Konstytucyjne podstawy ustroju
Przez naczelne zasady konstytucji rozumiemy normy prawne w nich zawarte, w których szczególna doniosłość wyraża się w tym że:
kształtują inne normy konstytucyjne
wyrażają podstawowe wartości akceptowane przez orzecznictwo i doktrynę.
I ZASADA REBUBLIKAŃSKIEJ FORMY RZĄDU - Res republica to z łacińskiego rzecz ludu, sprawa publiczna. W Rzymie była ona przeciwstawienia własności władzy czyli Retrum. Dzisiaj jest to forma ustrojowa przeważającej części państw świata. Zasada ta wyrażana jest w nazwie samego państwa czyli Rzeczpospolita Polska w trybunale konstytucji oraz konstytucjach i sposobach urządzenia naszego państwa , oznacza wykluczenie jakiejkolwiek władzy dziedzicznej lub dożywotniej a jednocześnie postulat stanowienia rządów prawa. Artykuł I konstytucji objaśnia Rzeczpospolitą jako dobro wspólne wszystkich Polaków nazywa się ona III Rzeczpospolitą i stanowi konstytucję I i II Rzeczpospolitej ale nie odnosi się do formy ustroju polski z lat 1944-1989 i do roku 1998.
II ZASADA DEMOKRATYCZNEGO PANSTWA PRAWNEGO - ustanowiona w art2 jest to podstawowa zasada ustroju politycznego do którego cech zaliczmy:
podział władzy
konstytucjonalizm i legalność
pryzmat ustawy i dopuszczenie ingerencji w sferę zachowań jednostki tylko na podstawie wyraźnego upoważnienia ustawowego oraz sądową kontrolę władzy wykonawczej i odpowiedzialność odszkodowawczą państwa.
W państwie prawnym podstawową metodą władczą są rządy prawa a nie ludzi, władza publiczna jest związana prawem co oznacza że nie tylko je stanowi , ale musi respektować również normy prawne, formalnymi gwarancjami przestrzegania prawa przez te organy są wyspecjalizowane instytucje, to jest trybunał Konstytucyjny, Rzecznik Prawa Obywatelskich , NSA, i nie zawisłe sądy.
Z pojęcia demokratycznego państwa prawnego wynikają zasady zaufania obywateli do państwa i jego funkcjonariuszy, działania dla dobra ogółu, ochrony praw nabytych itd.
Demokratyczne państwo prawne:
odzwierciedla system uniwersalnych wartości oparty na prawie naturalnym i międzynarodowym
wyraża wolę większości kontrolowanej przez konstytucyjne mechanizmy, składają się na to:
system kontroli określany w porządku prawnym Rzeczpospolitej
reguły ochrony prawa mniejszości w formie np. karty prawa mniejszości , prawa dziecka itd., w formie przekazywania prawa do rozpatrywania rożnych spraw przez mniejsze kręgi społeczne np. w ramach wspólnot terytorialnych. W ramach ochrony praw mniejszości można mówić o idei neokrotopowityzmu w formie np. uzgodnień miedzy pracodawcami, a pracownikami. Tej ochronie służy również cały sektor ,,non profit'' czyli system niedochodowych organizacji pozarządowych jak fundacje organizacje społeczne itd. wypełniających istotne funkcje publiczne.
III ZASADA AUTONOMI I WZAJEMNEJ NIEZALEŻNOŚCI ORAZ WSPOŁDZIAŁANIA W STOSUNKACH MIĘDZY PAŃSTWEM A KOŚCIOŁAMI I INNYMI ZWIĄZKAMI WYZNANIOWYMI
W naszej konstytucji odrzucony został model państwa wyznaniowego , na jej mocy mamy dwie wspólnoty to jest polityczna państwa i religijna pozostające jednak razem w sieci różnorodnych powiązań. Kościół jest niezależny i suwerenny co nie oznacza jednak że na jednym kryterium mamy do czynienia z dwoma władzami, nie oznacza też że jest na równorzędnej pozycji z państwem, ma autonomię prawną. Autonomia ta oznacza że władze kościelne obejmują sprawy religijne doktrynalne, kultowe i wewnątrz organizacyjne. Konstytucja akcentuje zasadę współdziałania między państwem a kościołem ,, dla dobra człowieka i dla dobra wspólnoty. Zakres tej współpracy wyznacza porządek konstytucyjny i reguły państwa demokratycznego.
IV ZASADA WOLNOŚCI PRW CZŁOWIEKA I OBYWATELA
Fundamentem ustroju państwa polskiego składają się te zasady ukształtowania w doktrynach prawnych i politycznych w schyłku wieku XIX a przewijające się przez całą myśl ludzkości to jest:
Państwo musi uznać że człowiek ma uprawnienia o charakterze podstawowym, mający swoje uzasadnienie w normach moralnych.
Normy prawne nie mogą krępować politycznej , społecznej i gospodarczej wolności
Przyjmuje się że w państwie prawnym są prawa socjalne zobowiązujące organy władzy publicznej do opieki nad pokrzywdzonymi i nie dającymi sobie rady, prawa te są kluczem do organizacji sprawiedliwego porządku społecznego.
Państwo musi chronić wolności i prawa człowieka oraz obywatela przez kreowanie takich wartości które ograniczają ingerencję władczą jego organu.
Koncepcja przestrzegania omawianych wolności i praw niesie różnorakie konsekwencje:
podstawowe prawa muszą być rozwinięte w ustawodawstwie zwykłym w następujących formach;
sformalizowanie praw podmiotowych co umożliwia sięgnięcie przez jednostkę po środki sformalizowanego postępowania administracyjnego czyli jest wymagalne prawem roszczenia
określenie obowiązku władzy publicznej na drodze realizacji tych że praw podmiotowych po przez wyznaczanie właściwości i kompetencji danych organów
prawa podstawowe ma rozwijać cały porządek konstytucyjny państwa zgodnie z wartościami uznanymi w danym czasie i obowiązującą wiedzą
V ZASADA SUWERENNOŚCI NARODU - oznacza ona że władza suwerenna najwyższa w naszym kraju znajduje się w rękach narodu jako wspólnoty prawnej tworzonej przez wszystkich obywateli, jak mówi art. 4 konstytucji ta prosta myśl znajduje się już w starożytności u rzymskiego prawnika Polidiusza, a najpełniej rozwinięta została w wieku XVI w pracy Bolina oraz Roseau.
Znaczenie prawne tej zasady jest następujące:
zapewnia suwerenności , czyni narodowi prawo współdecydowania z organami władzy publicznej w procesie rządzenia przez referendum.
Uprawnia przedstawicieli do powoływania się w swoim działaniu na dobro i interesy wszystkich obywateli.
VI ZASADA REPREZENTACJI POLITYCZNEJ - polega ona na sprawowaniu władzy przez wybranych przedstawicieli. W praktyce ustrojowej ukształtowały się zasadniczo dwa przeciwstawne sobie typy mandatu przedstawicielskiego: imperatywny i przedstawicielski. W tym pierwszym realizowanym w wiekach średnich i w XIX wieku przedstawiciel czyli mandatariusz był wykonawcą instrukcji wyborców i mógł być przez nich w każdej chwili odwołany. Mandat ten pojawił się potem w ruchach bolszewickich i krajach realnego socjalizmu. Natomiast mandat przedstawicielski przyjął się w czasie rewolucji burżuazyjnej w tym począwszy od francuskiej w 1789 i oznacza że deputowany reprezentuje cały naród, a nie wyborców czy okręg wyborczy.
Nasza konstytucja przyjęła mandat wolny wypływający z klasycznej formuły przedstawicielstwa. Zasada reprezentacji czyli przedstawicielstwa obejmuje wymienione wyżej referendum oraz inicjatywę ludową. Referendum zgodnie z art. 125 konstytucji może być przeprowadzane w sprawach o szczególnym znaczeniu dla państwa. Referendum ogólno krajowe zarządza:
sejm bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej ustawowej połowy liczby posłów.
Prezydent RP za zgodą senatu sposób prowadzenia referendum zarówno ogólnokrajowego jak i samorządowych określają ustawy.
Inicjatywa ludowa w zakresie ustawodawstwa przysługuje 100 tyś obywateli mającym prawo do wybierania do sejmu z projektem takiej ustawy, musi być przedłożony plan skutków finansowych jej wykonania.
VII ZASADA PODZIAŁU I RÓWNOWAGI WŁADZ - konstytucja nasza wyraźnie w art. 10 wprowadziła zasadę podziału i równowagi władzy ustawodawczej wykonawczej i sądowniczej. Niestety w naszej praktyce mamy do czynienia z przewagą władzy ustawodawczej, generalnie omawiana zasada polega na tym, że wszystkie organy władzy publicznej zostają wyposażone w odrębne kompetencje które nie rodzą wzajemnej konkurencji czy rywalizacji, przeszkadzania i planowania działalności której z nich. We współczesnym państwie demokratycznym jakim jest polska nie jest możliwe przyjęcie rozwiązania dominacji z jednej z władz nad innymi.
VIII ZASADA DWUIZBOWOŚCI - konstytucja w art. 10 paragrafu 2 stwierdza że władzę ustawodawczą sprawuje sejm i senat, jest to dwuizbowość nierównoprawna, senat ma ograniczone działania gdyż:
projekty ustaw mogą rozpatrywać swoją drogą jedynie w sejmie
senat może wnosić poprawki jedynie do ustawy nowelizującej , a nie nowelizowanej.
Poprawki senatu mogą być odrzucone bezwzględną większością w sejmie. Wyłącznej kompetencji sejmu pozostają kwestie odpowiedzialności i kontroli nad rządem, w konsekwencji senat powstały w III Rzeczpospolitej właśnie z przypadku jest organem o niewielkim znaczeniu i wpływie na działalność ustawodawczą, nie określone jest również jego kształt w ewoluującym systemie politycznym naszego kraju.
IX ZASADA PLURALIZMU POLITYCZNEGO - ustawa w art. 11 konstytucji oznacza:
uznanie wielości partii
uznanie równości partii
określenie demokratycznej roli partii politycznej.
Z powyższych zasad wynika wolność dla funkcjonowania systemu wielopartyjnego oraz zakaz istnienia partii o cechach anty demokratycznych. Pluralizm polityczny mieści się w formule społeczeństwa obywatelskiego w ramach którego pożądane są różne formy indywidualnej aktywności przy czym chodzi tutaj również o dobro wolność, wstępowania i organizowania różnych kół, stowarzyszeń, fundacji i różnych organizacji społecznych. Podmioty te nie wpływają bezpośrednio na politykę partii ale ta bez tych podmiotów była by zupełnie inną.
X ZASADA PARLAMENTARNEGO SYSTEMU RZĄDÓW - w nauce prawa konstytucyjnego z czym zgodne są dociekania politologiczne przez system rządów rozumie się zespół wszelkich zasad i instytucji ustrojowych wyznaczających stosunki miedzy głównymi organami państwa, to jest parlamentem, prezydentem i rządem. W naszej konstytucji wpisany jest system parlamentarno-gabinetowy w którym wzmocniona jest pozycja sejmu przy istotnej redukcji uprawnień prezydenta i wzmocnieniu prezesa rady ministrów.
XI ZASADA ODRĘNOŚCI I NIEZLEŻNOŚCI SĄDÓW I TRYBUNAŁÓW
XII ZASADA SPOŁECZNEJ GOSPODARKI RYNKOWEJ - Jest ona podstawą ustroju gospodarczego RP opierająca się na swobodnej działalności gospodarczej oraz własności prywatnej, solidarności, dialogu i współpracy społecznych partnerów zgodnie z art. 20 konstytucji.
Zasada wolności gospodarczej oznacza:
ograniczenie tej wolności nie może być dowolne, prawne kategorie osób , nie mogą być wyłączone z kręgu uprawnionych do podejmowania działalności gospodarczej.
Swoboda gospodarowania nie jest zasadą bezwzględną a ograniczenie jej mogą nastąpić tylko mocą ustawy, uwzględniającej racjonalne względy.
Prowadzenie jej jest dowolne każdemu na równych prawach.
Konstytucja uzupełnia zasady wolności gospodarczej zasadą ochrony własności i prawa dziedziczenia , prawo własności nie jest absolutne, a wywłaszczenie jest dopuszczalne na cele publiczne i za słusznym odszkodowaniem. Problematykę te rozwijano ustawodawstwem zwykłym zajmuje się tym prawo administracyjne. Społeczno-socjalna gospodarka rynkowa określająca nasz system gospodarczy akceptuje zasadę liberalizmu gospodarczego i gospodarki rynkowej ale jednocześnie pod wpływem bierzacej polityki partii i związków zawodowych ustanowione są swoiste regulatory przebiegu procesów gospodarczych w celu ochrony prawnych postulatów czy wartości społecznych różnych grup. Tak skonstruowana gospodarka modelowana z resztą pod wpływem polityki unii i szeroko rozumianych procesów globalizacyjnych musi dopuszczać siłą rzeczy ingerencję państwa w gospodarkę, a do oceny skutków gospodarczych wprowadza elementy godności ludzkiej i równości gospodarczej.
XIII ZASADA DECENTRALIZACJI WŁADZY PUBLICZNEJ I KREACJI SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO - w art. 15 konstytucji zapewniono decentralizację władzy publicznej przez co rozumie się proces przekazywania zadań i kompetencji przez centralne organy państwa, przez jednostki niższego rzędu a zarazem innego szczebla z jednoczesnym wyposażeniem je w uprawnienia do samodzielnego podejmowania decyzji.
Do zdecentralizowanych podmiotów w polu usług publicznych zarysowanych i określonych naszą konstytucją zaliczamy;
związki publiczno-prawne czyli samorządy, dzielące się na terytorialny zwany powszechnym lub komunalnym oraz specjalny czyli zawodowy, gospodarczy narodowościowy.
Zakłady administracyjne zwane publicznymi, będące zarówno społecznym jak i pochodzenia państwowego
Przedsiębiorstwa komunalne, państwowe
Różne organizacje społeczne
W zawartej konstytucji dualizm czyli podwójność administracji publicznej podział na administrację rządowa i samorządu terytorialnego nie jest już dzisiaj zamkniętym w naszym typie społeczeństwa następuje coraz szerszy rozwój tzw. prywatyzacji usług publicznych, rzeczą jednak najważniejszą jest w tej mierze umiejętne sterowanie i przekazywanie środków publicznych które mają być czynnikiem pobudzającym działanie społeczne. Z chwilą otwarcia tego problemu i europeizacji rynku wewnętrznego w zupełnie innym wymiarze rysuje się tradycyjne rozumiane instytucje polityczne.
Konstytucja z 1997 roku zawiera 4 grupy organów państwowych
ustawowe
wykonawcze
sądy i trybunały
organy kontroli państwowej i ochrony prawa.
1. Pojęcie konstytucji
Termin konstytucja wywodzi się z łacińskiego constituere oznaczającego ustanowienie urządzenie uporządkowanie, nadawanie określonej formy. Dzisiaj przez konstytucje rozumie się akt pisemny lub w znaczeniu formalnym ustawę zasadniczą, regulującą postawy ustroju społeczno-politycznego i gospodarczego. Pierwszą konstytucją była konstytucja stanów zjednoczonych ameryki północnej w roku 1787. Natomiast najstarszymi konstytucjami w Europie jest z polski konstytucja majowa 1791 i konstytucja francuska z tego samego roku. Konstytucja jako akt o charakterze normatywnym jest ustawą szczególną co znaczy: 1) jej kardynalne prawa stanowią fundamenty politycznego i gospodarczego łady. Wyznaczają integrację władzy publicznej przy zagwarantowaniu jednostkowych praw i wolności. 2) zawiera podstawowe zasady dotyczące treści czyli akcjo logii prawa i precyzyjnie podaje formy i hierarchie aktów prawnych tryb ich stanowienia. Jest aktem w hierarchii aktów normatywnych nadrzędnym.
Konstytucja utożsamiana jest ze sposobem organizacji życia politycznego i społecznego. Równoznaczna staje się więc z formą państwa czy też z systemem rządów.
Wyróżnia się: 1) konstytucje w sensie materialnym - obejmująca normy prawne dotyczące zasad ustroju państwa, organizacji i funkcjonowania państwa i określające status jednostki w państwie. 2) konstytucje w sensie formalnym obejmujące normy prawne przyjęte w szczególnym postępowaniu i zawarte w akcie prawnym o szczególnej nazwie.
Dokonuje się podziału na konstytucje pisaną - równoznaczna jest w zasadzie konstytucji w sensie formalnym , może obejmować jeden akt prawny (konstytucja RP z 1997 roku) lub kilka aktów o tej samej, najwyższej mocy prawnej, konstytucja niepisana - w zasadzie odpowiada konstytucji w sensie materialnym mamy z nią do czynienia w państwie w którym brak jest jednego aktu prawnego o najwyższej mocy (lub kilku aktów) regulującego zasady
ustrojowe tego państwa.
Forma konstytucji: brak jest poza formą pisemną standardów dotyczących formy konstytucji. W ponad 100 - letniej jej historii były konstytucje pisane tekstem ciągłym i nie podzielone na żadne części oraz konstytucje podzielone tylko na rozdziały oraz konstytucje o bardziej rozwiniętej systematyce. Systematyka konstytucji to wewnętrzny sposób uporządkowania jej treści dokonany przez podział na części oraz na przepisy. Wyróżnia się systematykę ogólną tzn. ogólny układ dużych części składowych konstytucji (rozdziały, działy, tytuły itp.) oraz systematykę szczegółową tzn. podział tych części na poszczególne przepisy oraz podział na mniejsze jednostki strukturalne.
Struktura wewnętrzna konstytucji zbudowana jest zgodnie z wolą ustrojodawcy i stanowi jedną z najważniejszych przesłanek interpretacji norm konstytucyjnych i ma duże znaczenie w procesie stosowania konstytucji.
Ustrojodawca w konstytucji nie łączy poszczególnych przepisów w przypadkową całość ale poprzez logiczne uszeregowanie norm wyraża swą koncepcję państwa ukształtowaną pod wpływem pewnych koncepcji oraz założeń politycznych.
Treść konstytucji: treść konstytucji dotyczy podstawowych zasad ustroju państwowego, podmiotu władzy w państwie sposobów sprawowania władzy oraz gwarancji praw i wolności jednostki, jej obowiązków oraz statutu w państwie. Rozpowszechnianie się konstytucji na świecie świadczy zwycięstwie idei głoszonej, że władza państwowa musi być sprawowana na podstawie konstytucji, tak aby była zaakceptowana zarówno w stosunkach wewnętrznych i zewnętrznych. Konstytucje powstały jednak w określonym okresie historycznym i służyły
realizacji panujących w państwie idei liberalno-demokratycznych. Konstytucje XVIII i XIX wieku uchwalane w okresie zanikania państw feudalnych i upowszechniania się modelu państwa libralno-demokratycznego, formułowały dwa podstawowe wymagania stawiane w tamtym czasie konstytucji, miała ona zapewnić gwarancję
praw jednostki i ustanowić podział władz. Ograniczały się również do wskazania suwerena i sposoby sprawowania przez niego władzy, a także gwarantowały stosunkowo mało rozbudowy katalog praw i wolności jednostki.
Konstytucje uchwalane w państwach demokratycznych po II wojnie światowej, a zwłaszcza w latach 70-tych i 80- tych XX wieku poszerzają podstawowy zakres zasad ustroju politycznego i zawierają nowe elementy zwłaszcza
dotyczące partii politycznych, bardzo szczegółowo regulują organizację i funkcjonowanie organów państwowych, pełniej regulują ustrój społeczno-gospodarczy, a także prawa socjalne i kulturalne.
Zmiana konstytucji rozumie się przez to uchwalenie lub nadanie odmiennej niż dotychczas obowiązującej treści wszystkim lub tylko niektórym postanowieniom konstytucji, a także wydanie nowych norm konstytucyjnych w przewidzianym dla danej zmiany konstytucji trybie. Najczęściej odróżnia się zmianę całkowitą i zamianę częściową. Zmiana całkowita - wyróżnia się i wyodrębnia tutaj dwa rodzaje: 1) zmianę formalną polegającą na uchwaleniu całkiem nowego aktu, 2) zmianę materialną- polegającą na zmianie jej zasad naczelnych zastąpienia dotychczas obowiązujących , nowymi i w następstwie tego powodują zmianę charakteru państwa, bez uchwalenia nowego aktu w miejsce dotychczasowego (np. zmiana konstytucji RP z 1989 roku)
Zmiana częściowa to taka zmiana tekstu konstytucji która nie obejmuje jej zasad naczelnych. Zmiany częściowe to jakoby uzupełnieni konstytucji nowymi postanowieniami lub uchylenie jej dotychczas obowiązujących postanowień, bądź też nadawanie im innej treści.
Konstytucja RP należy do grupy ustaw zasadniczych nie rozróżniającej zmiany całkowitej od częściowej. Zmiana następuje w drodze ustawy uchwalonej w szczególnym trybie. Ustawę o zmianie konstytucji sejm uchwala większością 2/3głosów w obecności co najmniej połowy liczby posłów. Po uchwaleniu zmiany Marszałek sejmu przedstawia uchwaloną ustawę prezydentowi RP do podpisu, Prezydent na podpisanie ustawy ma 21 dni.
2. Transformacja ustroju politycznego RP od 1989 - 1997
W Polsce proces transformacji ustrojowej rozpoczął się w 1989 roku. Podczas obrad okrągłego stołu wybrano wówczas ewolucyjną drogę przekształceń, która zagwarantować miała utrzymanie wewnętrznego spokoju i zapobiec powstaniu niekorzystnego zjawiska niepewności prawnej. W ewolucyjnym procesie transformacji ustrojowej istotną rolę odgrywały wszystkie działania zmierzające do ustanowienia postaw prawnych nowego ustroju. Zmienić one miały funkcje państwa i zmianę zasad organizacji i funkcjonowania całej jego struktury. Szczególne miejsce zajmowały wśród nich nowelizacje konstytucji. Można wyróżnić 4 fazy transformacji ustrojowej.
1) reforma dotychczasowego ustroju- reforma dotychczasowego ustroju socjalistycznego to tzw. prowizorium konstytucyjne bez naruszenia najważniejszych jego zasad czyli zasady przewodniej roli partii komunistycznej oraz zasady planowego rozwoju gospodarki. Okres ten trwał od zakończenia obrad okrągłego stołu do końca 1989 roku. Nowela konstytucyjna wprowadziła częściowo wolne wybory parlamentarne, reaktywowała urząd Prezydenta PRL oraz senat jako drugą izbę parlamentu, nierównorzędnej jednak z sejmem. Wzmocniono funkcje wymiary sprawiedliwości i utworzono nowy organ Krajową Radę Sądownictwa.
2 ) okres przejściowy- nowelą konstytucyjną z 23 12 1989 zrywającą z realnym socjalizmem poprzez zasadniczą rewizję naczelnych zasad ustrojowych oraz pozbawienie postanowień konstytucji charakterystycznej dla państwa realnego socjalizmu. Nowela ta reaktywowała zasadę suwerenności narodu, wprowadziła nowy artykuł konstytucji stanowiący Rzeczpospolita jest państwem demokratycznym prawnym znosząca przy tym przewodnią rolę PZPR. Inną zasadą była zasada swobody i równości działalności gospodarczej gwarantując ochronę własności
i prawo jej dziedziczności. W okresie marca 1990 roku nastąpiła kolejną nowelizacja konstytucji która przywróciła samorząd terytorialny w postaci gmin, czyli rozdzieleniu administracji rządowej i sfery samorządy terytorialnego. Do najważniejszych zmian należało wprowadzenie zasady powszechnych i bezpośrednich oraz tajnych wyborów prezydenckich oraz utworzenie KRR i TV. Nie uchwalono wówczas nowej konstytucji mimo że podczas obrad okrągłego stołu konieczność taką akcentowały wszystkie ugrupowania. Rozpoczęcie tworzenia demokratycznego państwa prawnego nie oznaczało jednak automatycznie odrzucenia dotychczas obowiązującego prawa, ale raczej jego poprawiania.
3) okres stanowiący przygotowanie do uchwalenia nowej konstytucji - rozpoczęło go uchwalenie w kwietniu 1992 roku ustawy konstytucyjnej o trybie przygotowania i uchwalenia nowej konstytucji RP. Do uchwalenia nowej konstytucji parlament zdecydował w sposób bardziej precyzyjny określić ramy ustrojowe funkcjonowania
władzy ustawodawczej i wykonawczej oraz samorządu terytorialnego. Uczynił to w tzw. małej konstytucji z 1992 roku w ustawie o wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą i wykonawczą RP oraz o samorządzie terytorialnym. mała konstytucja wyraźnie wprowadziła zasadę podziału władz opartą na podziale organizacyjnym i funkcjonalnym. Władze ustawodawczą przyznała sejmowi i senatowi a wykonawczą Prezydentowi RP oraz Radzie Ministrów, a sądowniczą niezawisłym sądom. Mimo uchwalenia już w kwietniu 1992 roku ustawy konstytucyjnej prace nad nią ciągnęły się przez 5 lat. Złożyły się na to przyczyny jak: duże rozdrobnienie polityczne sejmu I kadencji wybranego w 1991 roku, w skład którego wchodzili przedstawiciele 29 partii, oraz rozwiązanie parlamentu przez Prezydenta w 1993 roku i przerwania prac nad konstytucją.
4) uchwalenie nowej konstytucji - rozpoczęło nowy okres transformacji ustrojowej i ostatecznie powinno wyeliminować wszystkie ,a przynajmniej większość negatywnych zjawiska w polskim systemie prawnym.
3. Zasada podziału władz
Podział władz we współczesnym pastwie demokratycznym rozpatrywać można w kilku aspektach.
Aspekt funkcjonalny - władza rozdzielona zostaje tu między funkcje i wypełniające te funkcje organy. Do funkcji tych należą: 1) prawodawstwo polegające na wydawaniu ogólnie obowiązujących norm prawnych, 2) wykonawstwo stanowiące realizację zadań państwa w odniesieniu do konkretnych przypadków oraz 3) sądownictwo polegające na rozstrzyganiu sporów prawnych.
Aspekt organizacyjny (podmiotowy) trzy funkcje państwa podporządkowane są różnym organom (grupom organów) państwowych: 1) prawodawstwo - parlamentowi, 2) wykonawstwo - rządowi i podległym mu organom administracyjnym, 3) sądownictwo - sądom powszechnym , szczególnym konstytucyjnym (tam gdzie one istnieją
Aspekt personalny - dla właściwego funkcjonowania podziału władz konieczne jest równoczesne powiązanie wszystkich 3 aspektów. Z podziałem władz łączą się zasada wzajemnego oddziaływania poszczególnych władz na siebie. Organy jednej władzy mogą oddziaływać na organy drugiej tylko do tego stopnia , aby nie naruszyć istoty kompetencji tej drugiej władzy. Oddziaływanie poszczególnych władz na siebie ma zapewnić ich wzajemną równowagę, co z kolei zdaniem Monteskiusza gwarantowało wolność tym , którzy są władzy poddanymi. Połączenie choćby dwóch władz w jednym organie zanadto go wzmacnia , a tym samym stanowi zagrożenie nie tylko dla podziału władz, ale dla obywateli. wszystkie trzy władze powinny być więc zrównoważone i wyposażone w kompetencje pozwalające im kontrolować i powściągać działalność każdej z pozostałych. Chodzi więc tu o wzajemne hamowanie się władz i kontrolę poprzez odpowiedni rozdział kompetencji pomiędzy nie. Trafnie ujął to trybunał konstytucyjny wskazując ,że z zasady podziału władz wynika że władza ustawodawcza,
wykonawcza i sądownicza muszą być rozdzielone , a nadto , że musi panować między nimi równowaga, oraz muszą one ze sobą współpracować. Art. 10 konstytucji RP mówi o podziale władz oraz o równowadze między nimi. Jednak równowaga władz nie jest w niej rozumiany w sposób absolutny, konstytucja RP przyznaje władzy ustawodawczej pewną przewagę nad pozostałymi władzami. Współczesne koncepcje sprawowania władzy oraz praktyka polityczna w systemie prezydenckim, parlamentarno-gabinetowym zerwały z tak klarownym podziałem władz jaką przedstawił Monteskiusz.
4. Referendum
Podmiotem uprawnionym do zainicjowania referendum może być prawnie określona liczba uprawnionych obywateli, obywatele występujący z inicjatywą ludową, parlament , głowa państwa, organy regionalne. W praktyce ustrojowej współczesnych państw demokratycznych, poza Szwajcarią referendum nie odgrywa dużej roli. W ostatnich latach obserwuje się jednak wyraźną tendencję ożywienia i przekazywania suwerenowi rozstrzygania najważniejszych kwestii (widać to zwłaszcza w Polsce).
Według kryterium wymagalności dla ustanowienia określonej regulacji prawnej lub podjęcia decyzji wyróżnia się: 1) referendum obligatoryjne którego obowiązek przeprowadzenia wynika z konstytucji która wskazuje jakie decyzje i w jakich sytuacjach , aby stały się prawomocne muszą zostać przyjęte w referendum, 2) referendum fakultatywne- jego przeprowadzenie zależy od woli uprawnionych organów które według własnego uznania podejmują decyzje w tej sprawie.
Według kryterium zasięgu terytorium w którym zostało zarządzone referendum wyróżnia się: 1) referendum
ogólnokrajowe - w tym przypadku uprawnionym do głosowania będzie ogół obywateli państwa. Referendum jest to przeprowadzane na całym terytorium państwa i dotyczy spraw szczególnie istotnych, 2) referendum lokalne -udział w nim mogą wziąć wyłącznie obywatele zamieszkali na terytorium określonej jednostki podziału terytorialnego państwa. Przedmiotem tego referendum są sprawy o charakterze lokalnym, mające istotne znaczenie dla danej społeczności.
Według kryterium materii jakich dotyczyć ma głosowanie wyróżnia się: 1) referendum konstytucyjne , gdy przedmiotem jest uchwalenie lub zmiana konstytucji, 2) referendum ustawodawcze dotyczące podjęcia ustawy.
Według kryterium czasu przeprowadzania referendum (tzn. uchwalenie określonego aktu lub przed jego uchwaleniem) wyróżnia się: 1) referendum ratyfikacyjne - występuje wtedy , gdy akt prawny, przyjęty przez organ państwowy nie jest prawomocny (można go uznać za projekt) , a staje się dopiero po przyjęciu w referendum. 2) referendum opiniodawcze występuje gdy organ państwa uprawniony do podejmowania aktów prawnych, pragnie przed ich wydaniem zapoznać się z opinią społeczeństwa. Istotą referendum opiniodawczego nie jest podjęcie przez ogół uprawnionych wiążącej decyzji, tylko wyrażenie opinii.
5. Podstawowe pojęcia z zakresu praw jednostki
Dla określenia statutu jednostki w państwie istotne znaczenie ma ustalenie przysługujących jej praw.
1) prawa człowieka - obecnie pod pojęciem tym rozumie się najczęściej prawa przysługujące każdemu człowiekowi, bez względu na jego przynależność państwową czy pozycję społeczną. Taki sens pojęcia praw człowieka nadają niektóre wiążące RP umowy międzynarodowe np. 1 art. Europejskiej konwencji o Ochronie Praw człowieka i podstawowych wolności. Konstytucja RP w swoich postanowieniach głównie poprzez odpowiednie określenie ich adresata np. każdy ma prawo, każdemu zapewnia się wyraźnie wskazuje na prawa przysługujące w Polsce nie obywatelom.
2) Prawa obywatelskie - francuska Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 1789 roku formułowała pojęcia praw obywatel, ale nie zawierała wyraźnego kryterium pozwalającego na odróżnienie tej kategorii od praw człowieka. Współcześnie mówiąc o prawach obywatelskich ma się z reguły na myśli uprawnienia obywatela danego państwa wynikające z prawa i służące do ochrony interesów danego obywatela. Konstytucja RP zastrzegając w swoich postanowieniach niektóre prawa tylko dla osób będących obywatelami polskimi np. obywatel ma prawo. Pojęcie praw obywatelskich jest nieraz definiowane nie tylko poprzez ich odróżnienie od praw człowieka ale także i od wolności obywatelskich. W tym ujęciu zwraca się uwagę na to, że prawa obywatelskie nakładają na państwo obowiązki zapewniające obywatelowi korzystanie z nich, a ich istotą jest możliwość określonego roszczenia obywateli wobec państwa. W razie sporu z organem państwowym to obywatel powinien podać podstawę prawną swojego roszczenia czy uprawnienia.
3) Wolności - przez wolność należy rozumieć możność postępowania według własnej woli zainteresowanej osoby
a więc i możność wyboru różnego postępowania. Cechą wolności człowieka tzn. wolności niezależnej od obywatelstwa jednostki lub wolności obywatelskiej przysługującej tylko obywatelom, jest w tym ujęciu to , że nie wynika ona z prawa w znaczeniu przedmiotowym, a prawo jedynie ustanawia jej granice. Gdyby tego nie czyniło jednostka w sposób nie skrępowany korzystała by z wolności, to dochodziło by do sytuacji konfliktowych. Tak rozumiana wolność polega na robieniu przez jednostkę tego co się jej podoba , o ile nie działa wbrew prawu.
4) prawa i wolności konstytucyjne- konstytucja RP wyróżnia prawa i wolności w niej gwarantowane. 1)Primo: zakres korzystania z praw i wolności konstytucyjnych podlega ograniczeniom tylko w ustawie i tylko wtedy gdy są one konieczne w państwie demokratycznym dla ochrony istotnych dla jego funkcjonowania dóbr tj. bezpieczeństwo, porządek publiczny, środowisk, zdrowie, moralność publiczna lub dla ochrony wolności i praw innych osób. 2) Sekundo: każdy , kogo konstytucyjne prawa lub wolności zostały naruszone ma prawo wnieść
skargę konstytucyjną do trybunału konstytucyjnego.
5) prawa i wolności osobiste - dotyczą sfery życia prywatnego jednostki i nazywamy je wolnościami i prawami osobistymi. Z reguły uważa się , że przysługują one wszystkim jednostkom bez względu na ich przynależność państwową np. są to prawa ochrony życia i zakaz podawania eksperymentom medycznym bez dobrowolnie wyrażonej zgody, zakaz tortur, okrutnego i poniżającego traktowania, podległość odpowiedzialności karnej tylko za czyn zabroniony, materialne prawo do obrony i obrońcy, wolność sumienia i religii, wolność wyrażania swoich poglądów, prawo do ochrony danych osobistych, nietykalność i wolność osobista.
6) prawa i wolności polityczne - obejmuje na prawa i wolności dotyczące sfery życia publicznego jednostki np. wolność zrzeszania się w celu zgodnym z konstytucją i ustawą, prawo związków zawodowych, prawo udziału w referendum, prawo wybierani prezydenta RP, posłów i senatorów oraz przedstawicieli samorządu terytorialnego
prawo petycji , wniosków i skarg, prawo do uzyskiwania informacji o działalności organów władzy publicznej oraz osób pełniących funkcje publiczne.
7) prawa i wolności ekonomiczne , socjalne i kulturalne - wyodrębnieni tej grupy oparte jest na Pakcie Praw Gospodarczych socjalnych i kulturalnych. Dzieli się ona na 3 podgrupy: 1) prawa i wolności ekonomiczne- są to prawa i wolności dotyczące bezpośrednio ekonomicznej egzystencji jednostki, 2) prawa i wolności socjalne - mają na celu zapewnieni właściwych społecznych socjalnych warunków rozwoju jednostki, 3) prawa i wolności kulturalne - gwarantują zaspokojenie kulturalnych potrzeb człowieka i stanowią dzięki temu warunki dla jego duchowego rozwoju. Miedzy tymi trzema podgrupami zachodzą wzajemne powiązania sprawiające że dopiero łącznie warunkują one gospodarczą, społeczną i kulturalną egzystencję człowieka. Normy konstytucji wskazują na następujące prawa np. prawo do wolności, innych praw majątkowych i prawo dziedziczenia, wolność wyboru i wykonywania zawodu oraz wyboru miejsca, prawo do ochrony zdrowia i dostępu do świadczeń opieki zdrowotnej, wolności i twórczości artystycznej, badań naukowych, nauczania, korzystania z dóbr kultury.
8) prawa podmiotowe - są to prawa jednostki których dochodzić można na drodze sądowej i które są podstawą roszczenia procesowego.
9) publiczne prawa podmiotowe - oznaczają taką sytuację prawną obywatela w obrębie której obywatel ten opierając się na chroniących jego interesy prawa norm prawnych może żądać czegoś od państwa lub może w sposób niekwestionowany przez państwo coś zdziałać.
6. Konstytucyjny system źródeł prawa
Źródło prawa konstytucyjnego to takie źródło prawa które zawiera normy zaliczane do tej gałęzi prawa. Chodzi tu o wszystkie normy prawne dotyczące ustroju państwa. Są to nie tylko normy konstytucyjne , ale też normy zawarte w innych aktach normatywnych o różnej mocy prawnej które łączy to że iż przedmiotem ich regulacji są instytucje i zasady ustroju politycznego oraz społeczno-gospodarczego państwa, czyli normy określające pozycję państwa w stosunkach zewnętrznych i wewnętrznych, podmiot sprawowania władzy najwyższej i formy sprawowania władzy, a także normy regulujące zasady organizacji i funkcjonowania organów państwowych. Konstytucja precyzyjnie określa tzw. zamknięty system źródeł prawa czyli taki system który został ukształtowany stosownie do zasada konstytucyjnych i który wyklucza dowolność jego uzupełniania formami konstytucjonalne nieprzewidzianymi. Porządek zamknięty konstytucjonalnego systemu opiera się na tym że stanowi on zamkniętą strukturę kierowaną ściśle zawartymi w niej mechanizmami oraz procedura określającą stanowienia prawa we wszystkich organach władz publicznych. Założenia zamkniętych systemów prawnych są dominujące w konstytucjach państw demokratycznych, występują też w nowej konstytucji RP z 1997 roku. System ten zawiera:
akty prawne powszechnie obowiązujące które mogą być podstawa decyzji i środkiem ingerencji władz wobec administrowanego, zaliczamy do nich w porządku hierarchicznym: ustawy zasadnicze...
magara2