FORMALIZM ROSYJSKI
1. Przyczyny powstania, przedstawiciele, inspiracje.
· Przyczyny powstania:
Ø Sytuacja w ówczesnym językoznawstwie – de Courtenay w Petersburgu dążył do wyzwolenia się od książki dla bezpośredniej obserwacji nad żywym środowiskiem językowym i pasjonował się słowem dźwięczącym i słowem-myślą, analizował mowę jako narzędzie myśli i komunikowania się; Jakubinski (jego uczeń) pokazywał różnice między systemem języka praktycznego (środek porozumiewania się) a poetyckiego (związki językowe nabierają własnej wartości); wg Poliwanowa poezja miała fonetyczną zasadę organizacji a proza nie (kluczowe narzędzie analityczne formalistów); rozróżnienie języka poetyckiego i języka potocznego
Ø Kryzys symbolizmu w sztuce – symbolizm zostaje oskarżony o zbyt pośpieszne przechodzenie od słów i rzeczy jako takich do idei; symboliści źle się czuli w klatce świata i dlatego uciekali z niej za pomocą symboli (Mandelsztam); nowa poezja powinna szanować zarówno świat rzeczy wśród których żyje człowiek, jak też i same słowa (ich samodzielną substancję)
Ø Nowe zjawiska w poezji rosyjskiej – futuryzm
· Przedstawiciele: Roman Jakobson, Piotr Bogatyriew, Grigorij Winokurow, Wiktor Szkłowski, Osip Brik, Jurij Tynianow, Boris Eichenbaum, Boris Tomaszewski, Wiktor Winogradow, Wiktor Żyrmunski, Jan Baudouin de Courtenay
2. Rekonstrukcja programu teoretycznego:
· Zaumnyj jazyk – (zaum) język pozarozumowy, wielka fascynacja rosyjskich formalistów i poetów futurystycznych; język pełen fonetycznych dysonansów, pozbawionych jawnego sensu, wywiedziony ze świętego bełkotu mistyków, starodawnych glosolalii, wyliczanek dziecięcych, figur etymologicznych; wymierzony przeciw dźwiękowej harmonii języka symbolistycznego, drążący prehistorię języka rosyjskiego, wyróżniał się nadaniem autonomii dźwiękom i literom (1szym wystąpieniem na jego temat był wykład Wiktora Szkłowskiego)
· Ostranienieje - (uniezwyklenie lub udziwnienie) efekt zastosowania chwytu; wg Szkłowskiego celem sztuki jest dac odczucie rzeczy w formie widzenia a nie pojmowania, środkiem sztuki jest chwyt udziwniania rzeczy oraz chwyt formy utrudnionej, zwiększającej trudności i czas percepcji; zadaniem sztuki jest uniezwyklenie naszej percepcji rzeczywistości przez zakłócenie jej rutynowego, zautomatyzowanego przebiegu (u Brechta to „efekt obcości”)
· Literackośc – to, co czyni dzieło sztuki literackim; jej podstawowym wyróżnikiem jest chwyt
· Chwyt – w teorii Szkłowskiego zabieg formalny polegający na utrudnieniu i wydłużeniu czasu percepcji; zamiast rozróżnienia treści i formy formaliści używali rozróżnienia materiału i chwytu; materiał to wszystko z czego artysta czerpie (fakty z życia, idee, konwencje literackie), a chwyt to zasada estetyczna, która przekształca materiał w dzieło sztuki; dzięki chwytom powstaje efekt udziwnienia (defamiliaryzacji), który wywołuje zakłócenia w rutynowym postrzeganiu rzeczywistości przedstawionej w dziele sztuki; odświeża nasze spojrzenie na świat
· Motywacja – zasada konstrukcyjna utworu literackiego, ustalająca relację między materiałem a chwytem; system chwytów uprawdopodabniających wprowadzenie poszczególnych motywów i ich kompleksów; motywacja kompozycyjna (ekonomia i celowośc zastosowanych chwytów) i artystyczna (oparta na uniezwykleniu); forma oswajania (naturalizacji) czy też uprawdopodabniania tekstu przez czytelnika
· Skaz – forma narracji naśladująca żywą mowę lub iluzja narracji mówionej (Eichenbaum), w której uwidacznia się nastawienie na żywe słowo narratora, zaś konstrukcja fabularna schodzi na dalszy plan, ustępując miejsca konkretności słowa; jedna z najbardziej charakterystycznych cech literatury rosyjskiej
· Obraz autora – organizująca świadomośc artystyczna (Winogradow), nieempiryczna figura autora, wpisana w tekst i odpowiedzialna za jego konstrukcję; dysponent reguł literackich zaktualizowanych w tekście lub podmiot czynności twórczych; celem było odejście od postrzegania autora jako żywej osoby i traktowania go jako jednej z funkcji tekstu
· Dominanta – wyróżniający się w danym dziele składnik, nadający mu jednorodnośc i wpływający na pozostałe; dzieło to przekaz słowny w którym dominantą jest funkcja estetyczna; w różnych epokach i w różnych gatunkach mamy do czynienia z różnymi dominantami (np. w renesansie z wizualnością, w romantyzmie z muzycznością)
· Autotelicznośc – (samocelowośc) właściwośc języka poetyckiego, który zawiesza dominantę referencjalną i skupia uwagę na sobie samym; można tylko podziwiać ten śmieszny błąd jaki ludzie popełniają sądząc że posługują się językiem ze względu na rzeczy, akurat tej charakterystycznej cechy języka, że troszczy się on tylko o siebie, nie zna nikt (Novalis)
Zulka20