“System edukacji to gra, w której są zwycięscy i pokonani gra, która niewiele ma wspólnego z otaczającym nas światem i z przedmiotem naszych studiów” Edward T. Hall
Każdy nauczyciel obserwując klasy, które uczy, stwierdza, że poszczególni uczniowie różnią się od siebie pod wieloma względami. Może jednak stwierdzić, że większość z nich jest zbliżona do siebie pod względem rozwoju - mówimy wtedy o normie.
Według definicji norma to układ takich cech dziecka, które są prezentowane przez większość dzieci w danym wieku (H. Nartowska). Wyniki wykraczające poza te granice uznawane są za odchylenia od przeciętnej, tj. od normy.
O rozwoju nieharmonijnym mówimy wtedy, kiedy poszczególne sfery rozwijają się w innym tempie, dotyczy to także przypadków, gdy tempo rozwoju dziecka jest ogólnie zwolnione, lecz niektóre funkcje upośledzone są w głębszym stopniu.
Każde dziecko posiada właściwe tylko sobie tempo i rytm rozwoju, które są związane z rozwojem funkcji psychoruchowych, cechami temperamentalnymi oraz z aktywnością.
Należy pamiętać o tym, że rozwój nieharmonijny dotyczy nie tylko opóźnienia, lecz także jego przyspieszenia.
Gdy wahania rozwoju są niewielkie, mówimy o indywidualnych różnicach między poszczególnymi dziećmi, poważniejsze różnice świadczą o zaburzeniach tempa i rytmu procesu rozwojowego.
H.Spionek wyróżnia następujące rodzaje zaburzeń ze względu na ich rozległość:
- zaburzenia globalne - opóźnienie rozwoju
- parcjalne lub fragmentaryczne - dotyczące niektórych funkcji,
Do najczęstszych zaburzeń występujących u dzieci zalicza się:
- zaburzenia motoryczne,
- zaburzenia rozwojów procesów poznawczych,
- zaburzenia procesów emocjonalno - motywacyjnych,
- zaburzenia napędu psychoruchowego ( zachwianie równowagi między procesami pobudzania i hamowania).
O zaburzeniach rozwoju ruchowego mówimy wówczas, gdy w znanych zadaniach ruchowych uczeń napotyka trudności, utrzymują one sztywność i brak harmonii ruchów, spowodowane nadmiernym napięciem mięśniowym i brakiem koordynacji ruchów, gdy utrzymuje się zwolnione tempo ruchów i nie obserwujemy ich częściowej automatyzacji. Zaburzenia tego typu wpływają niekorzystnie na dalszy rozwój dziecka. Trudności napotykane przez ucznia w wykonywaniu ćwiczeń przyczyniają się do wytworzenia u niego niechęci do ruchowych form aktywności. Dziecko zamiast ćwiczyć więcej, aby nadrobić braki, często unika lekcji wychowania fizycznego, rezygnuje z zabaw sportowych, coraz bardziej pozostając w tyle w stosunku do rówieśników.
Pomoc uczniowi o zaburzonym rozwoju ruchowym wymaga od dorosłych wiele cierpliwości, gdyż jest bardzo rozłożona w czasie. Nie należy dziecka popędzać, należy pozwolić mu w spokoju pokonać trudności. W przypadku zauważenia zniechęcenia dziecka, należy mu pomóc, ale bez zniecierpliwienia. Nie wolno także zmuszać uczniów do ćwiczeń pod groźbą kary, gdyż przynieść to może wręcz odwrotny skutek.
Zaburzenia procesów poznawczych dotyczą zaburzeń percepcji wzrokowej, wzrokowo - przestrzennej, słuchowej, mowy oraz procesów instrumentalnych (M. Bogdanowicz).
Aktywność werbalna jest łatwo zauważalna podczas codziennych kontaktów z dzieckiem na lekcji. Dzieci z natury bardzo lubią mówić, małomówność jest sygnałem wskazującym na pewne nieprawidłowości i jest zjawiskiem bardzo niekorzystnym.
Powodów małomówności jest wiele, H. Nartowska wymienia ich kilka:
- przyczyny środowiskowe (rzadkie kontakty słowne z dzieckiem, nieumiejętność słuchania dziecka, brak czasu rodziców spowodowany ich zapracowaniem),
- zaburzenia emocjonalne,
- przyczyny temperamentalne,
- wady wymowy, opóźnienia w rozwoju mowy,
- zakłócenia funkcji słuchowych.
Jak widzimy na rozwój mowy dziecka mają wpływ dwa rodzaje przyczyn:
- związane ze środowiskiem zewnętrznym - przyczyny zewnętrzne,
- przyczyny wewnętrzne, dotyczące rozwoju dziecka.
Trudności w porozumiewaniu się stanowią jeden z czynników mających istotny wpływ na rozwój trudności przystosowawczych.
G. Demelowa do najczęstszych zaburzeń mowy zalicza:
- dyslalia słuchowe, charakteryzujące się trudnościami w rozumieniu mowy, mylenia korelacyjnych grup spółgłosek dźwięcznych i bezdźwięcznych. W obrębie dyslalii wyróżniamy wszelkiego rodzaju seplenienia, rerania, nieprawidłową wymowę głosek k, g, bezdźwięczność i inne odchylenia od normalnej artykulacji.
- dysarterie, zaburzenia wynikające z uszkodzenia ośrodków dróg nerwowych unerwiających aparat mowy. Charakteryzują się ograniczeniami ruchów języka i warg, mowa jest monotonna, cicha, głos bywa zabarwiony nosowo,
- dysglosje, są wynikiem nieprawidłowości w budowie narządów artykulacyjnych (zgryzu, uzębienia, podniebienia).
Zaburzenia wzroku spowodowane są nieprawidłową budową gałki ocznej lub uszkodzeniem receptora wzrokowego.
W swojej pracy rzadko spotykam się z ciężkimi przypadkami wad wzroku, najczęściej są to mikrozaburzenia, ujawniające się w zaburzeniach analizy i syntezy wzrokowej (trudności wyodrębniania całości, scalania poszczególnych części w całość, trudności w dostrzeganiu różnic między przedmiotami, trudności w odwzorowywaniu graficznym i przestrzennym, trudności rozumienia i wnioskowania na materiale graficznym).
Zaburzenia wzroku utrudniają dziecku poprawne odtwarzanie wzorów w układankach, są powodem trudności w czytaniu i pisaniu. Dziecko czytając zniekształca wyrazy, opuszcza lub powtarza elementy, gubi się w tekście. Trudności w czytaniu pogłębiają się w okresie szkolnym, kiedy to uczeń ma za zadanie opanować wiele treści posługując się właśnie umiejętnością czytania.
W pracy z dziećmi z ujawnionymi zaburzeniami wzroku należy przede wszystkim kierować się spostrzeżeniami wzrokowymi dziecka. Zwracać jego uwagę na szczegóły w otoczeniu, zachęcać do takich zadań jak: rysowanie według wzoru, wyszukiwania różnic w obrazkach.
Zaburzenia percepcji słuchowej związane są z nieprawidłowo funkcjonującym receptorem słuchu. Objawiają się w trudnościach wyodrębniania głosek i sylab ze słów, słów ze zdań, co bywa przyczyną niezrozumienia tekstów, trudności w czytaniu ze zrozumieniem. Powoduje także nieprawidłowe wybrzmiewanie głosek, utrzymywania się agramatyzmów i błędów w czytaniu oraz trudności w zapamiętywaniu słów wierszy i piosenek. Uczeń przy dłuższym słuchaniu męczy się, co wpływa ujemnie na jego koncentrację oraz zrozumienie i zapamiętanie tekstu.
Ćwiczenia pobudzające percepcję słuchową nie łatwe do przeprowadzenia na lekcji, wymagają, bowiem ciszy i skupienia ucznia. Najlepsze efekty przynosi praca indywidualna w ramach zajęć kompensacyjnych.
W przypadku słabej percepcji słuchowej skojarzonej z zaburzeniami mowy konieczne jest podjęcie ćwiczeń logopedycznych.
Zaburzenia emocjonalno - motywacyjne ujawniają się przede wszystkim jako nerwice, lęki, jąkania, tiki, fobie szkolne. Zaburzenia tego typu występują przede wszystkim u dzieci nadpobudliwych i agresywnych, często także zaniedbanych środowiskowo.
Źródeł zaburzeń emocjonalnych należy szukać przede wszystkim w środowisku wychowawczym, są objawem reakcji dziecka na sytuacje trudne.
Do najczęstszych niekorzystnych układów środowiskowych zalicza się przede wszystkim nieprawidłowe interakcje między rodzicami a dziećmi. Ogromne stresy wywołują także sytuacje związane z nauką szkolną.
Zaburzenia emocjonalne mogą objawiać się wystąpieniem lęków oraz nieprzystosowaniem społecznym. Negatywne stany emocjonalne prowadzą, bowiem z reguły do zakłóceń podstawowych funkcji biologicznych organizmu oraz do regresu i zakłóceń w sferze wcześniej opanowanych nawyków.
Terapia zaburzeń emocjonalnych polega na skierowaniu działań nie tylko na dziecko, lecz także na jego środowisko wychowawcze. Podjęcie pracy z uczniem musi być poprzedzone dokładnym poznaniem dziecka, jego środowiska rodzinnego. Terapię prowadzi zwykle psycholog, leczeniem natomiast
zajmuje się psychiatra dziecięcy.
Zaburzenia rozwoju osobowości objawiają się nadpobudliwością psychoruchową, wybuchami gniewu, złości, impulsywnością reakcji, występują także słabe postępy w rozwoju uczuć wyższych, agresja lub autoagresja, kłamstwa.
Zaburzenia tego typu spowodowane są sytuacjami trudnymi, jakie napotyka dziecko, a także nieprawidłową strukturą rodziny oraz stosowaniem nieprawidłowych metod wychowawczych (np. brak jednego z rodziców, brak szacunku i pozytywnych uczuć rodziców, wadliwy system zewnętrznych wymagań).
Zaburzenia rozwoju osobowości prowadzą do wytworzenia się u ucznia nieprawidłowej samooceny, powoduje to silne napięcie emocjonalne i motywacyjne, wywołuje uczucie bezradności i braku szans powodzenia w działaniu uczucie bycia gorszym od kolegów.
Uczeń staje się bierny, występują u niego reakcje nerwicowe, zaburzenia łaknienia, podważone jest poczucie bezpieczeństwa.
Działania terapeutyczne w wypadku zaburzeń rozwoju osobowości powinny być poprzedzone diagnozą, która pomaga określić, jaki udział w oddziaływaniu korekcyjno - wychowawczym powinna spełniać psychoterapia, a jaki terapia.
M. Bogdanowicz podkreśla, że przy tego rodzaju zaburzeniach szczególnie skuteczna okazuje się psychoterapia grupowa, stymulująca rozwój uczuć wyższych, zwiększenie wrażliwości na problemy innych ludzi.
Należy uczyć dziecko kontrolowania własnych reakcji, dostarczać pozytywnych wzorów, zachęcać do samodzielności, co daje możliwość sprawdzenia własnych umiejętności. Dziecku nadpobudliwemu należy dać możliwość wykonywania zadań nie za trudnych, wymagających przede wszystkim koncentracji uwagi.
Dzieci z różnymi dysharmoniami rozwojowymi to dzieci szczególnie narażone na negatywne oddziaływania środowiska zewnętrznego. Rozbieżności między oczekiwaniami otoczenia a możliwościami dziecka często wywołują negatywne reakcje rodziców i nauczycieli, a także samego dziecka.
Terapia pedagogiczna jako system działań wychowawcy skierowana jest na udzielenie pomocy uczniowi. Celem jej jest także skorygowanie i ukierunkowanie tych zachowań zgodnie z potrzebami dziecka i ogólnie akceptowanymi normami zachowania społecznego.
Istotą prawidłowo przeprowadzonej terapii jest jej rozumne kierowanie oraz dostosowanie do rodzaju ujawnionych zaburzeń.
Szkoła zobowiązana jest stworzyć każdemu dziecku warunki do nauki najbardziej korzystne dla jego rozwoju indywidualnego. Uczniowie, którzy mają problemy z opanowaniem niezbędnych wiadomości ze względu na swój nieharmonijny rozwój, kierowani są na badania specjalistyczne.
Wielokrotnie wskazaniem poradni jest w takim przypadku objęcie ucznia opieką specjalistyczną. Często wystarczy jednak dodatkowa pomoc pedagogiczna ze strony nauczyciela. A praca z dzieckiem o nieharmonijnym rozwoju wymaga przede wszystkim zindywidualizowanych metod wychowawczych, dobrej znajomości ucznia przez nauczyciela Niestety, w obecnej rzeczywistości oświatowej, gdy dąży się do ograniczania wydatków na funkcjonowanie szkół, oddziaływania stymulujące rozwój ucznia są bardzo utrudnione. Istnieją nie bezpodstawne obawy, że ograniczenia takie niekorzystnie wpłyną na kształcenie i terapię uczniów - mam na myśli przede wszystkim zmniejszanie funduszy na zajęcia wyrównawcze i terapeutyczne, niepokojące są również dążenia organów prowadzących szkoły do zwiększania liczebności oddziałów klasowych do trzydziestu i więcej uczniów.
Nie łudźmy się, że nauczyciel jest w stanie dobrze poznać każdego ucznia i indywidualizować nauczanie w oddziale ponad trzydziestoosobowym - nawet, jeżeli bardzo tego pragnie. Praca w takiej grupie polegać może jedynie na przekazaniu niezbędnych treści i umiejętności tradycyjnymi metodami nauczania, a co za tym idzie, ich przyswojenie możliwe jest tylko przez uczniów, których nie dotknęły problemy zaburzeń rozwojowych.
Literatura:
Alsop P. McCaffrey P. “Jak radzić sobie ze stresem dzieci? Przewodnik dla nauczycieli”.
Bogdanowicz M.. “Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym”
Demelowa G. “Elementy logopedii”.
Gurycka A. “Dzieci bierne społecznie”.
Jopkiewicz A. S. “Zdrowie dzieci i młodzieży w aspekcie fizycznym, psychicznym, społecznymi duchowym”.
Konopnicki J. “Powodzenia i niepowodzenia szkolne”.
Maclay D.T. “Psychoterapia dzieci”.
janekdzony