Waskiewicz Andrzej K - Modele i formula.pdf - dużo książek - Rowiny7

Aby rozpocząć lekturę,

kliknij na taki przycisk ,

który da ci pełny dostęp do spisu treści książki.

Jeśli chcesz połączyć się z Portem Wydawniczym

LITERATURA.NET.PL

kliknij na logo poniżej.

Andrzej K. Waśkiewicz

MODELE I FORMUŁA

Szkice młodej poezji lat sześćdziesiątych

KATEGORIA POKOLENIA

Termin „pokolenie literackie” jak żaden chyba inny uwikłany jest w wielorakie konteksty.

Rzadko bywa używany w funkcji opisowej; jest, przynajmniej w publicystyce literackiej,

kategorią wartościującą. Obciążony w dodatku bagażem znaczeń, w jakich niegdyś był

używany. Gdy w roku 1938 Ignacy Fik pisał, na marginesie polemiki z Frydem: „nie da się

ustalić wspólnego mianownika dla treści danego pokolenia biologicznego, bo nigdy nie trafia

się całkowita solidarność pokolenia. Robienie syntez gwałtem przez upraszczanie lub

lekceważenie zjawisk z danego punktu «nieistotnych» musi się spotkać z protestem historii.

[...] Słusznie możemy dojść do wniosku, że przeprowadzenie linii podziału według pokoleń

nie opłaca się z powodu trudu niewspółmiernego do efektu poznawczego. Operowanie gołym

terminem pokolenia bez bliższego określenia jest nie tylko bezużyteczne, ale wprowadza

wiele zamieszania” 1 – nie był to spór, powiedzmy to tak, bezinteresowny. Nie był też takim

dla Kruczkowskiego piszącego głośny artykuł Wzdłuż nie w poprzek dziejów 2 . Najprościej

mówiąc, chodziło tu o to, czy używanie kategorii pokolenia nie zaciera innych przedziałów,

zwłaszcza przedziałów klasowych i ideologicznych. Dla Fika i Kruczkowskiego kategoria

pokolenia nie dlatego była nieprzydatna, że przy jej pomocy nie dawała się opisać aktualna

sytuacja literacka (szerzej: społeczna), ale przede wszystkim dlatego, że w swoim

„instrumentalnym” użyciu termin ten był nieobojętny ideologicznie: umożliwiał

przemieszczenie akcentów – sprzeczności interesów pokoleń przesłaniały sprzeczności

interesów klas. To co „biologiczne” przesłaniało to co „społeczne”. Oczywiście jest to

uproszczenie. Ale właśnie w takiej uproszczonej wersji tamten międzywojenny spór powrócił

w latach sześćdziesiątych 3 .

Cytowane zdanie Fika jest znamienne także z innego powodu. (l) Utożsamia on bowiem

pokolenie biologiczne z pokoleniem kulturowym; (2) neguje istnienie przedziałów

wewnątrzpokoleniowych; w tym ujęciu pokolenie, aby zaistniało, musi być całością

jednorodną. W wiele lat później te same założenia pozwoliły J. Lenartowi zanegować

istnienie... pokolenia „Współczesności”.

Ale z drugiej strony możliwość tej negacji była niejako wpisana w rekonstrukcję

Błońskiego 4 (na nią się bowiem Lenart powołuje), był to bowiem opis więzi tyleż

„pokoleniowej”, co opartej na „wspólnocie debiutu”, a więc w istocie swego rodzaju więzi

międzypokoleniowej, którą tworzyli (przywołajmy te nazwiska na prawach przykładu):

Białoszewski, Nowak, Grochowiak, przedstawiciele trzech pokoleń. Dodajmy jeszcze, że w

latach sześćdziesiątych kategoria pokolenia bywała używana jako termin zastępczy (np.

zamiast grupy).

1 Ignacy F i k, Linie podziału w literaturze , „Pion”,1938, nr 51–52, cyt. za: I. F i k, Wybór pism krytycznych ,

Warszawa 1961, s. 267 .

2 W tomie: W klimacie dyktatury , Kraków 1938.

3 Znamienny i bogaty w konsekwencje był dwuczęściowy artykuł Józefa L e n a r t a Siła naporu. Klub Młodych ,

„Kultura”, 1964, nr 19, 20. Por. także polemikę Krzysztofa G ą s i o r o w s k i e g o Skok przez pokolenie ,

„Orientacja”, 1966, [nr 3].

4 Jan B ł o ń s k i, Zmiana warty , Warszawa 1961.

Tak więc po roku 1956 termin „pokolenie” używany był w kilku przynajmniej

znaczeniach, będących rezultatem swoistego „nadużycia terminologicznego”, a

oznaczających (l) wspólnotę debiutu ( ex. pokolenie 1956 = debiutanci lat 1955–1958), (2)

grupę literacką ( ex. Junta Literacka „Ultradźwięki” contra Orientacja), (3) związek

międzypokoleniowy ( ex. K. Nowickiego koncepcja „potrójnego debiutu pokolenia” 5 ); i

wreszcie (4) traktowany był jako kamuflaż istotnych przedziałów ( ex. artykuły J. Lenarta).

Nieprzypadkowo więc pokoleniowe wystąpienia Orientacji musiały budzić sprzeciw.

Powstała osobliwa sytuacja, w której nikt nie negował zasadności kryterium pokoleniowego

przy opisie sytuacji minionej (np. literatury okupacyjnej), natomiast dla opisu sytuacji status

quo zasadność kryterium pokoleniowego była nieustannie podważana. Równocześnie niemal

wszystkie startujące wówczas grupy i ugrupowania literackie szczególnie silnie akcentowały

nie tyle odrębność programu, co właśnie poczucie więzi (i odmienności) pokoleniowej.

Ten stan skłania nie tylko do refleksji nad g e n e z ą tej sytuacji, ale wymaga,

przynajmniej wstępnego, uporządkowania pojęć. Wciąż bowiem słuszne jest zastrzeżenie J.

Maciejewskiego: „Z rezerwą odnoszę się [...] do nadużywania tego terminu przez

współczesną krytykę literacką, zwłaszcza iż niesłychanie rzadko łączy się to z autorefleksją

teoretyczną, z próbą zrozumienia, jakie konkretne zjawiska za pojęciem się kryją” 6 . W

praktyce krytycznej przyjęła się mało precyzyjna, choć niezwykle przez swą elastyczność

przydatna definicja Ludwika Frydego: „Pokolenie jest to, mówiąc najprościej, grupa

rówieśników. Ludzie urodzeni w jednym czasie, wzrośli w tym samym kręgu społeczno-

kulturalnym, wychowani na podobnych wzorach czy książkach muszą wykazywać liczne

cechy wspólne i ta wspólność może być cennym wskaźnikiem dla orientacji w życiu

literackim” 7 . Definicja ta niewiele odbiega od definicji Friedricha Kummera, która z kolei

niewiele różni się od sformułowań Diltheya: „Pokolenie jest to względna jedność wszystkich

mniej więcej równowiecznych ludzi, którzy wyszli z podobnych zjawisk gospodarczych,

społecznych i politycznych i przez to wyposażeni są spokrewnionym poglądem na świat,

wychowaniem, moralnością i wrażliwością artystyczną” 8 . I wreszcie definicja Diltheya:

pokolenie jest „określeniem pewnego stosunku równoczesności jednostek; jako tę samą

generację określamy tych wszystkich, którzy w pewnym sensie obok siebie wyrośli, to

znaczy, którzy wspólne posiadali dzieciństwo, wspólny wiek młodzieńczy i u których na ten

sam czas przypada doba męskiej dojrzałości. Sprawia to, że takie osoby powiązane są głębszą

wspólnością. Ci, co w latach młodzieńczych tych samych doznali wpływów kierowniczych,

składają się razem na pokolenie. Tak pojęta generacja tworzy ciaśniejszy krąg jednostek,

które na skutek zależności od tych samych wielkich zdarzeń i przemian, jakie miały miejsce

w okresie ich pobudliwości, mimo odmiennych czynników, które później się dołączyły,

związane są w pewną jednolitą całość” (s. 294). Zwróćmy uwagę, że te definicje

5 Por. „Współczesność”, 1969, nr 14.

6 Janusz M a c i e j e w s k i, Kategoria pokolenia w badaniach literackich , [w:] Dramat i teatr . Konferencja

teoretycznoliteracka w Świętej Katarzynie , Wrocław 1967, s. 165–166.

7 Ludwik F r y d e, Trzy pokolenia literackie , „Pion”, 1938, nr 45, s. 3.

8 Cyt. za: Kazimierz W y k a, Rozwój problemu pokolenia , [w:] K. W y k a, Modernizm polski , Kraków 1959, s.

295 (lokalizację wszystkich następnych cytatów pochodzących z tej pracy podaję w tekście głównym).

wprowadzają rozróżnienie między „pokoleniem biologicznym” a „pokoleniem kulturowym”.

Czynnikiem sprawczym będzie w przypadku tego ostatniego to, co w definicji Diltheya

nazwane jest „zależnościami od tych samych w i e l k i c h [podkreślenie AKW] zdarzeń i

przemian”, a co Juliusz Petersen określił jako „przeżycie „pokoleniowe”. „Rozumie przez to –

pisze K. Wyka – wielkie wstrząsy duchowe, które przypadają na lata młodości, stają się

wspólnym dziedzictwem młodych, systemem bodźców, na jakie młodzi z natury rzeczy

reagują najżywiej, czyniąc z tych bodźców moment wyróżniający młodych od tych, którzy

nie przeżyli danego wstrząsu w sposób równie decydujący. Naturalnie, tę władzę

oddziaływania posiadają przede wszystkim przeżycia wykraczające poza przemiany

filozoficzne i artystyczne” (s. 311). Kategoria przeżycia pokoleniowego pozwala, sądzę,

wyjaśnić zjawisko, które budzi stosunkowo najwięcej nieporozumień: oto rytm następstw

pokoleń literackich jest różny od rytmu następstw pokoleń biologicznych. O ile pokolenie

biologiczne należy do porządku „natury”, rytm następstw jest tu mniej więcej trwały, dający

się ująć w schematy liczbowe, o tyle pokolenie literackie (kulturowe) należy do porządku

„kultury”, rytm następstw jest tu zmienny, nie da się ująć w schematy liczbowe. O ile

pokolenia biologiczne istnieją „zawsze”, o tyle do wyodrębnienia się nowego pokolenia

kulturowego muszą zaistnieć sprzyjające warunki społeczne (powodujące owe

Mannheimowskie „wielkie wstrząsy duchowe”); dopiero przeżycie pokoleniowe powoduje,

że „pokolenie potencjalne” staje się „pokoleniem rzeczywistym”. Wspólne dla całej grupy

rówieśników „położenie pokoleniowe” jest podstawą, na której powstaje „związek

pokoleniowy”. Związek – powiedzmy to od razu – antynomiczny. „W ramach tego samego

związku pokoleniowego – powiada Mannheim – mogą się tworzyć liczne, biegunowo

przeciwne, jedności pokoleniowe. Ale właśnie przez to tworzą one «związek», że walcząc

określają się wzajemnie” (s. 309). Przenosząc to na grunt zjawisk literackich – podstawową

jednostką związku pokoleniowego byłaby grupa literacka (np. opozycja grupy Skamandra i

futurystów byłaby opozycją wewnątrzpokoleniową).

Oczywiście ten rytm następstw jest uchwytny ex post , różnice międzypokoleniowe (system

opozycji, ale i pokrewieństw) istnieją niezależnie od tego, czy są uświadamiane przez

poszczególnych przedstawicieli generacji, czy też nie. Przywoływany tu już przykład

debiutantów okolic roku 1956 wskazuje na inną jeszcze cechę: oto czynniki pozaliterackie

mogą opóźniać (lub wręcz uniemożliwiać) ukonstytuowanie się grup (jako podstawowej

jednostki związku pokoleniowego), nie mogą jednak znieść, unieważnić związku. Przykład

pokolenia wojennego będzie tu znamienny. Wbrew temu, co twierdzi Z. Jastrzębski w książce

Literatura pokolenia wojennego wobec dwudziestolecia (Warszawa 1969), pokolenie to

tworzą ludzie urodzeni pomiędzy 1920 a 1925 rokiem, niezależnie od tego, w jakim

momencie debiutowali (a więc – na prawach przykładu – Baczyński i Gajcy, a także

Różewicz, Białoszewski, Karpowicz i np. T. Gluziński) 9 . Moment debiutu (a więc także

9 Por. także moją recenzję Pokolenie dramatyczne , „Twórczość”, 1970, nr 12, i polemikę Z. J a s t r z ę b s k

i e g o, tamże, 1971, nr 4. Przy tym wszystkim praca Jastrzębskiego stanowi jedną z pierwszych prób

zastosowania kategorii pokolenia do opisu konkretnej sytuacji literackiej; poprzedza ją niewiele książek, w tej

liczbie Modernizm polski Kazimierza W y k i i wydana w latach 1911–1912 Polska literatura współczesna

Antoniego P o t o c k i e g o.

Waskiewicz Andrzej K - Modele i formula.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: