hydroksyprogesteron), pochodne zawierające

19 atomów węgla należą do androgenów (androstendion,

testosteron, dihydrotestosteron), 18-węglowe steroidy to

estrogeny; w zależności od ilości grup hydroksylowych – es-

tron (E1), estradiol (E2) i estriol (E3). Schemat szlaku prze-

mian cząsteczki cholesterolu do testosteronu i estradiolu

przedstawiono na ryc. 1. [3, 4]. Estrogeny są produkowane

w komórkach ziarnistych pęcherzyków jajnikowych z wcze-

śniej zsyntetyzowanych przez osłonkę wewnętrzną andro-

genów. Reakcja ta polega na aromatyzowaniu pierścienia

A cząsteczki hormonu i jest katalizowana przez układ aro-

matazy. Estrogeny (steroidy o właściwościach lipofilnych)

łatwo penetrują do wnętrza komórki, gdzie łączą się ze swo-

istym receptorem jądrowym. Istnieje także pozareceptoro-

wa, tj. błonowa droga wiązania estrogenu z komórką. Es-

tradiol (ryc. 2.) jest produkowany nie tylko przez komórki

ziarniste jajnika, lecz także przez tkanki obwodowe. Narzą-

dy estrogenozależne to gruczoł piersiowy, mózg, układ ser-

cowo-naczyniowy, narządy moczowo-płciowe, kości, układ

immunologiczny, przewód pokarmowy, wątroba oraz skó-

ra i jej przydatki.

Do fizjologicznych funkcji estrogenów u kobiet nale-

żą: rozwój drugorzędnych cech płciowych, regulacja wy-

dzielania gonadotropin i owulacja, przygotowanie tkanek

do reakcji na progesteron, utrzymanie masy kostnej, re-

Receptor estrogenowy

Poszczególne elementy strukturalne skóry znajdują

się pod ścisłą kontrolą układu hormonalnego za pośred-

nictwem receptorów dla steroidów płciowych. Białka re-

ceptorowe obecne w jądrze komórkowym mają struktu-

ralnie odrębne domeny odpowiedzialne za wiązanie DNA,

wiązanie ligandu i aktywację transkrypcji. Działanie es-

trogenów w większości tkanek odbywa się za pośrednic-

twem receptora dla estrogenów, należącego do rodziny

steroidowych receptorów jądrowych, działających jako

czynniki transkrypcyjne. Estrogeny oddziałują na tkanki

docelowe za pośrednictwem dwóch typów receptora (re-

ceptor estrogenowy, ER) alfa i beta (ER-alfa, ER α i ER-be-

ta, ER β ). ER – podobnie jak inne receptory jądrowe – ma

2 główne domeny; jedna z nich (znana jako domena C),

zlokalizowana w pobliżu centralnej części łańcucha biał-

kowego, jest zaangażowana w interakcję z DNA; dome-

na, tzw. E/F, zlokalizowana w pobliżu terminalnej (karbok-

sylowej) części łańcucha, łączy się z hormonem ( ligand

binding region ). Drugi koniec łańcucha receptora (amino-

wy), zwany domeną A/B, może ulec aktywacji na drodze

niezależnej od liganda [3, 6–8]. Chociaż zaktywowany re-

ceptor estrogenowy może w sposób bezpośredni stymu-

lować odpowiednie geny, to czynniki określane jako ko-

aktywatory lub korepresory biorą czynny udział w proce-

sie

aktywacji

transkrypcyjnej.

Istnieje

także

cholesterol

pregnenolon

17-OH pregnenolon

progesteron

dehydroepiandrosteron (DHEA)

17-OH progesteron

androstendiol

androstendion

aromataza

testosteron

estron

aromataza

estradiol

Ryc. 1. Schemat powstawania estradiolu

Ryc. 2. Budowa cząsteczki estradiolu

150

Postępy Dermatologii i Alergologii XXIII; 2006/3

Wpływ menopauzy na starzenie się skóry

pozareceptorowa droga oddziaływania estrogenu na ko-

mórkę, polegająca na interakcji hormonu ze specyficznym

miejscem wiązania w błonie komórkowej (np. z sierocym

receptorem GPR30), co natychmiast indukuje rozmaite sy-

gnały wewnątrzkomórkowe, np. jony wapnia lub cAMP,

regulujące ekspresję pewnych genów. Błonowe miejsca

wiązania estrogenów są albo zmodyfikowanymi formami

receptora jądrowego, albo stanowią strukturę różniącą się

budową od tegoż receptora [8].

Liczba receptorów estrogenowych w skórze waha się

zależnie od płci i okolicy ciała. Największą gęstość ER ob-

serwuje się w okolicach płciowych, w skórze twarzy i koń-

czyn dolnych. W obrębie pochwy jest więcej receptorów

estrogenowych aniżeli w nabłonku warg sromowych.

Znacznie więcej receptorów estrogenowych występuje

u kobiet niż u mężczyzn [1].

Dystrybucja obu typów receptora, tj. α i β w organi-

zmie oraz interakcje pomiędzy nimi w istotny sposób de-

cydują o efekcie działania estrogenów na poszczególne

tkanki. ER α iER β nie są równoważne czynnościowo i ma-

ją różną ekspresję w tkankach. W skórze dominuje recep-

tor β , który jest obecny w komórkach naskórka i skóry

właściwej. Jądrowy receptor α występuje w fibroblastach

i makrofagach, ale nie stwierdzono go w keratynocytach.

Receptory estrogenowe są obecne także w melanocytach,

komórkach dendrytycznych i komórkach śródbłonka na-

czyń. W fibroblastach, makrofagach i keratynocytach obec-

ne są także receptory androgenowe i progesteronowe. Re-

ceptor androgenowy występuje w jądrach większości ke-

ratynocytów, w mniej więcej 10% fibroblastów skóry

właściwej, w sebocytach gruczołów łojowych, mieszkach

włosowych i nielicznych komórkach wydzielniczych gru-

czołów potowych. Receptor progesteronowy występuje

w keratynocytach, gruczołach łojowych, mieszkach wło-

sowych, gruczołach potowych ekrynowych i melanocytach

[8–11]. W okresie menopauzy zmienia się ekspresja recep-

torów dla hormonów płciowych w skórze okolicy łonowej.

Istotnie maleje gęstość receptora androgenowego (spa-

dek ok. 40% w porównaniu z okresem premenopauzal-

nym) i progesteronowego, natomiast koncentracja recep-

tora estrogenowego pozostaje podobna [12].

i tkanki podskórnej oraz w adipocytach. W skórze ekspre-

sję aromatazy wykazują także mieszki włosowe i gruczoły

łojowe. W mózgu źródłem aromatazy są neurony i astrocy-

ty, zaś w kościach – osteoblasty, chondrocyty i fibroblasty

tkanki tłuszczowej [3, 13]. U obu płci tkanki obwodowe,

w tym skóra i tkanka tłuszczowa, są zdolne do aromatyza-

cji androgenów i wytwarzania estrogenów. U otyłych ko-

biet po menopauzie podskórna tkanka tłuszczowa staje się

zasobnym źródłem estrogenów. Nasilona konwersja andro-

stendionu do estronu może tłumaczyć fakt zwiększonego

ryzyka rozwoju raków estrogenozależnych, np. raka endo-

metrium w tej grupie kobiet [14]. U mężczyzn produkcja es-

trogenu w jądrach stanowi tylko 15% całkowitej liczby krą-

żących estrogenów. Należy podkreślić, że tkanki obwodowe

nie zawierają pełnego kompletu enzymów steroidogennych,

dlatego są zależne od prekursorów (np. androstendionu),

docierających do nich z krwią obwodową [3].

Estron, podstawowy produkt aktywności aromatazy

w tkankach obwodowych, charakteryzuje się słabymi wła-

ściwościami estrogennymi, dlatego musi ulec konwersji

do estradiolu, hormonu o wysokiej aktywności estrogen-

nej. W niektórych narządach, np. w tkance tłuszczowej

sutka lub w skórze właściwej, potwierdzono udział dehy-

drogenazy 17 β -hydroksysteroidowej w przemianach sła-

bego biologicznie estronu do silnego estradiolu. Aktywa-

cja promotorów i ekspresja aromatazy w poszczególnych

tkankach (np. mózgu, jajniku, tkance tłuszczowej) podle-

ga kontroli różnych hormonów i cytokin, np. hormonu fo-

likulotropowego ( follicle-stimulating hormone , FSH), glu-

kokortykosteroidów łącznie z IL-6 czy prostaglandyny E2

(PGE2) [3, 13, 15]. W komórkach skóry ekspresję aromata-

zy regulują glukokortykosteroidy, analogi cAMP, czynniki

wzrostu i cytokiny, np. za pośrednictwem promotora I.4.

[3]. W okresie menopauzy wzrost ekspresji aromatazy

w tkankach obwodowych modyfikuje poważny niedobór

estrogenów jajnikowych.

Wpływ estrogenów na skórę

Hormony płciowe uczestniczą w wielu zjawiskach im-

munologicznych toczących się w skórze. Estrogeny są m.in.

zaangażowane w proces angiogenezy, apoptozy, prezen-

tacji antygenu czy gojenia się ran. Udowodniono oddzia-

ływanie estrogenów nie tylko na keratynocyty i fibrobla-

sty, ale także na limfocyty T, komórki dendrytyczne, ma-

krofagi i komórki śródbłonka. Estrogeny in vitro obniżają

produkcję chemokin CXCL8, CXCL10, CCL5 w keratynocy-

tach oraz hamują apoptozę tychże komórek, wpływając

jednocześnie mobilizująco na ich proliferację. Zmniejsze-

nie liczby wymienionych chemokin może hamować pro-

ces łuszczycowy, ponieważ maleje rekrutacja zaktywowa-

nych komórek zapalnych (limfocytów, makrofagów i gra-

nulocytów obojętnochłonnych) do ogniska łuszczycowego.

Estrogeny hamują także produkcję interleukiny-12 (IL-12)

i TNF α ( tumor necrosis factor alfa ) oraz obniżają zdolność

komórek dendrytycznych do prezentacji antygenu. W cza-

Aromataza

Aromataza jest kluczowym enzymem biosyntezy estro-

genów, a jej aktywność determinuje liczbę wytwarzanych

w narządzie lub tkance estrogenów. Aromataza to kom-

pleks enzymów cytochromu P-450, odpowiedzialnych

za konwersję androgenów, takich jak testosteron i andro-

stendion do estradiolu i estronu. Dwa białka, cytochrom

P-450-arom i reduktaza NADPH-cytochromu P-450 są nie-

zbędne do aktywacji aromatazy. W komórce kompleks en-

zymatyczny jest zlokalizowany w gładkim retikulum endo-

plazmatycznym. Aromataza występuje nie tylko w komór-

kach jajnika, łożyska i macicy, ale także, co ma zasadnicze

znaczenie u kobiet po menopauzie, w fibroblastach skóry

151

Postępy Dermatologii i Alergologii XXIII; 2006/3

Dorota Wojnowska, Maria Juszkiewicz-Borowiec, Grażyna Chodorowska

sie ciąży zwiększona ilość progesteronu i estrogenów sty-

muluje produkcję interleukiny-4 i 5 (IL-4 i IL-5) przez lim-

focyty T bez zmiany produkcji cytokin typu Th1, co prze-

kształca profil cytokin na dominujący typ Th2. Estrogeny

obniżają produkcję cytokin prozapalnych, promują proli-

ferację keratynocytów i zwiększają syntezę kolagenu.

Szczególne znaczenie wydają się mieć estrogeny w pro-

cesie gojenia się ran. Stymulują bowiem produkcję NGF

( nerve growth factor ) przez makrofagi, GM-CSF ( granulo-

cyte – macrophage colony stimulating factor ) przez kera-

tynocyty oraz produkcję bFGF ( basic fibroblast growth fac-

tor ) i TGF- β 1 ( transforming growth factor – β 1 ) przez fibro-

blasty, co w konsekwencji prowadzi do odbudowy

unerwienia skóry, reepitelizacji i pobudzenia ziarninowa-

nia w obrębie rany. Stymulacja wydzielania VEGF ( vascu-

lar endothelial growth factor ) przez makrofagi skóry z jed-

nej strony przyśpiesza gojenie ran, z drugiej – może sprzy-

jać powstawaniu ziarniniaka ropnego w okresie ciąży [8].

Badania Kande i Watanaby wykazały m.in. hamujący

wpływ estradiolu na apoptozę keratynocytów, wywołaną

stresem oksydacyjnym [16]. Z drugiej strony estradiol i pro-

gesteron mogą stymulować proliferację komórek naskór-

ka. Szczególnie korzystne efekty obserwuje się po miej-

scowej aplikacji estrogenu, który in vivo przyśpiesza pro-

dukcję kolagenu I i III przez fibroblasty. Progesteron

stosowany miejscowo ma zmniejszać aktywność niektó-

rych metaloproteinaz, hamować proces kolagenolizy

i oszczędzać w ten sposób obecne w skórze włókna ko-

lagenowe. Estradiol in vivo stymuluje produkcję kwasu

hialuronowego, który dzięki właściwościom higroskopij-

nym utrzymuje odpowiedni stopień uwodnienia skóry

właściwej [8, 17, 18]. Poza wpływem na zawartość kola-

genu estradiol pozytywnie oddziałuje także na niekolage-

nową macierz pozakomórkową, a w tym na wymieniony

kwas hialuronowy i glikozaminoglikany. Badania na zwie-

rzętach udowodniły korzystny i szybki wpływ substytu-

cyjnej terapii estrogenowej na zawartość glikozaminogli-

kanów oraz na wzrost nawilżenia skóry [19].

Stopniowy spadek jakości skóry u kobiet po menopau-

zie potwierdza istotny udział hormonów płciowych w za-

pobieganiu atrofii, suchości i nadmiernej wiotkości skó-

ry. Badania nad wpływem estrogenów na organizm po-

twierdzają korzystną rolę hormonów płciowych w profi-

laktyce starzenia hormonalnego.

Menopauza

Termin menopauza oznacza dosłownie ostatnie krwa-

wienie miesięczne, które zazwyczaj ma miejsce między

45. a 55. rokiem życia kobiety. Według definicji WHO me-

nopauza jest to utrzymujący się od ponad roku brak mie-

siączki, spowodowany trwałą niedoczynnością jajników.

Menopauza związana jest ze stopniowym i nieodwracal-

nym wygasaniem funkcji hormonalnej jajników w następ-

stwie zanikania układu oddziaływania hormonalnego po-

między podwzgórzem, przysadką i jajnikami. Wiek kobie-

ty, w którym występuje menopauza, jest przede wszystkim

uwarunkowany genetycznie, nie potwierdziły się bowiem

wcześniejsze spekulacje, że zależy on od wieku wystąpie-

nia pierwszej miesiączki, liczby ciąż czy stosowania anty-

koncepcji doustnej. Nie zależy także od rasy, statusu so-

cjoekonomicznego, wzrostu i wagi kobiety. Wiek wystą-

pienia menopauzy może być jednak nieznacznie obniżony

u nałogowych palaczek [1, 5, 20]. Okres menopauzy moż-

na podzielić na następujące po sobie podokresy: preme-

nopauzę, perimenopauzę, właściwą menopauzę i okres

pomenopauzalny. Premenopauza (zaczynająca się ok. 40.

roku życia) oznacza czas w życiu kobiety, kiedy nie stwier-

dza się wyraźnych zaburzeń hormonalnych, ale występu-

je podwyższone stężenie gonadotropin przysadkowych,

tj. hormonu folikulotropowego (FSH) i luteotropowego

(LH) w surowicy. W okresie perimenopauzy spada liczba

pęcherzyków Graafa, a tym samym obniża się wrażliwość

jajników na stymulację przysadkową, z obniżeniem po-

ziomu estrogenów i progesteronu. W tym czasie nierzad-

ko występują cykle bezowulacyjne. Menopauza właściwa

to ustanie krwawienia miesięcznego. W okresie pomeno-

pauzalnym występuje bardzo wysokie stężenie gonado-

tropin, natomiast niski poziom estrogenów (szczególnie

estradiolu) oraz progesteronu (ryc. 3.). Surowicze stęże-

nie FSH jest najbardziej czułym testem potwierdzającym

menopauzę. Po ustaniu miesiączkowania jajniki utrzymu-

ją aktywność androgenną, jednak produkcja androsten-

dionu w porównaniu z okresem sprzed menopauzy stop-

niowo maleje. U niektórych kobiet może delikatnie wzra-

stać produkcja testosteronu, ze względu na podwyższone

wartości LH w surowicy.

Skutkiem osłabienia, a następnie zaniku funkcji hor-

monalnej jajników są dolegliwości naczynioruchowe (np.

uderzenia gorąca), zaburzenia gospodarki lipidowej oraz

ustanie ochronnego wpływu estrogenów na ścianę na-

czyń krwionośnych i wzrost ryzyka choroby wieńcowej.

Do późnych następstw menopauzy należy także stopnio-

wy zanik tkanki kostnej, tkanki gruczołowej sutków oraz

atrofia narządów rodnych. Zanik i suchość pochwy są przy-

czyną bolesności w czasie stosunków płciowych, a wiot-

czenie tkanek miednicy i obniżenie się macicy mogą być

przyczyną nietrzymania moczu jako wyniku ucisku maci-

Profil hormonalny w okresie menopauzy

premenopauza perimenopauza postmenopauza

FSH

estrogeny

progesteron

40 45 50 55

Ryc. 3. Wahania hormonów płciowych w okresie okołome-

nopauzalnym

152

Postępy Dermatologii i Alergologii XXIII; 2006/3

Wpływ menopauzy na starzenie się skóry

cy na pęcherz. Macica stopniowo się zmniejsza, regresji

ulega endometrium. Wśród licznych następstw niedobo-

ru estrogenów znajduje się wiele zmian dotyczących skó-

ry i jej przydatków [1, 2, 20].

Niektóre problemy dermatologiczne wiążą się ściśle

z okresem menopauzy, choć mogą być obserwowane u ko-

biet także w innych przedziałach wiekowych.

dyskomfort i dyspareunia. Liszaj twardzinowy sromu lub

okolicy odbytu może wystąpić w każdej grupie wiekowej,

nierzadko jednak dotyczy kobiet w wieku pomiędzy

50. a 60. rokiem życia. Należy zauważyć, że w przeciwień-

stwie do liszaja płaskiego liszaj twardzinowy nie zajmuje

pochwy, często natomiast powoduje przykre dolegliwości

subiektywne, przede wszystkim świąd, pieczenie oraz dys-

pareunię. Dysaesthetic vulvodynia , niekiedy opisywana

również jako essential vulvodynia lub generalised vulval

dysaesthesia (brak polskiej nazwy dla tej jednostki choro-

bowej), to pojemne określenie, obejmujące uporczywe

i przykre dolegliwości o charakterze szczypania lub pie-

czenia w obrębie warg sromowych. Najczęściej dysaesthe-

tic vulvodynia występuje u kobiet w okresie peri- i pome-

nopauzalnym. Istnieją przypuszczenia, że choroba ma etio-

logię wieloczynnikową, ze szczególną rolą podłoża

neurogennego, porównywalnego z neuralgią nerwu trój-

dzielnego lub neuralgią po półpaścu. Nasilone dolegliwo-

ści bólowe mogą mieć związek z zaburzeniami czucia skór-

nego. Brak reakcji na leczenie miejscowe (lubrikanty, ma-

ści steroidowe, antybiotyki) oraz ustępowanie dolegliwości

po zastosowaniu leków przeciwdepresyjnych lub przeciw-

drgawkowych przemawiają za etiologią neurogenną. Za-

leca się możliwie niskie skuteczne dawki amitryptyliny lub

nortryptyliny, a z grupy preparatów przeciwdrgawkowych

np. karbamazepinę [1, 2, 21].

Zmiany skórne związane z menopauzą

Starzenie się fizjologiczne przyśpiesza w okresie meno-

pauzy. Na poziomie komórkowym dochodzi do osłabienia

proliferacji keratynocytów, dominacji procesów zanikowych

nad regeneracją oraz nasilenia się zmian zwyrodnieniowych

w tkankach. Szczególnie podatne na niekorzystne zmiany

związane z niedoborem estrogenów są tkanki bogate w re-

ceptory dla tych hormonów, tj. nabłonek narządów moczo-

wo-płciowych (sromu, pochwy i dróg moczowych), oraz skó-

ra, przede wszystkim twarzy.

Problemy dermatologiczne dotyczące sromu

i pochwy

Zmniejszająca się gwałtownie od okresu menopauzy

liczba włókien kolagenowych i sprężystych oraz redukcja

tkanki tłuszczowej prowadzą do wiotkości i obwisania

warg sromowych większych, przez co wargi sromowe

mniejsze stają się mniej wyraźne. Naskórek pokrywający

narządy płciowe ulega ścieńczeniu, ponieważ niedobór

estrogenów zaburza podziały komórkowe i dojrzewanie

keratynocytów. Pochwa traci elastyczność, skraca się i zwę-

ża, staje się bardziej wrażliwa i z łatwością ulega podraż-

nieniu. Stopniowo ulega redukcji zdolność sekrecyjna na-

błonka pochwy, w związku ze zmianą składu flory bakte-

ryjnej jej środowisko staje się bardziej zasadowe (zmiana

pH z 4,0–5,5 do 6,0–8,0). Skutkiem wymienionych zmian

morfologicznych są dolegliwości subiektywne, takie jak

uczucie suchości w pochwie (75%), świąd, ból lub wraże-

nie dyskomfortu (15%), bolesność w trakcie stosunków

płciowych – dyspareunia (38%) oraz nawracające zakaże-

nia bakteryjne pochwy. Nierzadko nasilonym dolegliwo-

ściom subiektywnym, na jakie skarży się pacjentka, towa-

rzyszą tylko dyskretne zmiany w badaniu przedmiotowym.

Dużą grupę zapaleń pochwy stanowią zakażenia drożdża-

kowe i/lub bakteryjne. Przewlekłe ropne zapalenie pochwy

( vaginitis chronica purulenta ) charakteryzuje się masyw-

nym ropnym wysiękiem z nasilonym złuszczaniem na-

błonka pochwy. Skuteczność czopków z klindamycyną

oraz miejscowego estrogenu sugerują złożoną etiologię

tej postaci vaginitis . Badania bakteriologiczne wskazują

na prawdopodobną rolę ziarniaków Gram-dodatnich,

a w szczególności paciorkowców grupy B. Kolejną posta-

cią zapalenia pochwy jest zapalenie plazmatycznokomór-

kowe Zoona ( vulvitis circumscripta plasmacellularis Zoon ),

charakteryzujące się występowaniem ograniczonych ja-

snoczerwonych ognisk o gładkiej, połyskującej powierzch-

ni. Często współistnieją dolegliwości dysuryczne, świąd,

Problemy dermatologiczne okresu menopauzy

– zmiany uogólnione

Zaburzenia hormonalne w sposób szczególnie widocz-

ny odbijają się na jakości i gęstości włosów. Wpływ an-

drogenów na gruczoły łojowe i mieszki włosowe można

podzielić na: hipertroficzny w odniesieniu do gruczołów

łojowych i włosów mieszkowych w okolicach tzw. andro-

genozależnych (broda, warga górna, okolica klatki piersio-

wej, dolna część brzucha) oraz atroficzny w stosunku

do mieszków włosowych skóry głowy. Estrogeny nato-

miast wykazują korzystny wpływ na wzrost włosa, ponie-

waż wydłużają fazę anagenu [1].

Szacuje się, że u ok. 70% kobiet w wieku pomenopau-

zalnym niestosujących hormonalnej terapii zastępczej

(HTZ) stopniowo rozwija się hirsutyzm na twarzy z jedno-

czesnym ścieńczeniem włosów w okolicy pach i wzgórka

łonowego. Choć hirsutyzm u starszych kobiet jest częstym

zjawiskiem, to przyczyny i stopień jego nasilenia są zróż-

nicowane. Może powstawać na skutek wzrostu obwodo-

wej aktywności androgenów przy prawidłowym ich suro-

wiczym stężeniu, może mieć związek z czynnikami egzo-

gennymi (np. z androgenową terapią substytucyjną),

zaburzeniami endokrynologicznymi (łagodne i złośliwe

guzy jajników lub nadnerczy) aż po guzy wirylizujące.

Innym rodzajem zaburzeń owłosienia w związku z me-

nopauzą jest łysienie oraz cofanie się czołowej linii owło-

sienia. Przerzedzenie i ścieńczenie włosów obejmuje oko-

licę ciemieniową, niekiedy aż do szczytu głowy. Ta postać

153

Postępy Dermatologii i Alergologii XXIII; 2006/3

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: