Podstawowe zasady ortografii polskiej.pdf

Podstawowe zasady

ortografii polskiej

Polski system ortograficzny opiera siê na czterech podstawowych zasadach:

fonetycznej, morfologicznej, historycznej i konwencjonalnej.

Du¿¹ czêœæ wyrazów w jêzyku polskim piszemy zgodnie z zasad¹ fonetyczn¹ ,

czyli pisownia jest zgodna z wymow¹ wyrazu (ka¿dy znak graficzny oznacza jed-

n¹ i tê sam¹ g³oskê, np. kot , nos , mama , krowa , ale , pole , ryba , brat , wydaæ , zabraæ ,

worek , domek , myje ) .

Rozbie¿noœæ miêdzy wymow¹ a pisowni¹ zachodzi wtedy, gdy o zapisie wyra-

zu decyduje zasada morfologiczna , czyli d¹¿noœæ do zachowania takiej pisowni,

która pozwala uto¿samiæ formê fleksyjn¹ lub s³owotwórcz¹ wyrazu z jego rdze-

niem (np. piszemy wietrzny bo wiatr , karze bo kara , nó¿ bo no¿a , kawka bo kawa ).

Stosuj¹c tê zasadê, unikamy nieporozumieñ jêzykowych, gdy¿ zapis wyrazu wska-

zuje na rdzeñ, w którym jest zawarte podstawowe znaczenie wyrazu. Kieruj¹c siê

zasad¹ morfologiczn¹, nie uwzglêdniamy upodobnieñ g³osek, czyli zmiany ich wy-

mowy, wynikaj¹cej z kontekstu fonetycznego. Czasami jednak w pisowni przedro-

stków zwyciê¿a zasada fonetyczna i wtedy te same etymologicznie przedrostki s¹

zapisywane zgodnie z ich wymow¹, np. przedrostek z - mo¿e byæ zapisany jako: z- ,

s- , œ- ( zrobiæ , spaliæ , œcieraæ ), przedrostki wez- , wz- jako: wez -, wes- , wz- , ws- ( wezbraæ ,

westchn¹æ , wznieœæ , wspinaæ siê ).

Zasada historyczna wp³ywa na rozró¿nianie w pisowni polskiej rz od ¿ ,

ó od u oraz ch od h . Dla wspó³czesnych Polaków te pary liter oznaczaj¹ ten sam

dŸwiêk, st¹d odró¿nianie ich w piœmie sprawia wiele k³opotów i tylko w nie-

których wyrazach pomocna staje siê regu³a, zalecaj¹ca odwo³anie siê do oboczno-

œci wyrazowych (np. karz , e bo kara ;, ka¿e , bo kazaæ ; nó¿ka , bo noga ; wa¿y , bo waga ;

g³ówka , bo g³owa ; duch , bo dusza ) . W wielu jednak przypadkach (np. rzeka , ¿ó³ty ,

rzec , król , krótki , góra , kura ) tylko znajomoœæ gramatyki historycznej mog³aby po-

móc w wyborze w³aœciwego zapisu wyrazów, bez tej zaœ wiedzy pozostaje jedynie

koniecznoœæ zapamiêtania ich graficznego obrazu (a gdy pamiêæ zawodzi, mo¿na

sprawdziæ zapis w s³owniku ortograficznym).

O zapisie niektórych wyrazów w polszczyŸnie decyduje zwyczaj jêzykowy, czy-

li pewne rozstrzygniêcia ortograficzne maj¹ charakter konwencjonalny. Zgodnie

z zasad¹ konwencjonaln¹ zosta³y ustalone m.in. regu³y pisowni du¿¹ lub ma³¹

liter¹, pisowni ³¹cznej lub rozdzielnej wyrazów (w szczególnoœci pisowni po³¹czeñ

wyrazowych z morfemami nie , by ) .

1. Pisownia a wymowa samog³osek

Jedn¹ z trudnoœci w naszej pisowni jest podwójne oznaczenie (liter¹ ó oraz u )

samog³oski wspó³czeœnie wymawianej jako tylna (poziomy ruch jêzyka) i wysoka

(pionowy ruch jêzyka). O zapisie wyrazów z ó i u decyduje kryterium historyczne

(litera ó pojawia siê tam, gdzie nasi przodkowie wymawiali o d³ugie).

Du¿¹ te¿ trudnoœæ w ortografii polskiej sprawia bardzo zró¿nicowana wymowa

samog³osek nosowych, zale¿na od kontekstu fonetycznego i od starannoœci wymo-

Zasady ortografii

wy. Pisownia wyrazów z ê oraz ¹ równie¿ jest zgodna z tradycj¹ historyczn¹ i tyl-

ko w nielicznych wyrazach wymawiamy wspó³czeœnie samog³oski nosowe (w do-

datku litera ¹ , np. w wyrazie w¹s , oznacza g³oskê o nosow¹, a nie a nosowe).

Nale¿y równie¿ pamiêtaæ o wielofunkcyjnoœci znaku i w ortografii polskiej.

1.1. Zakres u¿ycia litery ó

we wspó³czesnym jêzyku polskim

Literê ó piszemy w wyrazach wtedy, gdy:

•

W rodzinie danego wyrazu albo wœród jego form odmiany wystêpuje obocznie

o lub e , lub a , np.: dróg – droga ; G³ogów – G³ogowa ; grochówka – grochowa ;

klasówka – klasowa ; komórka – komora ; koœció³ – koœcio³y – w koœciele ; Kraków

– Krakowa ; krój – krajaæ – kroiæ ; ³ó¿ko – ³o¿e ; majówka – majowy ; mówca – mowa ;

nóg – noga ; ócz – oczy ; ósmy – osiem ; pióro – pierzyna ; podkówka – podkowa ;

podwójny – dwoje ; powrót – powracaæ ; powrót – zwrot ; przód – przodem – na

przedzie ; rób – robiæ ; róg – rogu ; skróciæ – skracaæ ; stalówka – stalowy ; stój – stojê ;

stó³ – sto³y ; sznurówka – sznurowaæ ; szósty – szeœæ ; widokówka – widokowy ; wiód³

– wiod³a – wiedli ; wlók³ – wlok³a – wlekli ; ¿aglówka – ¿aglowy .

•

Wraz z liter¹ w oznacza koñcówkê fleksyjn¹ w³aœciw¹ dope³niaczowi liczby

mnogiej deklinacji mêskiej ( - ów ), np.: butów , ch³opców , ch³opów , grzybów ,

królów , ogrodów , palców , pieców , p³otów , s¹siadów , strusiów , synów , uczniów , wo-

zów , wujów .

•

Wchodzi w sk³ad przyrostka -ówka , tworz¹cego wyrazy typu cyklistówka , kry-

jówka , leœniczówka , placówka , œredniówka , starówka , wskazówka , ¿arówka , z³otów-

ka , ¯ydówka.

Uwaga! Zasuwka – bo od zasuwaæ , skuwka – bo od skuwaæ (dodany zosta³

przyrostek - ka , a nie -ówka ) .

•

Wchodzi w sk³ad przyrostka -ówna , tworz¹cego nazwy córek, np.: Buzkówna ,

Czubówna , Kowalówna , ministrówna.

Ponadto literê ó piszemy w wielu wyrazach, które nie spe³niaj¹ powy¿szych

warunków, a obecnoœæ tej litery œwiadczy o tym, ¿e w okresie staropolskim ozna-

cza³a o d³ugie, np.: król , chór , Ÿród³o , góra , mózg , ¿ó³w , córka , k³ótnia , krótki , p³ót-

no , póŸny , równy , pró¿ny , skóra , ¿ó³ty , ró¿ny , tchórz , który.

Wyj¹tkowo literê ó piszemy na pocz¹tku wyrazu tylko w takich wyrazach, jak:

ócz ( oczy ), ód ( oda ), ósemka , ósmoklasista , ósmy , ów , ówczesny , ówczeœnie , ówdzie ,

Nigdy litery ó nie piszemy na koñcu wyrazu.

1.2. Zakres u¿ycia litery u

we wspó³czesnym jêzyku polskim

Litera u mo¿e pojawiæ siê w ka¿dej pozycji wyrazu, czyli na pocz¹tku, w œrod-

ku i na koñcu, np. guma , urz¹d , w domu.

Literê u piszemy :

•

W przyrostkach zdrabniaj¹cych lub spieszczaj¹cych: -uchny , -uni , -usi , -utki ,

-uchna , -ulo , -ulek , -ula , -ulka , -uleñka , -u³ka , -unio , -unia , -uszek , -uszka ,

Zasady ortografii

-uszko , -uœ , -usia , np.: leciuchny , tyciuni , malusi , milutki , buziuchna , ciotuchna ,

tatulo , ojczulek , matula , siwulka , babuleñka , deszczu³ka , dziadunio , babunia , dzba-

nuszek , staruszka , serduszko , tatuœ , synuœ , paniusia , Hanusia.

•

W przyrostkach ( - uch , - ucha , - us , - u³a , - un , - ulec , - unek , - ur ) tworz¹cych

nazwy ekspresywne oraz ró¿nego typu kategorie s³owotwórcze, np.: leniuch ,

gnieciuch , kostucha , starucha , zdzierus , lizus , dzikus , gadu³a , opiekun , hamulec ,

podarunek , ratunek , rysunek , kocur , piechur.

•

W wyrazach z³o¿onych, w których -u- pe³ni funkcjê interfiksu (³¹czy wyrazy),

np.: dwudniowy , dwukropek , kilkuletni , stulecie , dwuszereg.

•

W przyrostku -uj- tworz¹cym temat czasu teraŸniejszego czasowników zakoñ-

czonych w bezokoliczniku na -owaæ lub -ywaæ czy -iwaæ (na tym temacie opar-

tych jest du¿o form fleksyjnych czasownika), np.: budowaæ – budujê , budujesz ,

buduj¹ , buduj , budujcie , buduj¹c , buduj¹cy; rysowaæ – rysujê , rysujesz , rysuj¹ ,

rysuj , rysujmy , rysuj¹c , rysuj¹cy; pisywaæ – pisujê , pisujesz , pisuj¹ , pisuj , pisujcie ,

pisuj¹c , pisuj¹cy; us³ugiwaæ – us³ugujê , us³ugujesz , us³uguj¹ , us³uguj , us³ugujcie ,

us³uguj¹c , us³uguj¹cy.

Ponadto nale¿y pamiêtaæ, ¿e przez u piszemy bardzo du¿o wyrazów, m.in.: kuæ ,

pruæ , bruŸdziæ , ³upiæ , p³ukaæ , pukaæ , kusiæ , tuliæ , tupaæ , ¿uæ , suszyæ , posuwaæ , rzucaæ ,

t³umaczyæ , punkt , pu³k , rura , kula , kuzyn , kurz , ³uk , gruszka , ruch , ¿uraw , kura , ku-

charz , po³udnie , rozum , suma , œlub , wuj , ¿u¿el , ¿ubr , ¿uk , maruda , t³umacz , kurtyna ,

d³uto , repertuar , trotuar , pusty , rudy , kulawy , okrutny , potulny , t³usty , suchy , surowy ,

tu¿ , ju¿.

1.3. Wymowa samog³osek nosowych i ich pisownia

W jêzyku polskim na oznaczenie samog³osek nosowych stosujemy dwie litery:

ê – oznaczaj¹ce g³oskê e nosow¹ i ¹ – oznaczaj¹ce g³oskê o nosow¹. Ka¿d¹ samo-

g³oskê w jêzyku polskim ( a , e , i , o , u , y ) mo¿emy wymówiæ z rezonansem noso-

wym, je¿eli pojawi siê ona w odpowiednim kontekœcie fonetycznym, ale tego re-

zonansu dla g³osek a , i , u , y w ortografii nie zaznaczamy.

W poprawnej i starannej wymowie e i o z jednoczesnym rezonansem nosowym

(oznaczone ê , ¹ ) wymawiamy w jêzyku polskim:

•

Przed g³oskami szczelinowymi ( w , f , z , s , Ÿ , œ , ¿ , sz , ch ), np.: kês , k¹saæ , m¹¿ , ociê-

¿a³y , wêze³ , w¹chaæ , g¹sior.

•

Na koñcu wyrazu o nosowe ( ¹ ), np. id¹ , stoj¹ , mówi¹ ,( z ) kobiet¹ , g³ow¹.

Uwaga! We wspó³czesnej polszczyŸnie szerzy siê niepoprawna wymowa o no-

sowego na koñcu wyrazu w postaci samog³oski ustnej o i ³ niezg³oskotwórcze-

go ( ^ ), np.: ido ^ , stojo ^ , z kobieto ^ .

•

Na koñcu wyrazu e nosowe ( ê ) wymawiamy z os³abion¹ nosowoœci¹.

Ponadto ka¿d¹ samog³oskê ustn¹ mo¿emy wymówiæ z rezonansem nosowym,

zw³aszcza w wyrazach pochodzenia obcego, gdy znajdzie siê w szczególnym kon-

tekœcie fonetycznym, np. awans ( awãs ), tramwaj ( trãwaj ), instytut ( I ~ stytut ), ale zapis

tych g³osek nosowych jest dwuliterowy.

Ortograficzne ê , ¹ przed spó³g³oskami zwarto-wybuchowymi i zwarto-szczeli-

nowymi ( b , p , d , t , g , k , dz , c , dŸ , æ , d¿ , cz ) wymawiamy jako po³¹czenie sk³adaj¹-

ce siê z samog³oski ustnej ( e , o ) i spó³g³oski nosowej artyku³owanej w tym samym

Zasady ortografii

miejscu co spó³g³oska po niej nastêpuj¹ca, np.: k¹paæ ( kompaæ ), gêba ( gemba ),

pr¹d ( pront ), k¹cik ( koñæik ) .

Ortograficzne ê , ¹ wymawiamy jako e lub o ustne przed g³oskami ³ ( ^ )i l , np.:

wzi¹³ ( wŸo³ ), krzykn¹³ ( kszykno³ ), przyjê³a ( pszyje³a ) .

W jêzyku polskim literê ê piszemy bez wzglêdu na wymowê:

•

Na koñcu wyrazu w czasownikach u¿ytych w 1. osobie liczby pojedynczej cza-

su teraŸniejszego, np.: liczê , niosê , p³ynê , robiê , piszê , tnê.

•

Na koñcu wyrazu w rzeczownikach rodzaju nijakiego, u¿ytych w mianowniku,

bierniku lub wo³aczu liczby pojedynczej, np.: imiê , strzemiê , ramiê , Ÿrebiê , cielê ,

jagniê.

•

Na koñcu rzeczowników ¿eñskich (i odmieniaj¹cych siê wed³ug deklinacji ¿eñ-

skiej) u¿ytych w bierniku liczby pojedynczej, np.: (widzê) g³owê , kobietê ,

ksi¹¿kê , ma³pê , nogê , poetê , starostê , ulicê.

•

Na koñcu form fleksyjnych zaimków: ciê , miê , siê , tê.

•

W œrodku wyrazów pochodzenia rodzimego oraz wyrazów zapo¿yczonych, ale

ca³kowicie przyswojonych, np.: bêdê , bêkart , cêgi , ciêciwa , ciê¿ki , czêsta , dziêcio³ ,

dziesiêæ , dŸwiêk , gêsty , kolêda , lêk , piêkny , wêdka , wêdrowaæ , wêgiel , wêgorz , wê-

szyæ , wêze³ , zêby .

W jêzyku polskim literê ¹ piszemy bez wzglêdu na wymowê:

•

Na koñcu czasownika u¿ytego w 3. osobie liczby pojedynczej czasu teraŸ-

niejszego lub przysz³ego prostego, np.: æwicz¹ , jad¹ , myœl¹ , pisz¹ , zaœpiewaj¹ ,

zrobi¹.

•

Na koñcu rzeczowników rodzaju ¿eñskiego (lub odmieniaj¹cych siê wed³ug de-

klinacji ¿eñskiej) u¿ytych w narzêdniku liczby pojedynczej, np.: doradc¹ , g³ow¹ ,

lekcj¹ , ³odzi¹ , mê¿czyzn¹ , noc¹ , per³¹ , wiar¹.

•

Na koñcu przymiotników (lub zaimków, rzeczowników, nazwisk odmieniaj¹-

cych siê w liczbie pojedynczej jak przymiotniki) u¿ytych w bierniku i narzê-

dniku liczby pojedynczej rodzaju ¿eñskiego, np.: cudz¹ , czyj¹ , jak¹ , Konop-

nick¹ , któr¹ , moj¹ , Orzeszkow¹ , pe³n¹ , s³u¿¹c¹ , swoj¹ , tak¹ , tani¹ , twoj¹ , wasz¹ ,

weso³¹.

•

Na koñcu form zaimkowych, np.: j¹ , ( z ) t¹ , ( z ) ni¹ , ( ze ) mn¹ , ( z ) tob¹ .

•

W œrodku wyrazów pochodzenia rodzimego lub zapo¿yczonych, ale ca³kowicie

przyswojonych, np.: w¹s , w¹t³y , w¹¿ , wi¹zaæ , ci¹æ , d¹b , dr¹g , dzi¹s³o , sw¹d , tysi¹c ,

¿o³¹dŸ , ¿o³¹dek , l¹d , br¹z , p¹sowy.

Uwaga! Na pocz¹tku wyrazu litery ê , ¹ nie wystêpuj¹.

W polszczyŸnie w wielu formach fleksyjnych i s³owotwórczych wyrazów za-

chodz¹ wymiany samog³osek nosowych, np.: w¹¿ – wê¿a , z¹b – zêby , rêka – r¹k

– r¹czka , dziesiêæ – dziesi¹ty.

1.4. Po³¹czenia literowe en , on , em , om

Tego typu po³¹czenia literowe piszemy przede wszystkim (ale nie tylko) w wy-

razach zapo¿yczonych bez wzglêdu na sposób ich wymowy i na kontekst fonetycz-

ny, w jakim wystêpuj¹, np.: benzyna , bombonierka , bon¿urka , gong , komplikacje ,

kompromis , konspiracja , nonszalancki , pensja , pompon , poncz , pontyfikat , sensacyjny ,

sensualizm , ¿onglowaæ.

Zasady ortografii

W wyrazach rodzimych piszemy zawsze :

•

-om na koñcu rzeczowników u¿ytych w celowniku liczby mnogiej, np.: (przy-

gl¹dam siê) chatom , dêbom , g³owom , ³odziom , polom , psom , s³owom , szyjom ,

wozom , Ÿrebiêtom;

•

-em na koñcu rzeczowników rodzaju mêskiego i nijakiego, u¿ytych w narzêd-

niku liczby pojedynczej, np.: ch³opem , dêbem , latem , mê¿em , oknem , p³otem ,

polem , wózkiem , zbo¿em , Ÿrebiêciem ;

•

-em na koñcu czasowników u¿ytych w 1. osobie liczby pojedynczej czasu tera-

Ÿniejszego, tylko takich jak: rozumiem , œmiem , umiem , zrozumiem (tak¿e cza-

sowników nieregularnych wiem , jestem , jem );

•

-em na koñcu czasowników u¿ytych w 1. osobie liczby pojedynczej rodzaju mê-

skiego czasu przesz³ego, np.: by³em , gryz³em , nios³em , pi³em , szy³em , wzi¹³em ,

œwieci³em.

1.5. Funkcje litery i w pisowni polskiej

W polskiej ortografii litera i mo¿e pe³niæ nastêpuj¹ce funkcje:

•

Oznacza tylko g³oskê i , np.: i , idê , inny , Irena.

•

Oznacza g³oskê i oraz miêkkoœæ lub zmiêkczenie poprzedzaj¹cej spó³g³oski (gdy

po g³osce i nastêpuje spó³g³oska lub pauza), np.: cicho ( æicho ), mina ( m’ina ), nosi

( noœi ), sinus ( s’inus ), siny ( œiny ), zima ( Ÿima ).

•

Oznacza tylko miêkkoœæ g³oski poprzedzaj¹cej (gdy po i nastêpuje samog³oska),

np.: ziarno ( Ÿarno ), siano ( œano ), cia³o ( æa³o ), nie ( ñe ), kiedy ( k

edy ).

•

Oznacza zmiêkczenie poprzedzaj¹cej spó³g³oski wargowej oraz g³oskê j (gdy po

i nastêpuje samog³oska, np.: bia³y ( b’ja³y ), mia³ ( m’ja³ ), piasek ( p’jasek ), wiatr

( w’jatr ).

•

Oznacza zmiêkczenie poprzedzaj¹cej spó³g³oski oraz g³oskê j (gdy po i nastê-

puje samog³oska) w wyrazach pochodzenia obcego, np.: aria ( ar’ja ), biologia

( b’jolog’ja ), diabe³ ( d’jabe³ ), hiena ( h’jena ), kolegium ( koleg’jum ) .

•

Oznacza dwie g³oski ji , np.: idei ( ideji ), kolei ( koleji ), moi ( moji ), nadziei ( nadŸeji ),

ruina ( rujina ) .

•

Dwie litery ii oznaczaj¹ g³oski ji i zmiêkczenie g³oski poprzedzaj¹cej, np.: armii

( arm’ji ), konwalii ( konwal’ji ), monarchii ( monarch’ji ), partii ( part’ji ), religii ( relig’ji ),

sympatii ( symat’ji ) .

Uwaga! Dwie litery ii piszemy (chocia¿ wymawiamy ji ) w dope³niaczu, celow-

niku, miejscowniku liczby pojedynczej oraz w dope³niaczu liczby mnogiej rze-

czowników zakoñczonych w mianowniku liczby pojedynczej na litery - ia , które

wystêpuj¹ po spó³g³oskach t , d , r , l , k , g , ch , f oraz w wyrazach pochodzenia ob-

cego (nieprzyswojonych) po p , b , w , m , n , np.: akademii , amnestii , arii , armii , ba-

talii , biologii , chemii , fotografii , historii , Hiszpanii , ironii , kopii , opinii , teorii , tragedii.

2. Pisownia polskich spó³g³osek

DŸwiêków spó³g³oskowych w polszczyŸnie mamy znacznie wiêcej ni¿ liter, które

przejêliœmy z alfabetu ³aciñskiego. Dlatego te¿ w polskiej ortografii wykorzystano

znaki diakrytyczne (kropki i kreski nad literami) oraz niektóre dŸwiêki oznaczane

′

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: